Η Θετική Πλευρά της Αρνητικής Σκέψης. Αυτοθεραπεία μέσω της αμυντικής απαισιοδοξίας.

[quote_center]Σε όλα τα πράγματα είναι πολύ υγιές να αναρωτιόμαστε
ενίοτε για όλα αυτά που θεωρούμε δεδομένα.[/quote_center]

Μπέρτραντ Ράσελ

Advertisment

Η θετική δύναμη της αρνητικής σκέψης; Η πρόταση αυτή ακούγεται σχεδόν αιρετική στην αμερικανική κοινωνία, όπου κυριαρχούν η αισιοδοξία, η υπερκατανάλωση και τα χορτασμένα, χαμογελαστά πρόσωπα. Αλήθεια, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι η απαισιοδοξία προσφέρει κάτι; Και σε αυτό το βιβλίο αυτό ακριβώς προσπαθώ να αποδείξω, η απαισιοδοξία είναι μια στρατηγική που μπορεί να βοηθήσει τους αγχωμένους ανθρώπους να χαλιναγωγήσουν το στρες και να το μετατρέψουν σε πλεονέκτημα αντί για εμπόδιο στη ζωή τους.

Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι περιμένουν τα χειρότερα και ξοδεύουν νοερά άπειρο χρόνο και ενέργεια για να προβάρουν, με εξαντλητικές λεπτομέρειες, αυτά που νομίζουν ότι θα πάνε στραβά. Πριν από μια επαγγελματική παρουσίαση ανησυχούν μήπως κοπεί το ρεύμα, μήπως χαλάσουν τα μικρόφωνα ή -το χειρότερο που θα μπορούσε να τους συμβεί- να κοιτάξουν το κοινό και να τα χάσουν εντελώς!

Επίσης σ’ ένα επίσημο δείπνο είναι σίγουρο ότι θα καεί το φαγητό ή ότι οι συνδαιτυμόνες θα τσακωθούν άγρια- μεταξύ τους…

Advertisment

Πού βρίσκεται η δύναμη μέσα σε όλα αυτά; Τελικά, μήπως αυτές οι αρνητικές φαντασιώσεις μας αφήνουν αδύναμους και αβοήθητους προ του επερχόμενου κακού; Γιατί να μην είμαστε αισιόδοξοι, να σκεφτόμαστε θετικά και να δίνουμε τον καλύτερο εαυτό μας σε αυτό που έχουμε αναλάβει να κάνουμε; Ούτως ή άλλως, οι έρευνες δείχνουν ότι για τους περισσότερους ανθρώπους η αισιοδοξία είναι κάτι που μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα και να προσπαθούμε περισσότερο.

Όταν δίνουμε μεγαλύτερο βάρος στη θετική πλευρά των πραγ­μάτων δεν είναι κακό, αλλά δυστυχώς έχει το μειονέκτημα του «πασπαρτού», αυτού που πάει με όλα και ταιριάζει παντού. Οι άνθρωποι όμως διαφέρουν μεταξύ τους, αντιμετωπίζουν δια­φορετικά ο καθένας τις καταστάσεις, αισθάνονται διαφορετικά, έχουν διαφορετικά προβλήματα και άλλες προσωπικότητες. Όταν προσπαθούμε να τους «στριμώξουμε» σε ένα ενιαίο μοντέλο αισιόδοξης προοπτικής, μάλλον δεν ενεργούμε παραγωγικά, είναι σαν να στριμώχνουμε έναν παχύσαρκο ο’ ένα μωρουδίστικο φανελάκι.

«Ηρέμησε, όλα θα πάνε καλά». Να κάτι που δεν επαληθεύεται πάντα. Εμείς θα τα κάνουμε να πάνε καλά και κανένας άλλος. Προσπαθώντας να υιοθετήσουμε μια αισιόδοξη στάση επειδή ανησυχούμε, τότε μπορεί αυτό να στραφεί εναντίον μας. Όταν ένας επιχειρηματίας αρνείται ή αγνοεί το άγχος του πριν από μια παρουσίαση, στην πραγματικότητα αυξάνει τις πιθανότητες να μην τα πάει καλά. Το ίδιο θα συμβεί και στην περίπτωση που η οικοδέσποινα δεν προσέξει αρκετά το μενού ή τη λίστα των καλεσμένων της με αποτέλεσμα να αυξηθούν οι πιθανότητες για ένα αποτυχημένο δείπνο.

Η αμυντική απαισιοδοξία είναι μια στρατηγική που μας βοη­θάει να αντιμετωπίσουμε τις αγχωτικές μας σκέψεις αντί να τις αγνοούμε, έτσι ώστε να πετύχουμε τους στόχους μας. Σε αυτό το βιβλίο θα δούμε πώς μπορούμε να μετατρέψουμε το άγχος μας οε παραγωγικό κίνητρο, το οποίο θα μας βοηθήσει να βελτιώσουμε την απόδοση μας.

Η αμυντική απαισιοδοξία δεν σημαίνει ότι οι αγχώδεις άνθρωποι θα οδηγηθούν στην κατάθλιψη, μάλλον το αντίθετο – μπορεί δηλαδή να μας βοηθήσει να ανακαλύψουμε άγνωστες πλευρές του εαυτού μας και να ενισχύσουμε την προ­σωπική μας ανάπτυξη.

Άρχισα να μελετώ την αμυντική απαισιοδοξία στη δεκαετία του 1980, σε μια εποχή που η θετική και αισιόδοξη συμπεριφο­ρά ήταν πολύ στη μόδα και οτιδήποτε ενάντια σε αυτή έμοιαζε λίγο παράλογο. Επίσης μου κέντριζε το ενδιαφέρον ανέκαθεν ο διαφορετικός τρόπος που οι άνθρωποι βίωναν και αντιμετώπιζαν τα ίδια γεγονότα, κάτι που χαρακτήριζε ιδιαίτερα το ζευγάρι της Κάθριν και του Μπιλ, δύο καλών μου φίλων, των οποίων τη συμπεριφορά περιγράφω στο επόμενο κεφάλαιο.

Παρατηρώντας τους γύρω μου, αντιλήφθηκα ότι οι επιτυχη­μένοι άνθρωποι δεν είναι αναγκαστικά αισιόδοξοι. Αυτό βέβαια ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τα πορίσματα των ερευνών για την αισιοδοξία. Η απαισιοδοξία θα έπρεπε κανονικά να έχει αρνητικά αποτελέσματα. Όταν δεν έχουμε και τόσο υψηλές προσδοκίες, μάλλον το αποτέλεσμα είναι ανάλογο. Αν πιστεύουμε ότι δεν θα πετύχουμε στις εξετάσεις για το δίπλωμα οδήγησης, τότε κατά πάσα πιθανότητα θα αποτύχουμε…

Αυτή η αποθαρρυντική περιγραφή όμως δεν ταίριαζε καθόλου στους απαισιόδοξους που έτυχε να γνωρίζω. Για παράδειγμα, ο μέντορας μου εκείνη την εποχή, μια δυναμική και επιτυχημένη γυναίκα, που προσωποποιούσε την αμυντική απαισιοδοξία, προ­καλούσε ανοιχτά την κυρίαρχη άποψη ότι οφείλουμε να είμαστε αισιόδοξοι για να πάμε μπροστά. Πριν από κάθε επαγγελματικό γεγονός στη ζωή της καθόταν και σκεφτόταν με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες την ταπείνωση που την περίμενε από την επερχόμε­νη ήττα της, ωστόσο, κατά έναν περίεργο τρόπο, αυτό ουδέποτε συνέβαινε. Αντιθέτως, πάντα πετύχαινε αυτό που ήθελε και η καριέρα της εξακολουθεί να έχει ανοδική πορεία.

Σύμφωνα με τις έρευνες περί απαισιοδοξίας, αυτά τα άτομα θα έπρεπε κανονικά να είναι άρρωστα, αποτυχημένα, καταθλιπτικά, απελπισμένα – αλλά εγώ δεν έβλεπα κάτι ανάλογο μπροστά μου. Γιατί άραγε; Καταρχάς αναρωτήθηκα πώς τα κατάφερναν τόσο καλά αυτά τα άτομα παρά τη φρικτή απαισιοδοξία τους, και πολύ σύντομα ανακάλυψα ότι ο λόγος ήταν ακριβώς αυτή η απαισιοδο­ξία τους, οπότε ξαφνικά όλα απέκτησαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Κατάλαβα ότι η απαισιοδοξία τους ήταν κάτι περισσότερο. Η αμυ­ντική απαισιοδοξία περιλάμβανε μια διαδικασία μέσω της οποίας η αρνητική σκέψη μετέτρεπε το άγχος σε δράση.

Από εκείνη τη στιγμή άρχισα να συγκεντρώνω πληροφορίες για αυτούς τους ανθρώπους, με σκοπό να αποδείξω πώς η αμυ­ντική απαισιοδοξία λειτουργεί ως στρατηγική προσαρμογής όταν νιώθουμε αγχωμένοι. Έκανα πειράματα που μου επέτρεψαν να ανιχνεύσω τις ανθρώπινες στρατηγικές και εν συνεχεία μελέτησα πώς μπορούν να εφαρμοστούν αυτές οι στρατηγικές στην πραγ­ματική ζωή. Πήρα συνέντευξη από δεκάδες άτομα που χρησιμο­ποιούν την αμυντική απαισιοδοξία ή άλλες στρατηγικές και η ζωή τους πρόσθεσε αρκετά στοιχεία και σημαντικές πληροφορίες στις έρευνες και στα αποτελέσματα τους.

Μετρώντας την αμυντική απαισιοδοξία και τη στρατηγική αισιοδοξία

Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε την αμυντική απαισιοδοξία είναι να δούμε πώς μετριέται στις έρευνες. Παρακάτω παραθέτω παραλλαγμένη εκδοχή του ερωτηματολογίου που συνέταξα για να εντοπίσω τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν την αμυντική απαισιοδοξία και τη στρατηγική αισιοδοξία. Οι ερωτήσεις εξηγούν τις διαφορές της αμυντικής απαισιοδοξίας και της στρατηγικής αισιοδοξίας από ορισμένες άλλες έννοιες που προαναφέραμε, ^Στην ερευνά μας επιλέγουμε να συμμετέχουν αυτοί που ανήκουν στα άκρα της κλίμακας, για να μεγιστοποιήσουμε την αντίθεση μεταξύ των ομάδων. Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι περισσότεροι από εμάς διαθέτουμε πολλαπλές στρατηγικές και αυτό το ερωτηματολόγιο αποτιμά μόνο την έκταση στην οποία κάποιος είναι είτε αμυντικός απαισιόδοξος ή στρατηγικός αισιόδοξος, στην ειδική κατάσταση που σκέφτεται όταν διαβάζει αυτές τις γραμμές.

Ερωτηματολόγιο αμυντικής απαισιοδοξίας

Σκεφτείτε μια κατάσταση που θέλετε να κάνετε το καλύτερο. Στη δουλειά σας, στην κοινωνική σας ζωή ή οπουδήποτε αλλού. Όταν απαντάτε στις ακόλουθες ερωτήσεις, σκεφτείτε, σας παρακαλώ, πώς προετοιμάζεστε για αυτού του είδους τις καταστάσεις. Βαθμολογήστε κατά πόσον αληθεύει κάθε πρόταση για σας:

[quote_box author=”” profession=””]

1                 2               3              4           5          6           7

Καθόλου αληθές για μένα               Πολύ αληθές για μένα

[/quote_box]

• Συχνά αρχίζω περιμένοντας τα χειρότερα, ακόμη κι όταν κατά πάσα πιθανότητα θα τα πάω καλά.

• Ανησυχώ για την τροπή που θα πάρουν τα πράγματα.

• Εξετάζω προσεκτικά όλες τις πιθανές εκβάσεις.

• Συχνά φοβάμαι ότι δεν θα μπορέσω να ανταποκριθώ στους σκοπούς μου.

• Ξοδεύω αρκετό χρόνο για να φανταστώ τι μπορεί να πάει άσχημα.

• Φαντάζομαι πώς θα αισθανθώ αν τα πράγματα πάνε χάλια.

• Προσπαθώ να σκεφτώ πώς θα διορθώσω τα κακώς κείμενα, όταν και αν συμβούν.

• Προσέχω να μην είμαι υπεραισιόδοξος σε αυτές τις κατα­στάσεις.

• Ξοδεύω αρκετό χρόνο σχεδιάζοντας όταν παρουσιαστεί μια τέτοια κατάσταση.

• Φαντάζομαι πώς θα αισθανθώ αν τα πράγματα πάνε καλά.

• Σ’ αυτές τις καταστάσεις μερικές φορές ανησυχώ περισσό­τερο για το ότι θα γελοιοποιηθώ, αντί να προσπαθώ να τα καταφέρω.

• Όταν προσπαθώ να προβλέψω τι θα πάει άσχημα, προετοι­μάζομαι καλύτερα.

Για να καταλάβετε πού βρίσκεστε, προσθέστε τους βαθμούς σας από όλες τις ερωτήσεις. Τα αποτελέσματα κυμαίνονται από 12 ως 84. Τα μεγαλύτερα φανερώνουν ισχυρή τάση για αμυντική απαισιοδοξία. Αν έχετε πάνω από 50, τότε είστε ένας αμυντικός απαισιόδοξος, τουλάχιστον στη δική μου έρευνα. Κάτω από 30, θα σας χαρακτήριζα ως στρατηγικό αισιόδοξο.

Μεταξύ 30 και 50, χρησιμοποιείτε ενδεχομένως και τις δύο στρατηγικές ή καμία από τις δύο ουσιαστικά. Τα αποτελέσματα εξαρτώνται από το είδος της κατάστασης που σκεφτόσασταν όταν απαντούσατε, γιατί μπορεί να χρησιμοποιείτε διαφορετικές στρατηγικές σε διαφορετικές καταστάσεις.

Δεν είμαστε μόνο αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι: είμαστε απαισιόδοξοι, αλλά την ίδια στιγμή είμαστε αγχώδεις, ευσυνείδητοι, ευάλωτοι, καλοί στα Μαθηματικά (ή στην Ιστορία), με παρελθόν στις σχέσεις μας με φίλους, γονείς, συγγενείς ή συναδέλφους. Ενδεχομένως είμαστε απαισιόδοξοι σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μας με τους άλ­λους, ή απαισιόδοξοι με όλα εκτός από τις σχέσεις μας με τους άλλους. Οι άνθρωποι δεν διακρίνονται από ένα ή δύο απλά και άσχετα μεταξύ τους χαρακτηριστικά. Αντιθέτως, έχουν σύνθετες δομές προσωπικότητας που αναπτύσσονται και μεταβάλλονται με τις εμπειρίες. Η απαισιοδοξία μας για την έκβαση της αυριανής επαγγελματικής συνέντευξης εξαρτάται από το αν είναι η πρώτη, η πέμπτη ή η εκατοστή συνέντευξη, από το αν οι προηγούμενες πήγαν καλά ή όχι, από το αν έχουμε ήδη εργαστεί σε αυτόν τον τομέα και κατέχουμε το αντικείμενο, από το αν στ’ αλήθεια χρειαζόμαστε αυτή τη δουλειά ή απλώς διερευνούμε το έδαφος, από τον βαθμό της κοινωνικότητας μας, από το αν έχουμε τη δυνατότητα να μιλήσουμε γι’ αυτό το ζήτημα (και άλλα…) στους δικούς μας ή στην οικογένεια μας.

Η σύνθετη πραγματικότητα αντανακλάται και στους σύνθετους όρους που χρησιμοποιήσαμε προηγουμένως και αυτοί με τη σειρά τους περιγράφουν τη σύνθετη ανθρώπινη προσωπικότητα.

Για όλους αυτούς τους λόγους θα ήταν καλύτερα να αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε τους άλλους ανθρώπους ως μονοδιάστατες προσωπικότητες, με μεμονωμένα χαρακτηριστικά, για παράδειγμα ως αισιόδοξους ή απαισιόδοξους μόνο!

Μελετώντας την απαισιοδοξία και το άγχος, κατανοούμε την ανάγκη διερεύνησης της σχέσης μεταξύ των διαφόρων πλευρών μιας προσωπικότητας. Η αμυντική απαισιοδοξία δεν θα σήμαινε πολλά αν δεν γνωρίζαμε ότι οι άνθρωποι που τη χρησιμοποιούν είναι αγχώδεις και ότι το άγχος τους δημιουργεί ιδιαίτερα προβλή­ματα. Στο επόμενο κεφάλαιο θα μελετήσουμε τον τρόπο που οι αμυντικοί απαισιόδοξοι αντιμετωπίζουν τις σύνθετες καταστάσεις που δημιουργεί στη ζωή τους το άγχος. Θα παρακολουθήσουμε την Κάθριν και τον Ντανιέλ για να δούμε πώς αντιδρούν. Η εμπει­ρία τους και η ερευνά μας περιγράφουν πώς μπορεί να μετατραπεί σε ένα ισχυρό εργαλείο η αμυντική απαισιοδοξία.

Πώς διαχειρίζονται το άγχος οι αμυντικοί απαισιόδοξοι;

Η Κάθριν ήταν ανέκαθεν ένας άνθρωπος μάλλον νευρικός. Οι κα­ταστάσεις που απαιτούσαν από αυτή να αντεπεξέλθει επιτυχώς σε κάποια δυσκολία της δημιουργούσαν άγχος, για παράδειγμα όταν έπρεπε να αποδείξει τις ικανότητες της ή τις γνώσεις της, ωστόσο, την ίδια στιγμή, είχε φιλοδοξίες και υψηλά στάνταρ για τον εαυτό της. Η δουλειά της την ικανοποιεί, αλλά ορισμένες φορές αντιμε­τωπίζει καταστάσεις που της προκαλούν άγχος. Πρέπει να κάνει παρουσιάσεις σε επαγγελματικές συσκέψεις, δημοσιεύσεις των ερευνών της, αιτήσεις για επιχορήγηση. Επίσης διδάσκει και άρα υπόκειται στη διαρκή κρίση και εκτίμηση των φοιτητών της.

Κάθε φορά που τα σκέφτεται όλα αυτά, το στομάχι της σφίγγεται και φοβάται ότι θα επέλθει η πλήρης καταστροφή. «Ποτέ δεν θα δημοσιεύσουν τη μελέτη μου, η αίτηση μου θα απορριφθεί, θα τα χάσω και θα μπερδέψω τα λόγια μου…»

Αναμφίβολα πρόκειται για αρνητικές σκέψεις που θα γίνονταν ολέθριες αν οδηγούσαν την Κάθριν να εγκαταλείψει το εγχείρημα της. Κι όμως, στην πραγματικότητα αυτού του είδους οι σκέψεις δεν είναι τίποτε άλλο από την απαρχή της στρατηγικής της για τη διαχείριση του άγχους της.

Ακριβώς επειδή γνωρίζει ότι το συγκεκριμένο έντυπο απορρίπτει το 90% των μελετών προς δημοσίευση και ότι η δική της μέθοδος κρίνεται ως υπέρ το δέον ριζοσπαστική, η Κάθριν προετοιμάζεται για τυχόν απόρριψη της δουλειάς της. Εδώ έχουμε να κάνουμε με την απαισιόδοξη πλευρά της αμυντικής απαισιοδοξίας: η Κάθριν θέτει υψηλούς στόχους και έχει χαμηλές προσδοκίες.

Φυσικά, δεν αισθάνεται ιδιαίτερα ευτυχής που νιώθει τόση απαι­σιοδοξία, στο κάτω κάτω πολύ θα ήθελε να δεχθούν το άρθρο της… Χαμηλώνοντας όμως τον πήχη των προσδοκιών της, το άγχος της μετριάζεται και η πίεση μειώνεται. Το άγχος είναι κατά κύριο λόγο προκαταβολικό, εμφανίζεται δηλαδή προτού συμβεί κάτι που περιμένουμε. Αν κατορθώσουμε να μειώσουμε τα αισθήματα αβεβαιότητας και ανασφάλειας για το μέλλον, πείθοντας τους εαυτούς μας ότι γνωρίζουμε τι ακριβώς θα συμβεί -ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι όλα θα πάνε χάλια-, τότε πολύ πιθανόν να καταφέρουμε να μειώσουμε το άγχος μας.

Οι έρευνες δείχνουν (και η εμπειρία μας το επιβεβαιώνει) ότι οι αναμενόμενες απογοητεύσεις, παρότι δυσάρεστες, αντιμετωπίζονται πιο εύκολα από τις ξαφνικές. Όταν ξέρουμε τι να περιμένουμε, ακόμη κι αν αυτό είναι το χειρότερο, διατηρούμε τον έλεγχο της κατάστασης. Η απαισιοδοξία επιτρέπει στην Κάθριν να μειώνει τη συναισθηματική ένταση του αρνητικού αποτελέσματος που τη φοβίζει, χωρίς να παραβλέπει ότι εντέλει μπορεί να συμβεί. Ο χαμηλός πήχης είναι το μαξιλαράκι που την προστατεύει από πτώσεις, όχι τόσο ώστε να μη στενοχωρηθεί αν απορριφθεί το άρθρο της, αρκετά όμως ώστε να μην αποθαρρυνθεί και να συνεχίσει την ερευνά της. Εφόσον το μαξιλαράκι της επιτρέπει να συνεχίσει τις προσπάθειες της και να μην τα παρατήσει φοβούμενη ότι θα αποτύχει, η απαισιοδοξία της συνιστά το πρώτο βήμα στην ικανοποιητική διαχείριση του άγχους της: «Το ξέρω ότι δεν θα πάει καλά. Τώρα που αυτό κανονίστηκε, προχωρώ τη δουλειά μου».

Όχι μόνο απαισιοδοξία

Η αμυντική απαισιοδοξία είναι κάτι παραπάνω από απλή απαι­σιοδοξία. Ο χαμηλός πήχης -η σκέψη ότι τα πράγματα μπορεί να μην πάνε και τόσο καλά- πυροδοτεί τα διανοητικά παιχνίδια για τα πιθανά σενάρια του μέλλοντος. Αυτή η διανοητική πρόβα είναι η δεύτερη συνιστώσα της στρατηγικής. Με άλλα λόγια, η Κάθριν δεν σταματά να σκέφτεται, παρότι έχει καταλήξει ότι το άρθρο της θα απορριφθεί. Η απαισιόδοξη πρόβλεψη τροφοδοτεί τα πιθανά σενάρια για τις αιτίες που θα προκαλέσουν την απόρριψη, ενώ η διαδικασία διανθίζεται με διάφορες λεπτομέρειες για το πώς ακριβώς θα συμβεί αυτό.

Τα διανοητικά παιχνίδια, οι πρόβες και τα σενάρια της στρα­τηγικής που χρησιμοποιεί η Κάθριν την έχουν κάνει αγχώδη και οι γύρω της, συνάδελφοι και φίλοι, προσπαθούν να της πουν ότι δεν χρειάζεται να ανησυχεί τόσο, ότι το άγχος της είναι αντιπα­ραγωγικό. Και θα ήταν πράγματι έτσι αν η Κάθριν αδρανούσε, χωρίς να ξέρει τι να κάνει. Δεν είναι έτσι όμως, γιατί αυτή η διαδικασία επιτρέπει στην Κάθριν να μειώσει εντέλει το άγχος της, να κινητοποιηθεί και να συνεχίσει τις προσπάθειες της, πιθανόν με μεγαλύτερο ρεαλισμό.

Ενώ προσπαθεί να δουλέψει το άρθρο της, σκέφτεται όλα τα πιθανά σενάρια. Μήπως κάποια ανταγωνιστική μελέτη προλάβει τη δική της; Μήπως η συντακτική επιτροπή αμφισβητήσει τα στατιστικά της στοιχεία ή μήπως της κάνουν παρατήρηση για την έλλειψη γλαφυρότητας στη γραφή της; Μήπως το άρθρο είναι δύσληπτο ή μήπως, αντιθέτως, την κατηγορήσουν για εύκολη και αντιεπιστημονική εκλαΐκευση; Όλες αυτές οι σκέψεις την οδηγούν να ζητήσει από τους φοιτητές της να επαληθεύσουν δύο και τρεις φορές τα στοιχεία, ενώ αποφασίζει να προσθέσει μερικά λογοτεχνικά αποσπάσματα στη μελέτη της για να την κάνει πιο ] προσιτή και ευκολοδιάβαστη.

Για πολλούς η αγωνία της μπορεί να φανεί ως σπατάλη ενέργειας και χρόνου. Για τους αγχωτικούς όμως, και άρα τους ευάλωτους, τα σενάρια που σκέφτεται η Κάθριν είναι μια προστασία, που τη βοηθάει να ελέγξει και να τελειοποιήσει με μεγαλύτερη υπευθυ­νότητα τη δουλειά της.

Αφού εξαντλήσει τα αρνητικά σενάρια, η Κάθριν μπορεί να συ­γκεντρωθεί ευκολότερα σε αυτό που κάνει και να ξεχάσει για λίγο το άγχος της. Μάλλον το διαχειρίστηκε επιτυχώς και μπόρεσε να επικεντρωθεί στη μελέτη της. Η αμυντική απαισιοδοξία μετέτρεψε τα αόριστα και έντονα αισθήματα αγωνίας σε περισσότερο συγκε­κριμένες και λιγότερο τρομακτικές ανησυχίες για το τι μπορεί να συμβεί και πώς θα αποφευχθεί τυχόν αρνητική τροπή.

Η διανοητική πρόβα της Κάθριν μετατοπίζεται από τις γενικές στις ειδικές πιθανότητες, από την αφηρημένη προσδοκία του αρνητικού αποτελέσματος στην πειθαρχημένη θεώρηση του πώς εντέλει θα συμβεί κάτι (αρνητικό ή θετικό) και από εκεί αρχίζει μια διαδικασία αποφυγής των αρνητικών εξελίξεων, αντικαθιστώ­ντας τες με θετικές προοπτικές. Οι αρνητικές σκέψεις της δεν είναι παθητικό αναμάσημα, αντιθέτως, παράγουν ένα ξεκάθαρο σχέδιο δράσης και αντίδρασης, που την κάνει λιγότερο ευάλωτη στο άγχος και περισσότερο κυρίαρχο των πράξεων της.

Όχι μόνο προγραμματισμός

Μήπως η Κάθριν δεν έχει απλώς εμμονές, αλλά επιμένει να προγραμ­ματίζει τα πάντα μέχρι τελικής πτώσεως; Μήπως, με άλλα λόγια, το άγχος της αμυντικής απαισιοδοξίας είναι ότι οι αγχώδεις άνθρωποι θα πρέπει να προγραμματίζουν τα πάντα; Όχι, όχι, και πάλι όχι! Δεν είναι αυτός ο στόχος. Φυσικά, ο καλός προγραμματισμός επιβάλλεται, ωστόσο δεν είναι αυτό το νόημα, καθώς στους αμυντικούς αισιόδοξους ο λεπτομερής προγραμματισμός μπερδεύεται με το άγχος. Οι αγχώδεις άνθρωποι δεν μπορούν να προγραμματίσουν όταν τους κατακλύζει το άγχος. Αποσπούν την προσοχή τους τα προσωπικά τους αισθήματα άσχετες και ανούσιες λεπτομέρειες με αποτέλεσμα να ξεχνούν σημαντικά πράγματα.

Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι είναι ικανοί να χρησιμοποιήσουν τις απαισιόδοξες προσδοκίες και τα σενάρια τους για να φτάσουν στο στάδιο όπου μπορούν να αρχίσουν να προγραμματίζουν αποτελε­σματικά – και όταν συμβεί αυτό, τότε περνούν από τα σχέδια στην πράξη. Αν δεν υπήρχε η αμυντική απαισιοδοξία, τότε οι άνθρωποι μας θα ήταν θύματα του άγχους τους, σπαταλώντας ενέργεια και χρόνο σε ασήμαντα πράγματα. Όταν όμως η φαντασία τους αρχίσει να οργιάζει, προβλέποντας τις πιθανές καταστροφές, τότε αρχίζει ένας αγώνας δρόμου για να τις προλάβουν – και συνήθως τα καταφέρνουν. Το σημαντικό στοιχείο εδώ είναι ότι το άγχος γίνεται συγκεκριμένο και επικεντρώνεται σε ένα ειδικό σημείο, υποχρεώνοντας τον άνθρωπο μας να δράσει αναλόγως.

Μία από τις γυναίκες από τις οποίες πήρα συνέντευξη για αυτό το βιβλίο μου διηγήθηκε μια ωραία ιστορία για το πώς το άγχος της για τη μητρότητα την εμπόδιζε να οργανώσει τις σκέψεις της. Όταν ήταν έφηβη, ουδέποτε ένιωθε άγχος και η ικανότητα της να προγραμματίζει, να οργανώνει και να συντονίζει εκτιμήθηκαν δεόντως από ένα μεγάλο δικηγορικό γραφείο, του οποίου έγινε μάνατζερ. Στο σπίτι, όμως, το σκηνικό ήταν διαφορετικό και πολ­λές φορές επικρατούσε χάος. Της πήρε αρκετό καιρό, αλλά εντέλει ανακάλυψε μια στρατηγική που της επέτρεψε να ανακτήσει τον έλεγχο στα του οίκου της: έγινε μια αμυντική απαισιόδοξη!

Όταν γεννήθηκαν τα παιδιά της κατάλαβε ότι είχε χάσει οριστικά τον έλεγχο της κατάστασης. Το άγχος της μεγάλωσε και ξαφνικά έπρεπε να αρχίσει να προσέχει διάφορα πράγματα που πριν δεν είχαν καμία απολύτως σημασία. Το ψυγείο έπρεπε να είναι διαρ­κώς γεμάτο, το φαγητό έτοιμο στην ώρα του, τα ρούχα καθαρά και σιδερωμένα… Η παραμικρή παρέκκλιση από αυτό το αυστηρό πρόγραμμα επέσυρε μια δυσανάλογα μεγάλη καταστροφή, με γκρίνια, εκνευρισμό και κλάματα. Και όλα αυτά δεν ήταν τίποτε μπροστά στα πραγματικά σοβαρά προβλήματα, όπως μια ξαφνική ασθένεια του παιδιού ή οι κακές επιδόσεις στο σχολείο.

Η ζωή της είχε αλλάξει και δεν υπήρχε περιθώριο για χαζοχα­ρούμενη αισιοδοξία του στιλ «εντάξει, όλα θα πάνε καλά». Άρχισε λοιπόν να προβλέπει τα χειρότερα. Για παράδειγμα, αναλογιζό­μενη τι θα μπορούσε να συμβεί στο αεροπλάνο σε ένα ταξίδι που

διαρκεί πάνω από μία ώρα και τα παιδιά αρνούνται να ησυχάσουν, κλοτσούν τα καθίσματα, πετούν το φαγητό τους και ουρλιάζουν ασταμάτητα, αποφάσισε να οργανωθεί αναλόγως προσπαθώντας να προλάβει τα χειρότερα. Προγραμματίζει τι θα βάλει στη βαλίτσα και τι θα πάρει στην τσάντα της, προβλέπει αλλαξιές με καθαρά ρούχα, τα αγαπημένα τους παιχνιδάκια για να απασχοληθούν με κάτι που τους αρέσει, πιθανόν το αγαπημένο τους γλυκό, χυμούς και κουλουράκια. Αγχώνεται πολύ όταν ετοιμάζει τις βαλίτσες της οικογένειας, όμως, όταν βρεθούν στο αεροδρόμιο και μετά στο αεροπλάνο, τότε συγκεντρώνεται στην παρακολούθηση και την απασχόληση των παιδιών της για να προλάβει τα χειρότερα.

Προτού αποκτήσει παιδιά είχε τον έλεγχο των πράξεων της, οτιδήποτε και αν έκανε -ταξίδια, γεύματα, προγραμματισμός εργασίας- σχεδίαζε προσεκτικά τη μέρα της, σχεδόν αυτόματα, εύκολα και άνετα, προσπαθώντας για το καλύτερο, και το κατόρ­θωνε. Τώρα πρέπει να προγραμματίσει, αλλά πρέπει να σκεφτεί πώς θα γίνει αυτό, γιατί το άγχος την κατακλύζει μετατρέποντας τα απλά σε δύσκολα. Το άγχος όμως τη βοηθάει παράλληλα να προβλέψει το χειρότερο κι έτσι οργανώνεται αποτελεσματικά για να το αποτρέψει.

Η αμυντική απαισιοδοξία δεν διαφέρει από τον καλό προγραμ­ματισμό, όσον αφορά το αποτέλεσμα. Διαφέρει ως προς τον ρόλο που διαδραματίζει για να φτάσουμε σε αυτό το αποτέλεσμα. Η αμυντική απαισιοδοξία είναι η διαδικασία που επιτρέπει στους αγχώδεις να προγραμματίζουν σωστά. Εξάλλου, δεν μπορούν να προγραμματίσουν σωστά μέχρις ότου ελέγξουν το άγχος τους. Πρέ­πει να φανταστούν το χειρότερο δυνατό σενάριο, να το βιώσουν, έτσι ώστε να μπουν στη διαδικασία του προγραμματισμού, να το φέρουν σε πέρας αποτελεσματικά και εν συνεχεία να περάσουν από τον προγραμματισμό στην πράξη.

Οι στρατηγικές ως εναλλακτικά εργαλεία

Οι αγχώδεις άνθρωποι που χρησιμοποιούν την αμυντική απαισιο­δοξία μάλλον εφαρμόζουν τη λεγόμενη «αυτοθεραπεία» – και καλά κάνουν. Βέβαια, η αμυντική απαισιοδοξία δεν είναι η μόνη στρατηγική που αναπτύσσουν τα άτομα για να αντιμετωπίσουν τ» άγχος τους. Υπάρχουν αρκετές δημιουργικές τεχνικές ή στρατη­γικές. Ας δούμε λοιπόν τι σημαίνει ο όρος στρατηγική ή μάλλον τι δεν σημαίνει.

Η στρατηγική είναι ένα συνεκτικό μοντέλο προσδοκιών, εκτι­μήσεων, σχεδιασμού, προσπαθειών και αναθεώρησης, που απο­καλύπτεται σταδιακά, ενώ το άτομο κυνηγά τους στόχους του.: Περιγράφει τον τυπικό και χαρακτηριστικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα ή επιδιώκουμε την υλοποίηση των στόχων μας. Η παρατήρηση της στρατηγικής ως τμήμα της προσωπικότητας των ανθρώπων δεν σημαίνει ότι βλέπουμε τι κάνουν μια φορά, σε μια δεδομένη κατάσταση, ή τις μεμονωμένες προσδοκίες τους, διαθέσεις, εξηγήσεις ή συμπεριφορές. Το γεγο­νός ότι προσπαθείτε να τα προλάβετε όλα κάποιο Σαββατοκύριακο, επειδή προέκυψε κάτι αναπάντεχο, δεν σημαίνει ότι είστε γενικώς ένας άνθρωπος βιαστικός και τσαπατσούλης.

Ακόμη κι αν είναι έτσι όμως, αυτό δεν είναι στρατηγική, είναι απλώς μια τυπική συμπεριφορά. Αν δεν μάθουμε περισσότερα για το τι αισθάνεστε, σκέφτεστε ή προσπαθείτε να κάνετε, τη στιγμή που θέλετε να τα προλάβετε όλα, τότε δεν μπορούμε να συμπεράνουμε αν είναι πράγματι κομμάτι της στρατηγικής σας ή απλώς ένα ξέσπασμα της στιγμής. Ακόμη κι αν επαναληφθεί αυτό αρκετές φορές στη σειρά, πάλι δεν σημαίνει ότι πρόκειται για στρατηγική. Μάλλον πρόκειται για έλλειψη οργάνωσης και συνεκτικής στρατηγικής για τέτοιου είδους καταστάσεις, που προκύπτουν σε διάφορες καινούργιες ή μεταβατικές περιόδους της ζωής μας, όπως είναι η νέα δουλειά ή η μητρότητα.

Από την άλλη πλευρά, βέβαια, αν κάθε Παρασκευή θυμάστε ότι έρχεται Σαββατοκύριακο και τελευταία στιγμή προσπαθεί­τε κάτι να οργανώσετε, τότε μάλλον έχουμε να κάνουμε με μια στρατηγική εν εξελίξει. Αν πάλι ανακαλύψουμε ότι απεχθάνεστε

τα προγράμματα και ότι με τα αυθόρμητα σχέδια της τελευταίας στιγμής που σας κάνουν να τρέχετε νιώθετε δραστήριοι, χρήσιμοι και παραγωγικοί, τότε ίσως έχουμε να κάνουμε με μια στρατηγική, που θα ξεκαθαρίσει ακόμη περισσότερο αν μάθουμε ποιοι είναι ακριβώς οι στόχοι σας.

Αυτή η χρήση του όρου στρατηγική είναι παρόμοια, αλλά όχι ίδια με τις χρήσεις του όρου εκτός ψυχολογίας. Τυπικά, όταν μιλάμε για στρατηγικές -δηλαδή τις τεχνικές που αναπτύσσουμε για να προσεγγίσουμε έναν «άγριο» διευθυντή, να αντιμετωπίσουμε έναν δύσκολο παίκτη στο σκάκι ή να διατυπώσουμε μια πειστική πολιτική αγοράς για ένα προϊόν-, τότε αναφερόμαστε σε συνειδητές στρατηγικές. Υποθέτουμε ότι το άτομο επιλέγει συνειδητά να προσεγγίσει το συγκεκριμένο πρόβλημα με αυτόν τον τρόπο.

Όταν πρόκειται για παρτίδα σκακιού, αυτή η υπόθεση στέκει, είτε αφορά τους μεγάλους μετρ είτε τους νεοφώτιστους παίκτες, γιατί μιλάμε για ηθελημένες επιλογές, σκέψεις και κινήσεις, που εκφράζονται ξεκάθαρα και άρα οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να τις διδαχθούν και να τις μάθουν.

Όταν όμως πρόκειται για στρατηγικές ζωής, που συνιστούν κομμάτι μιας προσωπικότητας, όπως η αμυντική απαισιοδοξία και η στρατηγική αισιοδοξία, η υπόθεση ότι αυτές οι στρατηγικές είναι συνειδητές δεν είναι πάντα σωστή. Οι άνθρωποι μπορεί να γνωρίζουν ότι χρησιμοποιούν την τάδε ή τη δείνα στρατηγική και ενδεχομένως να τις επεξεργάζονται συνειδητά, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα, όπως στην περίπτωση του Τζεφ και της Μίντι που θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Επίσης, θα καταλάβουμε ότι η χρήση των στρατηγικών δεν είναι συνώνυμη της επιτυχίας. Οι άνθρωποι συχνά χρησιμοποιούν λάθος στρατηγικές, τόσο στο σκάκι όσο και στη ζωή, ή χρησιμοποιούν τη «σωστή» στρατηγική τη λάθος στιγμή και στη λάθος κατάσταση…

Η μεταφορά με την εργαλειοθήκη είναι καλή: θεωρητικά τουλάχιστον, οι άνθρωποι διαθέτουν αρκετές στρατηγικές, σαν εργαλεία στη θήκη τους. Για παράδειγμα, η Κάθριν είναι περισσότερο αισιόδοξη για τις σχέσεις της παρά για τη δουλειά της. Όσο για την οικονομική της κατάσταση, εκεί πια νομίζει ότι όλα πάνε καλά και δεν κινδυνεύει από καμιά αναποδιά. Δεν φέρεται πάντα σαν αμυντική απαισιόδοξη, απλώς ο όρος μας βολεύει, καθώς αυτό το γνώρισμα είναι καθοριστικό στοιχείο του χαρακτήρα της. Η αμυντική απαισιοδοξία της είναι ένα από τα εργαλεία της, πιθα­νότατα αυτό που χρησιμοποιεί τις περισσότερες φορές δημοσίως, και έτσι έχουν μάθει να τη χαρακτηρίζουν οι γύρω της.

Υπό αυτή την έννοια, οι άνθρωποι «γίνονται» οι στρατηγικές τους. Αν συνήθως χρησιμοποιείτε μία και μόνη στρατηγική, τότε] μάλλον θα ατροφήσει η ικανότητα σας να βρίσκετε εναλλακτικές λύσεις. Και αν το δοκιμάσετε μία ή δύο φορές, αυτό δεν σημαίνει ότι θα είστε αποτελεσματικοί. Πόσο μάλλον που η αμυντική απαι­σιοδοξία της Κάθριν είναι αποτελεσματική. Γιατί λοιπόν να ψάξει για άλλη στρατηγική; Μάλλον προβλήματα θα της δημιουργούσε κάτι τέτοιο, παρά θα τη βοηθούσε…

Ακόμη κι αν οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν μία ή δύο στρατηγικές αντί να διαθέτουν αρκετές ως εναλλακτική λύση, η παρομοίωση με την εργαλειοθήκη είναι χρήσιμη γιατί μας υπενθυ­μίζει ότι οι στρατηγικές πρέπει να γίνουν αντιληπτές στο πλαίσιο των στόχων και των σκοπών που έχουν αυτοί που τις χρησιμοποιούν. Για να καταλάβουμε και να εκτιμήσουμε αν πρόκειται για το σωστό εργαλείο, πρέπει να ξέρουμε και για ποιον συγκεκριμένο λόγο το χρησιμοποιεί κάθε φορά. Είδαμε ότι για αυτούς που θέλουν να περιορίσουν το άγχος τους, η στρατηγική αισιοδοξία δεν είναι ένα χρήσιμο εργαλείο. Το αν η αμυντική απαισιοδοξία είναι το σωστό εργαλείο, θα εξαρτηθεί και από το άγχος τους αλλά και από το ποιες εναλλακτικές στρατηγικές γνωρίζουν.

Η μεταφορά της εργαλειοθήκης υπογραμμίζει τη σημασία της ικανότητας επιλογής από τα άτομα μιας συγκεκριμένης στρατη­γικής για την αντιμετώπιση μιας δεδομένης κατάστασης, δηλαδή το σωστό εργαλείο για τη δουλειά μας. Με άλλα λόγια, ο χρήστης θα πρέπει να γνωρίζει ποιο εργαλείο αντιστοιχεί καλύτερα σε κάθε δουλειά. Η Κάθριν, γνώστρια της αμυντικής απαισιοδοξίας, θα καταλάβει σύντομα ότι η στρατηγική της θα αποτύχει αν δεν μπορέσει να την αφήσει κατά μέρος και να χρησιμοποιήσει κάποια ] άλλη τη δεδομένη στιγμή. Δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιεί τα φανταστικά σενάρια για το χειρότερο και πώς θα το αντιμετωπίσει από το πρωί μέχρι το βράδυ και για όλες της τις δουλειές, από τα ψώνια στο σουπερμάρκετ μέχρι τη νέα παρουσίαση του άρθρου γιατί έτσι θα εξαντληθεί η ίδια και θα απηυδήσουν και οι γύρω της χωρίς κανένα θετικό αποτέλεσμα. (Παρομοίως, θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η υπερβολική αισιοδοξία της για τα οικο­νομικά της δεν είναι πάντα καλός σύμβουλος και ότι η αμυντική απαισιοδοξία της θα ήταν ένας καλός τρόπος για να ελέγξει τα έσοδα και κυρίως τα έξοδα της.)

Η αμυντική απαισιοδοξία είναι ένα καλό εργαλείο για να περιο­ρίσουμε το άγχος μας, δεν σημαίνει όμως ότι είναι η τέλεια λύση. Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες στρατηγικές, υπάρχουν υπέρ και κατά.

Αποδέχομαι τα αρνητικά συναισθήματα

Η επίγνωση των αδυναμιών μας γεννά αρνητικά συναισθήματα που δύσκολα αποδεχόμαστε, γι’ αυτό συχνά κρυβόμαστε από τον εαυτό μας και τους άλλους. Οι στόχοι που επικεντρώνονται σε πράγματα που δεν μας αρέσουν στον εαυτό μας («πρέπει να αδυνατίσω γιατί είμαι πολύ χοντρή») συνήθως μας αποθαρρύνουν, γιατί τονίζουν τα αρνητικά μας στοιχεία. Και όταν αισθανόμαστε| άσχημα, τότε θέλουμε να κάνουμε κάτι που θα μας ευχαριστήσει χωρίς να σκεφτούμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του.

Αυτή η διαδικασία εύκολα μπορεί να υπονομεύσει τις προ­σπάθειες μας για βελτίωση. Πιστεύουμε ότι είμαστε χοντρές και θέλουμε να χάσουμε βάρος, αλλά το κακό έχει γίνει. Μια απάντηση ση είναι να ξεχάσουμε ή να αρνηθούμε το γεγονός ότι είμαστε, χοντρές κι έτσι να εξαπατήσουμε τον εαυτό μας, αποφεύγοντας τους καθρέφτες και τα δυσάρεστα σχόλια των άλλων, αλλά φυσικά αυτό δεν θα μας βοηθήσει και τόσο να αδυνατίσουμε!

Αν δεν είμαστε από αυτούς που αρνούνται τα δυσάρεστα συναισθήματά τους, τότε θα πρέπει να βρούμε έναν άλλο τρόπο για να

να τα αντιμετωπίσουμε. Αν το παγωτό είναι μια παρηγοριά, τότε ίσως τρέξουμε στο ψυγείο για να… παρηγορηθούμε λίγο, όμως αυτό μάλλον είναι καταστροφικό για τη σιλουέτα μας. Ο λογικός εαυτός μας γνωρίζει πολύ καλά ότι η λύση είναι να κάψουμε θερμίδες με τη γυμναστική, που όχι μόνο αδυνατίζει αλλά γυμνάζει τους μυς και χαρίζει ευεξία. Όμως πώς αρχίζει κανείς να γυμνάζεται; Δύσκολο εγχείρημα, πράγμα που σημαίνει ότι έχουμε καθηλωθεί στα αρνητικά συναισθήματα. Η ικανότητα να αποδεχόμαστε τα αρνητικά συναισθήματα που γεννιούνται από την επίγνωση των προβλημάτων μας είναι σημαντική για την εξεύρεση λύσης.

Η αμυντική απαισιοδοξία επιτρέπει σε αυτούς που τη χρησι­μοποιούν να αντέξουν τα αρνητικά συναισθήματα ως μέρος της διαδικασίας για την επίτευξη των στόχων τους, χωρίς να εξαπατούν τον εαυτό τους. «Αποδέχομαι» τα αρνητικά συναισθήματα δεν σημαίνει ότι τα εξαφανίζω ή ότι υποκύπτω σε αυτά ή ότι υποκρί­νομαι πως εντέλει δεν με ενοχλούν και τόσο… Σημαίνει απλώς ότι επιτρέπουμε στον εαυτό μας να βιώσουμε την εμπειρία των αρνητικών μας συναισθημάτων, ενώ παράλληλα επεξεργαζόμαστε αυτό που θέλουμε να κάνουμε. Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι δεν καταπνίγουν το άγχος τους, το βιώνουν πλήρως. Η αμυντική απαισιοδοξία μπορεί μάλιστα να παροξύνει την αγωνία, ιδιαίτερα αν ο αμυντικός απαισιόδοξος αρχίσει να σκέφτεται όλες τις κακοτυχίες που μπορεί να συμβούν. Ο αμυντικός απαισιόδοξος που προσπαθεί να χάσει βάρος μπορεί να πεθάνει από το άγχος του σκεπτόμενος την εικόνα του στους καθρέφτες του γυμναστηρίου ή συγκρίνοντας τον εαυτό του με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Γι’ αυτό και επιλέγει «περίεργες» ώρες, ώστε να μην έρχεται σε επαφή με πολύ κόσμο και φροντίζει να είναι επιμελής για να έχει γρήγορα αποτελέσματα.

Φυσικά, σπουδαιότερο από όλα αυτά είναι ότι πηγαίνει στο γυμναστήριο. Εν τω μεταξύ, όσοι ψάχνουν δικαιολογίες έχουν πάντα «πολλή δουλειά», ενώ αυτοί που το βάζουν στα πόδια μπροστά στα δύσκολα αναρωτιούνται ακόμη γιατί «μπαίνουν» τα ρούχα τους στο πλυντήριο…

Εξαιτίας των αρνητικών τους σκέψεων, τις οποίες δεν αγνοούν, οι αμυντικοί απαισιόδοξοι αποκτούν τον έλεγχο και τα κίνητρα που έχουν οι στρατηγικοί αισιόδοξοι μέσω της αυτοπροστασίας και της αυτοενίσχυσής τους. Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι αντιδρούν γρήγορα μετά την αποτυχία τους, ενώ οι απαισιόδοξοι συνήθως τα παρατάνε μετά την πρώτη προσπάθεια.

Ο αμυντικός απαισιόδοξος που αρχίζει γυμναστική θα κάνει και θα πάθει αυτά που ξέρουμε όλοι: θα χάσει κάποιο μάθημα ή με την πρώτη λιγούρα θα καταναλώσει ένα μπολ παγωτό. Άλλοι απαισιόδοξοι άνθρωποι πέφτουν στην παγίδα του «όλα ή τίποτα και αποφασίζουν ότι εφόσον είναι αδύνατον να χάσουν δέκα κιλά μέσα σε έναν μήνα, γιατί να καταπιέζονται άδικα; Ο αμυντικός απαισιόδοξος όμως μπορεί να καταλάβει ότι η διαδικασία είναι μακρά και επίπονη και ότι αν θέλει να έχει αποτέλεσμα, πρέπει να επιμείνει σταθερά. Θα αντικαταστήσει το παγωτό με κάτι άλλο μη παχυντικό και θα προετοιμαστεί για τις στιγμές αδυναμίας, συνειδητοποιώντας ότι η μάχη είναι δύσκολη και δεν πρέπει να τη χάσει.

Αρνητική αυτογνωσία και αυτοβελτίωση

Τα μικρά και συγκεκριμένα πράγματα στη ζωή μας συχνά απο­δεικνύεται ότι είναι τα κλειδιά για την κατανόηση των αρνητικών πλευρών του εαυτού μας, σε περίπτωση που είμαστε αμυντικοί απαισιόδοξοι. Γενικά, οι αμυντικοί απαισιόδοξοι τείνουν να έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμησή από τους στρατηγικούς αισιόδοξους (αλλά γενικώς υψηλότερη από τους υπόλοιπους αγχώδεις και απαισιόδοξους ανθρώπους). Οι συνεργάτες μου κι εγώ προσπα­θήσαμε να προχωρήσουμε τις μελέτες στο θέμα αυτό, ρωτώντας τους ανθρώπους να μας πουν για το συγκεκριμένο περιεχόμενο των πεποιθήσεων τους για τον εαυτό τους.

Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι χρησιμοποιούν ορισμένα θετικά χαρακτηριστικά όταν περιγράφουν τον εαυτό τους και οπωσδήποτε η αντίληψη τους δεν είναι μονολιθικά μαύρη και σκοτεινή. Για παράδειγμα, η Κάθριν ξέρει ότι είναι μια ερευνήτρια της νέας γενιάς, που εργάζεται με μεγάλη επιμέλεια, ξέρει επίσης ότι είναι σύζυγος και φίλη. Ο Ντανιέλ ξέρει ότι έχει χιούμορ και ικανότητες στη δουλειά του.

Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι χρησιμοποιούν ασφαλώς περισσότερα αρνητικά χαρακτηριστικά για να περιγράψουν τους εαυτούς τους] από τους στρατηγικούς αισιόδοξους, αλλά τα είδη των αρνητικών περιγραφών διαφέρουν από αυτά των υπόλοιπων αγχωτικών και απαισιόδοξων ανθρώπων. Όταν οι αμυντικοί απαισιόδοξοι πε­ριγράφουν τα ελαττώματα τους, τείνουν να είναι πολύ ακριβείς · και συγκεκριμένοι, αντίθετα με αυτούς που βρίσκουν διαρκώς : δικαιολογίες για όλα ή απλώς αποφεύγουν τα δύσκολα. Ο Ντανιέλ μπορεί να πει ότι έχει την τάση να πλατειάζει όταν γράφει και ότι] δεν ενθαρρύνει αρκούντως τους υφισταμένους του. Αντιθέτως, η Μίντι θα περιγράψει τον εαυτό της ως απαράδεκτη στο γράψιμο και πολύ επικριτική στους άλλους.

Ο Ντανιέλ και η Μίντι έχουν δίκιο όσον αφορά την περιγραφή του εαυτού τους και ασφαλώς μοιάζουν ως προς τα αρνητικά χαρακτηριστικά τους. Παρομοίως, έτσι όπως τα γενικότερα χαρακτηριστικά έχουν διαφορετικές συνέπειες για το μέλλον από ό,τι τα πιο ειδικά, το αφηρημένο ή το συγκεκριμένο της σκέψης μας επηρεάζει τις δυνατότητες μας για αλλαγή. Αν ξυπνήσετε το πρωί και το πρώτο πράγμα που σκεφτείτε είναι «Αχ! πόσο βαριέμαι σήμερα…», δύσκολα θα μπορέσετε να το αλλάξετε, καθώς δεν θα ξέρετε πώς να το χειριστείτε. Ποιο είναι το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνετε για να ξεφύγετε από την τεμπελιά σας; Αν από την άλλη πλευρά δεν θεωρείτε τον εαυτό σας τεμπέλη, αλλά ως αναβλητικό γενικά τύπο, τότε πιθανόν αφήνετε ένα παραθυράκι για να εφαρμόσετε κάποια από τα σχέδια σας.

Η αμυντική απαισιοδοξία ως αυτοθεραπεία

Κατά τον ίδιο σχεδόν τρόπο, οι θεραπευτές που επικεντρώνουν τις μεθόδους τους στο πώς επηρεάζουν οι σκέψεις μας τα συναισθή­ματα μας, τα κίνητρα ή τη συμπεριφορά μας συχνά ωθούν τους πελάτες τους να εξειδικεύσουν και να συγκεκριμενοποιήσουν τα αρνητικά τους χαρακτηριστικά αποφεύγοντας τις γενικεύσεις, που αρχίζουν από ένα ελάττωμα και φτάνουν ως τη συνολική αμφισβήτηση της προσωπικής τους αξίας. Ως βοήθεια στις απόπειρες

αλλαγής του εαυτού μας αυτή η θεραπευτική τεχνική προέρχεται από το αξίωμα ότι η επίλυση ενός προβλήματος απαιτεί πρώτα από όλα τον σαφή εντοπισμό του. Για παράδειγμα, δεν αρκεί να ξέρουμε ότι ένας πελάτης αισθάνεται αποτυχημένος. Έχει σημασία να ξέρουμε αν αισθάνεται έτσι από παιδί, αν είναι πρόσφατο επειδή κάτι συνέβη και τον επέκριναν αυστηρά ή αν έχασε έξι επτά δουλειές στη σειρά, ενώ ήδη βρίσκεται στον τρίτο γάμο του! Μαζί ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος πρέπει να βρουν τι έχει συμβεί ακριβώς και τι χρειάζεται για να αλλάξει η κατάσταση.

Η εξειδίκευση του προβλήματος όχι μόνο μας βοηθάει να εκ­πονήσουμε ένα σχέδιο, αλλά μας βοηθάει να εκτιμήσουμε την πρόοδο μας. Όσο πιο διευρυμένος και γενικός είναι ο στόχος, τόσο πιο αμφισβητήσιμο και ανοιχτό σε λάθος ερμηνείες θα είναι το αποτέλεσμα. Συχνά, αυτό σημαίνει ότι οι καταθλιπτικοί ή οι αγχωμένοι άνθρωποι θα επικεντρωθούν στην πιο αρνητική ερμη­νεία των προσπαθειών τους για να αλλάξουν, θα συμπεράνουν ότι μία και μόνη αποτυχία αρκεί για να αποδείξει ότι είναι γενικώς αποτυχημένοι ή απλώς θα χάσουν μια καλή εμπειρία επειδή τους απασχολούν αποκλειστικά τα αρνητικά τους συναισθήματα.

Όταν η Μίντι επαναλαμβάνει τον αιώνιο στόχο της για «καλύ­τερη οργάνωση», η πρόοδος της επιτυγχάνεται δύσκολα. Όταν έχει καλή διάθεση, δείχνει με υπερηφάνεια το πεντακάθαρο και οργανωμένο βιβλίο των συνταγών της και διαβεβαιώνει τον εαυτό της ότι όλα έτσι θα γίνουν σιγά σιγά στη ζωή της, θα τα φτιάξει και θα τα οργανώσει, ακόμη κι αν δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα γι’ αυτό. Όταν αντιθέτως είναι ψυχολογικά άσχημα, το βιβλίο με τις συνταγές δεν την παρηγορεί καθόλου, γιατί το μόνο που σκέφτεται είναι ότι μόνο αυτό έχει κατορθώσει να βάλει σε μια τάξη στη ζωή της και-αυτό το έκανε για να αποφύγει να κάνει άλλες πιο ουσιαστικές και χρήσιμες δουλειές.

Περισσότερο συγκεκριμένοι στόχοι δεν θα έλυναν όλα τα προ­βλήματα της Μίντι, αλλά αν αντί αυτού του γενικού (και τρομακτικού) στόχου για «καλύτερη οργάνωση» αποφάσιζε να καθίσει το. πρωί και «να φτιάξει έναν κατάλογο με όλες τις διευθύνσεις», «να τακτοποιήσει τους φακέλους στα συρτάρια αλφαβητικά», η πρόοδος της θα ήταν μετρήσιμη και συγκεκριμένη, χωρίς να υπάρχει περιθώριο για παρερμηνείες ή αποπροσανατολισμό.

Τα κεντρικά χαρακτηριστικά των επώδυνων φανταστικών σενα­ρίων που οι αμυντικοί απαισιόδοξοι χρησιμοποιούν για να προ­σεγγίσουν τις επιδόσεις και τις ικανότητες τους χαρακτηρίζουν επίσης και την κατανόηση του εαυτού τους. Πράγματι, φαίνεται ότι οι αμυντικοί απαισιόδοξοι χρησιμοποιούν την αμυντική απαι­σιοδοξία πάνω στον ίδιο τον εαυτό τους: βλέπουν τον εαυτό τους με όρους πολύ συγκεκριμένων προβλημάτων που παρεμβαίνουν στην επιτυχία ενός στόχου, προβλημάτων που είναι δυνατόν να ξεπεραστούν με επαρκή προγραμματισμό και προσπάθεια. Ο Ντανιέλ ήξερε ότι τραύλιζε και δεν ήταν καλός και άνετος στη συζήτηση με τους άλλους, οπότε ήταν χαμένος στο παιχνίδι των εντυπώσεων. Όμως το τραύλισμα είναι κάτι που ξεπερνιέται με τις κατάλληλες ασκήσεις, οπότε έθεσε ως στόχο του να το διορθώσει, ακριβώς όπως αποφασίζει να διορθώσει τα λάθη στα αρχιτεκτο­νικά του σχέδια. Δηλαδή, οι αμυντικοί απαισιόδοξοι τείνουν να αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους όπως βλέπουν τον κόσμο. Και οι δύο είναι ατελείς, έχουν αρκετές δυνατότητες και αξίζει τον κόπο να προσπαθήσουμε να τους βελτιώσουμε.

Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι δανείζονται την τεχνική που οι θε­ραπευτές χρησιμοποιούν με τους αγχωμένους πελάτες τους: την «ανάλυση της χειρότερης περίπτωσης», που μοιάζει πολύ στον τρόπο και στη λειτουργία της με τα φανταστικά σενάρια των αμυ­ντικών απαισιόδοξων.

Όταν οι πελάτες είναι αγχωτικοί, οι θεραπευτές τους ενθαρ­ρύνουν να μιλήσουν για όλα τα φρικτά πράγματα που νομίζουν , ότι θα τους συμβούν. Οι άνθρωποι που φοβούνται να μιλήσουν ι δημοσίως πιθανόν να μην έχουν φανταστεί κάποιο συγκεκριμένο κακό, απλώς αγχώνονται με την εικόνα του κοινού σε υπερβολικές διαστάσεις στο μυαλό τους, να τους κοροϊδεύει και να τους Ι περιγελά, αλλά χωρίς κάποια συγκεκριμένη ιδέα στο μυαλό τους για το πού οδηγούν όλα αυτά.

Οι θεραπευτές ενθαρρύνουν αυτούς τους ανθρώπους να «συγκεκριμενοποιήσουν» τους φόβους τους, δηλαδή να κατασκευάσουν λεπτομερώς αυτό που φοβούνται ότι θα συμβεί. Φοβούνται ότι

θα ξεχάσουν το κείμενο της ομιλίας τους, πως θα μπερδέψουν τα λόγια τους ή θα σκοντάψουν και θα πέσουν πηγαίνοντας προς το βάθρο; Ακολούθως, πρέπει να αναπτύξουν τις συνέπειες της «κακοτυχίας» τους. Θα γελάσουν; Θα κοροϊδέψουν και θα σφυ­ρίξουν; Κι αν γελάσουν, τι θα γίνει μετά;

Οι θεραπευτές έχουν καταλήξει ότι το παιχνίδι με τα συγκε­κριμένα σενάρια επηρεάζει τους πελάτες τους όπως και η αμυ­ντική απαισιοδοξία: μεταθέτει το επίκεντρο της προσοχής από τα συναισθήματα στα γεγονότα μιας κατάστασης, επιτρέποντας την πρόβλεψη τους, άρα αυξάνοντας το αίσθημα ελέγχου. Όταν φανταζόμαστε το χειρότερο δυνατό αποτέλεσμα, αντιλαμβανό­μαστε τις περισσότερες φορές ότι δεν είναι δα και το τέλος του κόσμου και, επιτέλους, μπορεί να αισθανθούμε ενδυναμωμένοι γιατί το αντιμετωπίζουμε κατά πρόσωπο και δεν το αποφεύγουμε. Με άλλα λόγια, είναι μάλλον απίθανο κάποιο τραύλισμα σε μια δημόσια ομιλία μας να σημάνει αποξένωση από τους αγαπημένους μας, οικονομική καταστροφή ή θάνατο!

Αμυντικοί απαισιόδοξοι και στρατηγικοί αισιόδοξοι: Η σύγκρουση

Ο Μπιλ και η Κάθριν το έχουν συζητήσει διεξοδικά το θέμα ,.η δυναμικής των σχέσεων κι έχουν καταλήξει στη λέξη ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ για να περιγράψουν την αλληλεπίδραση των στρατηγικών τους. θυμηθείτε ότι ο Μπιλ λέει για την Κάθριν ότι «του χαλάει το κέφι και περιγράφει ως εξής μια τυπική τους αντίθεση:

«Την προηγούμενη Κυριακή, μετά τη γυμναστική μου, πηγαίνω σπίτι γεμάτος κέφι και ευεξία. Ήταν ένα υπέροχο απόγευμα και πρότεινα στην Κάθριν να πάμε στο Μουσείο να δούμε την τελευταία έκθεση ζωγραφικής και μετά να δειπνήσουμε σε «εκείνο το καταπληκτικό εστιατόριο που άνοιξε πρόσφατα και έχει υπέροχη θέα. Προτού τελειώσω καν την πρόταση μου, τη βλέπω που αντιδρά: «Και πού θα παρκάρουμε; Πρέπει να προ­λάβουμε να κλείσουμε τραπέζι, αλλιώς δεν θα βρούμε τίποτα… Και το βράδυ πρέπει να γυρίσουμε νωρίς, προτού έρθει το παιδί από τους φίλους του…» Το όνειρο έσκασε σαν φούσκα στον αέρα. Εγώ πρότεινα ένα σούπερ χαλαρό πρόγραμμα κι αυτή το έκανε να μοιάζει με πολεμική επιχείρηση».

Η Κάθριν έχει ήδη αναστατωθεί για να προετοιμάσει στην εντέλεια την έξοδο τους, ενώ ο Μπιλ έχει ήδη «μετανιώσει». Στο τέλος, βάζουν και οι δύο τα γέλια, γιατί έπειτα από τόσο καιρό ξέρουν καλά πια τις αντιδράσεις τους και έχουν πάψει να τσακώνονται. Ώσπου να συμβεί αυτό όμως, τα πράγματα δεν ήταν εύκολα. Ξέ­ρουν ότι οι στρατηγικές τους λειτουργούν καλά γι’ αυτούς ως ξεχωριστά άτομα, αλλά μέσα στη σχέση μπορεί να λειτουργήσουν ουγκρουσιακά. Η γνώση της λειτουργίας της στρατηγικής τους βοήθησε πολύ στην εξομάλυνση της κατάστασης.

Η Κάθριν λέει: «Ο Μπιλ νομίζει ότι όταν αρχίζω να σκέφτομαι τι μπορεί να πάει άσχημα και προσπαθώ να το προλάβω, στην πραγματικότητα αυτό που κάνω είναι να τον κατηγορώ εμμέσως. Όταν δηλαδή επισημαίνω κάποιο πιθανό πρόβλημα που μπορεί να ανακύψει, αυτό σημαίνει ότι το πρόγραμμα του δεν είναι καλό, ότι δεν μου αρέσουν οι ιδέες του ή ότι δεν έχω όρεξη να κάνω αυτό που προτείνει». Ο Μπιλ παραδέχεται ότι: «Η Κάθριν δεν είναι πραγματικά αρνητική απέναντι μου. Όταν τελειώσει με τα σενάρια των φανταστικών καταστροφών, μπορεί να κάνει πολύ κέφι και τελικά, επειδή ακριβώς προγραμματίζει τα πράγματα πολύ προσεκτικά, αποφεύγουμε όλοι αρκετά προβλήματα».

Και η Κάθριν παραδέχεται εξίσου γενναιόδωρα:

“Συνειδητοποίησα ότι τελικά δεν χρειάζεται να κάνω τον Μπιλ κοινωνό της δικής μου ανησυχίας μήπως κάτι δεν πάει καλά, τουλάχιστον όχι στην αρχή. Εγώ έχω ανάγκη να προγραμματίσω λεπτομερώς αυτό που θα κάνω, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να βάλω και τον άλλο στο παιχνίδι. Απλώς, του αναθέτω ένα δυο πραγματάκια να κάνει και φροντίζω εγώ τα υπόλοιπα, χωρίς να τον απασχολώ ούτε να τον εκνευρίζω με όσα θεωρεί περιττά. Τα κάνω και τελειώνω. Μετά μπορώ να χαλαρώσω».

Μια ψυχολόγος οικογενειακού προγραμματισμού μου είπε ότι συμβουλή της προς τα ζευγάρια με διαφορετικές στρατηγικές είναι να μιλήσουν και να εξηγήσουν ο ένας στον άλλον πώς λειτουργούν για να αρθούν οι παρεξηγήσεις μεταξύ τους. Όταν μπορούμε προσδιορίσουμε ακριβώς και σαφώς αυτό που συμβαίνει, σχεδόν πάντα αποφεύγουμε τον καβγά. Ο Μπιλ ισχυρίζεται ότι το καλλίτερο σε αυτή τη διαδικασία είναι ότι αποφεύγονται οι περιττές συγκρούσεις γιατί δεν παίρνουμε τα πράγματα προσωπικά: «Α, η Κάθριν άρχισε πάλι τα δικά της, σκέφτομαι, κι έτσι δεν ενοχοποιούμαι εγώ». Η Κάθριν από την πλευρά της καταλαβαίνει επίσης ότι ο Μπιλ απεχθάνεται το άγχος και γι’ αυτό ενοχλείται τόσο πολύ από τις δικές της αντιδράσεις. Έτσι κι αλλιώς, δεν χρειάζονται δύο αγχώδεις μέσα σε μια οικογένεια.

Τα αισθήματα που εκδηλώνουν οι άνθρωποι δεν είναι και τόσο ανεξιχνίαστα, ωστόσο υπάρχουν εσωτερικές όψεις της στρατη­γικής τους που δεν είναι και τόσο ευδιάκριτες. Σε μια έρευνα, για παράδειγμα, καταλάβαμε ότι οι άλλοι μπορούσαν εύκολα να διακρίνουν το άγχος των αμυντικών απαισιόδοξων, όχι όμως και τη διαδικασία με τα φανταστικά σενάρια. Παρομοίως, στις πιο στενές σχέσεις, ακούμε ορισμένες σκέψεις του αμυντικού απαισιόδοξου, αλλά δεν αντιλαμβανόμαστε τον τρόπο με τον οποίο η αρνητικότητα και τα φανταστικά σενάρια μετατρέπουν το άγχος του σε αίσθημα ελέγχου της κατάστασης. Ο Μπιλ ακούει τις ανησυχίες της Κάθριν, αλλά δεν τη ρωτάει πόσο άσχημα αισθάνεται προτού θέσει την κατάσταση υπό έλεγχο, ούτε μπορεί να καταλάβει πόσο μεγαλώνει η πίεση της όταν αγχώνεται.

Κι όμως για τον Μπιλ, η κατανόηση της λειτουργίας αυτής της αρνητικότητας θα σήμαινε ότι καταλαβαίνει τι κάνει η σύντροφός του και γιατί το κάνει. Έτσι, θα εκτιμούσε πιθανόν τα κέρδη της αμυντικής απαισιοδοξίας και θα την άφηνε να αντιδράσει κατά πώς αυτή ξέρει και μπορεί χωρίς να προσπαθεί να τη διορθώσει ή να γιατρέψει τα αρνητικά της συναισθήματα.

Για τους αμυντικούς απαισιόδοξους δεν είναι εύκολο να παραδε­χθούν ότι οι στρατηγικοί αισιόδοξοι δεν μοιράζονται τις ανησυχίες τους ούτε να ομολογήσουν ότι καλώς δεν τις μοιράζονται, πρέπει να ξεπεράσουν την πεποίθηση τους ότι έχουν υποχρέωση να τους εξηγήσουν πόσο άσχημα είναι ή μπορεί να γίνουν τα πράγματα, έτσι ώστε να μπορέσουν να τα αντιμετωπίσουν. Αφού λοιπόν τα κάνουν όλα αυτά, τότε ίσως μπορέσουν να καταλάβουν ότι ο αρνητισμός τους λειτουργεί αρνητικά για τους άλλους.

Ο Ντανιέλ συμφωνεί ότι βοηθάει πολύ να καταλάβουμε ότι κάθε άνθρωπος νιώθει άγχος σε διαφορετική ένταση και έχει τον δικό του τρόπο να προσεγγίσει τον στόχο του. Θυμάται ότι στο κολέγιο «οι φίλοι του στην αρχή δυσκολεύονταν, αλλά εντέλει καταλάβαιναν την αντίδραση του και μάλιστα έφταναν να παραδεχτούν και οι ίδιοι ότι πού και πού ένιωθαν λίγο ανήσυχοι και αγχωμένοι. Η στενή μας γνωριμία και σχέση μας έκανε να νιώθουμε ασφαλείς».

Ο Ντανιέλ ακόμη αισθάνεται πιο άνετα όταν έχει να κάνει με άλλους αμυντικούς απαισιόδοξους. Δεν χρειάζεται να τους εξηγήσει γιατί σκέφτεται τα χειρότερα σενάρια ή να κρύψει τις ανησυχίες του. Και αυτοί με τη σειρά τους δεν τον παρηγορούν, δεν του κάνουν μάθημα ούτε προσπαθούν να τον διορθώσουν. «Βέβαια, χρειάζεται προσοχή και μέτρο, γιατί αλλιώς κινδυνεύου­με να παρασυρθούμε σε μια κόλαση καταστροφολογίας και να τρελαθούμε», λέει γελώντας.

Οι στρατηγικοί αισιόδοξοι μπορεί να σκεφτούν ότι είναι μάλλον εκνευριστικό να είναι μαζί με τους αμυντικούς απαισιόδοξους. Και πιο χαλαρωτικό να κάνουν παρέα με όσους δεν είναι αγχω­μένοι. Και όμως, μερικές φορές, οι διαφορετικές στρατηγικές μπορεί να είναι συμπληρωματικές. Ίσως δεν είναι σύμπτωση που η σύζυγος του Μπιλ και ο συνεταίρος του είναι και οι δύο αμυ­ντικοί απαισιόδοξοι. Με τα χρόνια, ο Μπιλ έμαθε να εκτιμά την αμυντική απαισιοδοξία τους ως ένα χρήσιμο φρένο στις τρελές τους επιδιώξεις και την τάση τους να ξεφεύγουν από τα όρια της πραγματικότητας. Όσον αφορά τη δουλειά, λέει:

«Συνήθως πέφτω με τα μούτρα και νομίζω ότι μπορώ να ανα­λάβω τα πάντα. Σκέφτομαι με όρους «υπεράνθρωπου», ενώ ο Ντανιέλ, που είναι πολύ πιο προσγειωμένος, μας έχει γλιτώ­σει πολλές φορές από διάφορες κακοτοπιές που στην αρχή δεν φαίνονταν. Η αλήθεια είναι ότι με χαρά του παραδίδω την ευθύνη για τις λεπτομέρειες κι έτσι εγώ μπορώ να κάνω αυτά στα οποία είμαι καλός -τόνωση του ηθικού των εργαζομένων, προσέλκυση νέων πελατών-, ενώ ο Ντανιέλ καλύπτει τα νώτα μου με μεγάλη υπευθυνότητα και προσοχή».

Ο Ντανιέλ συμφωνεί ότι οι στρατηγικές τους αλληλοσυμπλη­ρώνονται, ενώ παράλληλα βλέπει ξεκάθαρα τις παγίδες που του επιφυλάσσει ο χαρακτήρας του: για παράδειγμα, όταν επισημαί­νεις τα προβλήματα, συνήθως καλείσαι να τα επιλύσεις, κάτι που μοιάζει με τιμωρία επειδή τόλμησες να είσαι αρνητικός εκεί που όλοι βλέπουν τα θετικά. Ο Ντανιέλ λέει: «Δεν μπορείς συνεχώς να επισημαίνεις προβλήματα, ούτε και να βρίσκεις τη λύση τους. Καταρχάς, είναι περισσότερη δουλειά και έπειτα, θα έπρεπε όλοι να βλέπουν τα αρνητικά και να ξέρουν να τα λύσουν για να ορ­γανώνεται συλλογικά η δουλειά».

Το πρόβλημα είναι πιο οξύ με τις γυναίκες στον τομέα της εργασίας. Συνήθως, όταν επισημαίνουν τα αρνητικά, αντί να επικεντρωθεί η προσοχή στο πρόβλημα επικεντρώνεται στο άγχος και στον αρνητισμό τους. Η Κάθριν παρατηρεί: «Οι άνθρωποι δεν θέλουν να ακούν τα δυσάρεστα, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μια δική τους ιδέα. Γι’ αυτό προτιμούν να αντιδράσουν, πιστεύοντας ότι όλα αυτά είναι αποκυήματα αρρωστημένης φαντασίας, μια και οι γυναίκες θεωρούνται περισσότερο συναισθηματικές, άρα ανησυχούν παραπάνω, χωρίς λογική βάση».

Άλλοι αμυντικοί απαισιόδοξοι ανησυχούν μήπως λόγω «γρουσουζιάς» τους αποκλείσουν από την ομάδα, για να μην κάμψουν το ηθικό και μειώσουν τον ενθουσιασμό των εργαζομένων.

Μια σπουδαία γυναίκα και επιτυχημένη διευθύντρια επιχειρηματίας δηλώνει ότι έμαθε πολύ νωρίς ότι τα αποτελέσματα της δουλειάς της για να προλάβει τις πιθανές καταστροφές ενθουσίαζαν τους πάντες, όχι όμως και η διαδικασία, την οποία κρατούσε για τον εαυτό της: το δίδαγμα ήταν «όχι αμυντική απαισιοδοξία δημο­σίως». Και προσθέτει: «Οι άνθρωποι τείνουν να χαρακτηρίσουν το άγχος και την τάση αμφισβήτησης ή σκεπτικισμού ως ένδειξη αδυναμίας και αναποφασιστικότητας. Οι άνθρωποι θέλουν ηγέτες με αυτοπεποίθηση, τολμηρούς και αισιόδοξους, θέλουν μηνύματα απλά και άμεσα. Εμπνέονται περισσότερο». Τόσο η έρευνα όσο και η εμπειρία υποστηρίζουν τα συμπεράσματα της. Θέλουμε οι ηγέτες μας να είναι αισιόδοξοι και γεμάτοι αυτοπεποίθηση, αυτά τα δύο χαρακτηριστικά θεωρούνται σύμφυτα ενός καλού ηγέτη.

Στις ΗΠΑ, οι γυναίκες κατά μέσον όρο είναι πιο αγχώδεις από τους άντρες και ρέπουν προς την αμυντική απαισιοδοξία (παρότι υπάρχουν περισσότερες διαφοροποιήσεις μεταξύ γυναικών και μεταξύ αντρών από ό,τι μεταξύ των δύο φύλων). Είναι δύσκολο να πούμε ότι οι γυναίκες είναι πιο αγχώδεις επειδή το αισθάνονται ή επειδή το ομολογούν. Το ίδιο συμβαίνει και με τους αμυντικούς απαισιόδοξους. Παρότι εκτιμούμε την αυτοπεποίθηση εξίσου οε άντρες και γυναίκες, τα στερεότυπα των φύλων δίνουν μεγαλύ­τερη αξία στους άντρες με αυτοπεποίθηση, άρα αυτοί μπορεί να θεωρούν την αμυντική απαισιοδοξία ως έλλειψη αυτοπεποίθησης και την παραδοχή της ως αδυναμία.

Επίσης, ίσως ο κοινωνικός ρόλος των γυναικών να τις υποχρέωσε να αναπτύξουν την αμυντική απαισιοδοξία ως στρατηγική για να περιορίσουν το άγχος τους. Δίνοντας έμφαση στις λεπτομέρειες, η αμυντική απαισιοδοξία αποτελεί μια καλή βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η συμβατική γυναικεία ευθύνη για χιλιάδες μικροπράγματα που αφορούν την οικογένεια και το σπίτι της, αλλά και τον ρόλο της γενικότερα ως ανθρώπου που φροντίζει τους άλλους.

Οι γυναίκες που έχουν απορρίψει τον παραδοσιακό τους ρόλο στην κοινωνία πιθανόν να θεωρήσουν ότι η αμυντική απαισιοδοξία έρχεται σε σύγκρουση με το γενικό αίτημα της εποχής μας για αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση. Ωστόσο μπορεί να κάνουν λάθος:

«Η αμυντική απαισιοδοξία μου είναι απαραίτητη», σχολιάζει μια επιτυχημένη σύμβουλος επιχειρήσεων και εξηγεί ότι οι γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις έχουν ελάχιστο έως μηδενικό περιθώριο

να κάνουν λάθος, συγκριτικά με τους άντρες συναδέλφους τους. «Αφήνω τους άλλους να σκεφτούν ότι είμαι αισιόδοξη, αλλά στην πραγματικότητα τρέχω για να εξασφαλίσω ότι όλα θα πάνε καλά και δεν αφήνομαι να παρασυρθώ από τον γενικό ενθουσιασμό. Όταν αρχίζει η πίεση και το άγχος, η αμυντική απαισιοδοξία, όσο και να με αγχώνει, είναι το δίχτυ ασφαλείας μου».

Επίσης, δεν είναι αναγκαίο να κρύβουμε πάντα την αμυντική μας απαισιοδοξία. Μια γυναίκα μου είπε ότι πήρε προαγωγή ως αντιπρόεδρος της εταιρείας της, ακριβώς επειδή ήταν προσεκτική και δεν παρέλειπε να επισημαίνει τις αρνητικές πλευρές των πραγμάτων και να προβλέπει με μεγάλη οξύνοια τα πιθανά εμπόδια και προβλήματα στα νέα σχέδια. Ό διευθυντής της ομολογεί ότι μόλο που στην αρχή ήταν ελαφρώς εκνευριστική, εντέλει την εμπιστεύθηκε και; την προώθησε, ακριβώς επειδή η οργάνωση χρειάζεται μια «διαφορετική» άποψη για να ισορροπεί την κατάσταση.

Η θετική δύναμη της αρνητικής σκέψης

Κάποτε, σε μια συνέντευξη, με ρώτησαν αν θεωρώ ότι η μεταχεί­ριση που επιφυλάσσει η κοινωνία μας στην απαισιοδοξία μοιάζει με αυτή προς τους αριστερόχειρες, και ομολογουμένως ο παραλλη­λισμός μου φάνηκε πολύ εύστοχος, κυρίως επειδή, ακριβώς όπως η αριστεροχειρία, αισιοδοξία και απαισιοδοξία συνοδεύονται από ηθικές συνδηλώσεις. Η απαισιοδοξία είναι δυσοίωνη («αριστερή») σε σύγκριση με την απλή και ευοίωνη αισιοδοξία («πάνε όλα δεξιά»), αντιμετωπίζεται καχύποπτα και κακόπιστα.

Ως αποτέλεσμα των λανθασμένων συμπερασμάτων για τους αριστερόχειρες, δάσκαλοι και γονείς αναλώθηκαν σε πολυετείς προσπάθειες για να μεταστρέψουν τα αριστερόχειρα παιδιά σε δεξιόχειρα. Τώρα όμως γνωρίζουμε περισσότερα γι’ αυτό το θέμα. Οι αριστερόχειρες ίσως αντιμετωπίζουν προβλήματα σε μια κοινω­νία που είναι φτιαγμένη για δεξιόχειρες, αλλά τουλάχιστον τώρα ξέρουμε ότι δεν χρειάζεται να τους αλλάξουμε. Οι αριστερόχειρες κάνουν ακριβώς αυτά που κάνουν και οι δεξιόχειρες. Απλώς τα κάνουν με διαφορετικό τρόπο. Η αποδοχή των αριστερόχειρων δεν σημαίνει ότι απορρίπτουμε ή κοροϊδεύουμε τους δεξιόχειρες – ακόμη και αν αφήνει εκτεθειμένους ορισμένους προηγούμενους ισχυρισμούς μας.

Παρομοίως, τα επιχειρήματα υπέρ της αρνητικής σκέψης υπό ορισμένες συνθήκες είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που κατα­φέρονται εναντίον της θετικής σκέψης. Οι αμυντικοί απαισιόδοξοι αντιδρούν διαφορετικά, αλλά είναι πλήρως ικανοί να αντεπεξέλ­θουν σε αυτό που πρέπει να κάνουν – ακόμη κι όταν τα πράγματα είναι πιο δύσκολα γι’ αυτούς από ό,τι για τους στρατηγικούς αισιό­δοξους. Δεν χρειάζονται θεραπεία για την αμυντική απαισιοδοξία: στην πραγματικότητα, η αμυντική απαισιοδοξία είναι το δικό τους φάρμακο για το άγχος που τους κατακλύζει.

Της Julie K . Norem

Επιμέλεια: Μωυσής

Διαβάστε επίσης:

Η δύναμη των εσωστρεφών