Ενας μικρός και ταπεινός σπόρος κρύβει μέσα του όλο το θαύμα της ζωής. Αν τον ακολουθήσει κανείς στο ταξίδι του μπορεί να ζήσει τη μεγάλη περιπέτεια, όπως έκαναν παιδιά από σχολεία της Κορινθίας που αναβιώνουν τοπικές ποικιλίες φυτών στα μικρά τους θερμοκήπια και μας τις προσφέρουν με μια πνοή ζωής!
Αν και το αρχαιότερο απολίθωμα φυτού που έχει βρεθεί είναι 365 εκατομμυρίων ετών και οι παλαιότεροι σπόροι που έχουν βλαστήσει και έδωσαν καρπούς είναι από ένα δένδρο στην αυλή του βασιλιά Ηρώδη, με ηλικία 2000 ετών, ακόμη παλεύουν οι φυτοβιολόγοι για να καταλάβουν βασικούς μηχανισμούς που θα εξηγούν τη συμπεριφορά των φυτών γύρω μας. Από όσα έχουν ανακαλύψει ως τώρα πάντως το βέβαιον είναι ότι δεν υπερβάλλουν όσοι αγωνιούν ακόμη και για την παραμικρή εκτροπή από τις ως τώρα καθιερωμένες κλιματικές συνθήκες αφού μέσα από μια πορεία εκατομμυρίων ετών ο πράσινοι συνταξιδιώτες μας στον γαλάζιο πλανήτη έχουν αναπτύξει υπερευαίσθητους μηχανισμούς αντίληψης των συνθηκών γύρω τους ενώ αντιδρούν αντίστοιχα με μεγάλη σιγουριά.
Advertisment
Όταν δεν ξεπερνιούνται κάποια όρια. Τότε δίνουν πολλά, ενώ ζητούν λίγα.
Για να καταλάβει όμως κάποιος καλά και αυτά τα λίγα που ζητούν από εμάς τα φυτά πρέπει να ζήσει κοντά τους με κάποια προσοχή και ανάλογη ένταση.
Αμυνα στο σαλιγκάρι: Αν και έβλεπε τον εχθρό να πλησιάζει προς τον στόχο δεν έκανε κάποια κίνηση για να τον αποτρέψει, διότι έτσι είχε αποφασιστεί. Ο εχθρός έρποντας πλησίασε με την ησυχία του και άρχισε την καταστροφή. Ο πλανήτης συνέχισε βέβαια να γυρίζει όπως πάντα μαζί με όλο το καθημερινό συνηθισμένο βάρος του και μόνο ένας φυτοβιολόγος σε κάποιο απειροελάχιστο σημείο του, πεσμένος στα τέσσερα, συνέχισε να παρατηρεί το σαλιγκάρι-εχθρό, που είχε αρχίσει να τρώει τα φύλλα του φυτού «του». Ενός απλού φυτού που φύτρωσε μόνο του στον δρόμο, αλλά το είχε υπό παρατήρηση εδώ και λίγο καιρό, καταγράφοντας όλα όσα συνέβαιναν γύρω από αυτό.
Ακόμη και σήμερα κάποια στοιχεία σε σχέση με το φύτρωμα των σπόρων, την εμφάνιση των φύλλων και των λουλουδιών, τις ρίζες, τον θάνατο και των πιο συνηθισμένων φυτών συνεχίζουν να παιδεύουν τους ερευνητές, παρά τα εκατομμύρια εργασιών που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί και δημοσιευθεί. Η γενική εικόνα όμως είναι ότι και το πιο απλό φυτό συνιστά εκπληκτικό οργανισμό, ο οποίος αν και ακίνητος σε ένα σημείο σε αφήνει κατάπληκτο από τις αμυντικές ικανότητές του και την ευαισθησία που έχει αναπτύξει σε σχέση με τις όποιες συνθήκες επικρατούν στο περιβάλλον. Και όλα αυτά, χωρίς να παίρνουμε είδηση. Εξαιτίας της δικής μας αέναης νευρικής κίνησης και της ακινησίας αλλά και της σιωπής των πράσινων συνταξιδιωτών μας.
Advertisment
Το σαλιγκάρι λοιπόν μπορεί να έφαγε μερικά φύλλα από το φυτό αλλά το φυτό επέζησε και έγινε πιο ανθεκτικό χάρη στους αμυντικούς μηχανισμούς του. Τα φαγωμένα φύλλα στις άκρες τους έγιναν καφέ και σκληρά. Ετσι έκλεισε η πληγή ερμητικά, εμποδίστηκε η εξάτμιση και τα κύτταρα προστατεύθηκαν από τη μόλυνση λόγω εισβολής ανεπιθύμητων βακτηρίων. Και όχι μόνο αυτό.
Με το πού άρχισαν να μασιούνται τα φύλλα του στάλθηκαν μηνύματα προς τους πυρήνες των κυττάρων του, ενεργοποιήθηκαν κάποια γονίδια και προέκυψαν πρωτεΐνες με ειδικά χαρακτηριστικά. Ποια ήταν αυτά; Οτι αναστέλλουν τη λειτουργία κάποιων ενζύμων ειδικευμένων στο «χώνεμα» πρωτεϊνών. Τα ένζυμα αυτά βρίσκονται στο στομάχι το σαλιγκαριού και όπως έγινε αντιληπτό πλέον έπειτα από κάθε επίθεση το όλον φυτό καθίσταται ένας όλο και λιγότερο ορεκτικός μεζές για τον εχθρό.
Η πορεία προς το φως: Υπάρχουν σπόροι που βλασταίνουν στην επιφάνεια της γης, άλλοι που πρέπει μόλις να καλυφθούν από το χώμα και άλλοι που αντέχουν να βρεθούν και σε μεγαλύτερο βάθος και πάλι να βλαστήσουν. Το νερό, υπό μορφήν υγρασίας και όχι πλημμύρας αφού εκεί ο σπόρος μπορεί να σαπίσει εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου, μαλακώνει το περίβλημα και το σε μικρογραφία φυτό που είναι κλεισμένο μέσα αρχίζει να μεγαλώνει.
Τα μηνύματα για το πώς ακριβώς πρέπει να κάνει τα πρώτα βήματα έρχονται από πολύ μακριά αλλά η λήψη τους ευτυχώς γίνεται από έναν πολύ ευαίσθητο δέκτη. Ο ήλιος στέλνει το φως του και η ανάλυση που του γίνεται είναι εκπληκτική. Αυτός ο μικρός υποτυπώδης βλαστός, το υποκοτύλιο, περιέχει πρωτεΐνες που δρουν σαν φωτοϋποδοχείς και είναι εκπληκτικά αποτελεσματικά και ευαίσθητα φασματοσκόπια.
Το φυτό όταν για κάποιο λόγο δεν έχει βγει ακόμη στο φως, π.χ. γιατί ο σπόρος βρέθηκε σε σχετικά μεγάλο βάθος ή γιατί μεγαλώνει ακόμη σε σκοτεινό μέρος, αναστέλλει τη διαδικασία να δημιουργεί φύλλα αφού χωρίς φως δεν θα χρειαστεί να κάνει φωτοσύνθεση και ρίχνεται στον αγώνα να αποκτήσει όσο γίνεται πιο μεγάλο βλαστό και να φθάσει στο φως!
Διερευνώντας λοιπόν βρέθηκε ότι υπεύθυνα για μια τέτοια συμπεριφορά είναι γονίδια που περιέχουν τη συνταγή για τη δημιουργία πρωτεϊνών γνωστών με την ονομασία φυτόχρωμα a και b και εμφανίζονται σε δύο πιθανές καταστάσεις, την ενεργό και τη μη-ενεργό. Το μεγάλο προσόν τους οφείλεται στη σύνδεσή τους με ένα μόριο, το χρωμοφόρο. Και αξίζει να προσέξουμε τι γίνεται με αυτή την ιδιότυπη και αυθόρμητη κατασκευή. Από τη μη-ενεργό περνάμε στην ενεργό, με την απορρόφηση φωτονίων ερυθρού χρώματος από το όλο ηλιακό φάσμα, και από την ενεργό, στη μη-ενεργό, με την απορρόφηση ενέργειας από την περιοχή των υπέρυθρων ακτινοβολιών.
Οταν λοιπόν απορροφήσουν φως τα μόρια φυτοχρώματος εισέρχονται στον πυρήνα των κυττάρων του μικρού αυτού καινούργιου βλαστού και ενεργοποιούν τα ειδικά γονίδια που σταματούν το μεγάλωμά του, δίνοντας το μήνυμα ότι το φυτό έφθασε στο φως, δεν χρειάζεται να μακραίνει άλλο ο βλαστός του και μπορεί να αρχίσει να βγάζει φύλλα. Ακόμη και αν το νέο φυτό βρεθεί κάτω από το φύλλωμα άλλων φυτών, οπότε το ηλιακό φως που φθάνει σε αυτό έχει φιλτραριστεί από τα φύλλα τους, επειδή έχει χάσει ένα μέρος από το ερυθρό κομμάτι του θα συμπεριφέρεται σαν να είναι σχεδόν στο σκοτάδι, ο βλαστός θα μεγαλώνει ώσπου να ξεφύγει από τα «καταπιεστικά» φυλλώματα και να βρεθεί στο άπλετο φως για να ζήσει τη δική του ζωή, με φύλλα και λουλούδια.
Ενα μωρό στην κούνια του: Κάθε σπόρος είναι ένα μωρό στην κούνια του μαζί με την παιδική τροφή του, το οποίο περιμένει να το ξυπνήσουν. Και το μωρό αυτό με τα πολλά χαρίσματα φτιάχτηκε από ένα μόνο κύτταρο, τον ζυγώτη. Οντας το αποτέλεσμα της συγχώνευσης ωαρίου και σπέρματος. Και από την πρώτη στιγμή το μωρό έχει καταλάβει τη θέση του κυριολεκτικά σε σχέση με τον κόσμο. Εχει αποκτήσει αίσθηση της κορυφής και του αντίποδα.
Μετά την πρώτη διαίρεση το κύτταρο που προκύπτει θα πάρει θέση ανάμεσα στον υπόλοιπο σπόρο και στο περίβλημα. Τα υπόλοιπα θα δημιουργήσουν το μικρό εμβρυϊκό φυτό. Στο ένα άκρο θα υπάρχει η πηγή από όπου θα προκύψει η ρίζα και στο άλλο άκρο το μερίστωμα του βλαστού. Μεταξύ των δύο θα σχηματιστούν ή μία ή δύο κοτυληδόνες, δηλαδή τα φύλλα-τροφή για τις πρώτες ημέρες του νεαρού φυτού, το υποκοτύλιο, μια αφαιρετικά φτιαγμένη άποψη ενός υποτυπώδους βλαστού και το μερίστωμα των ριζών.
Οποια στιγμή ξυπνήσει ο σπόρος πλέον «γνωρίζει» τι θα πάει προς τα επάνω και τι προς τα κάτω. Για τη φυγή προς τα επάνω την ευθύνη έχει το μερίστωμα. Το απώτατο άκρο του βλαστού όπου δημιουργούνται συνεχώς νέα κύτταρα με αυτοδιαίρεση και ξεχύνονται προς τα έξω όπως το νερό στην κορυφή του σιντριβανιού, οικοδομώντας τον βλαστό και τα φύλλα. Οταν κάποια στιγμή τα κύτταρα στο άκρο αρχίζουν να διαιρούνται πολύ πιο γρήγορα, δημιουργείται ένα μικρό εξόγκωμα, από εκεί θα ξεπηδήσει ένα φύλλο και στη συνέχεια σε αυστηρά καθορισμένη γωνία σε σχέση με το προηγούμενο θα προκύψει ένα νέο εξόγκωμα για να δώσει ένα ακόμη φύλλο.
Η θέση του ήλιου και η θερμοκρασία συνιστούν τους καθοριστικούς παράγοντες για το πότε θα αρχίσουν να βγαίνουν τα φύλλα. Από την ίδια αυτή δημιουργική… κεφαλή ακριβώς όπως γινόταν με τον Δία στη μυθολογία θα ξεπηδήσουν και τα άνθη. Το μερίστωμα που ως τότε έδινε φύλλα θα πάρει εντολή να περάσει σε ένα επόμενο στάδιο της προετοιμασίας της ανθοφορίας. Νέοι μικροί βλαστοί προκύπτουν από εκεί, νέα μεριστώματα για να βγουν πλέον άνθη, αλλά το καθένα από αυτά έχει και ημερομηνία λήξης της δράσης του αφού η ανθοφορία θα είναι μία για κάθε περίοδο.
Το μωρό, χρησιμοποιώντας όσο πιο λιτά μπορούσε όσα μέσα είχε στη διάθεσή του, μεγάλωσε, ομόρφυνε και ετοιμάζεται για απογόνους. Αρκεί να έλθει ο εξ ουρανού γονιμοποιητής, είτε ως άνεμος είτε ως μέλισσα. Για να συμπληρωθεί μια εικόνα παγκόσμιας ενότητας της οποίας έχουμε ως αυτή τη στιγμή μόλις δώσει κάποια κομμάτια της. Από τον Ηλιο στη Γη, στα στοιχεία της φύσης, και μετά στο καθένα φυτό του οποίου η λειτουργία καθορίζεται από το περιβάλλον.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το φυτό είναι ένας υπερ-ευαίσθητος μηχανισμός ζωής ενταγμένος δίπλα στους υπόλοιπους, σε μεγάλη εξάρτηση από τις συνθήκες του περιβάλλοντος και γι’ αυτό η αδιαφορία για τις κλιματικές αλλαγές ισοδυναμεί ταυτόχρονα με το να γυρίζεις την πλάτη σε μία από χιλιάδες χρόνια καθιερωμένη αρμονία και να ποδοπατάς ατελείωτες εκτάσεις, γεμάτες περίτεχνα φτιαγμένους οργανισμούς.
Η επιστροφή της ρίζας: Το κομμάτι που έχει αποστολή να ριζώσει το φυτό έχει πάρει τον δρόμο του προς τα κάτω. Και αυτή η σιγουριά να ακολουθείς πάντα τη σωστή κατεύθυνση χωρίς να έχεις μάτια, αφτιά, πόδια έβρισκε για πολλά χρόνια έρεισμα στη φράση «εξαιτίας της βαρύτητας», χωρίς όμως αυτό να συνοδεύεται από αξιόπιστη εξήγηση. Το ψάξιμο όμως έφερε στο φως εκπληκτικά πράγματα. Στο απώτατο άκρο της ρίζας υπάρχουν κόκκοι αμύλου βουτηγμένοι στο υγρό του κυττάρου που ονομάζεται κυτόπλασμα ή κυτταρόπλασμα.
Είναι πιο πυκνοί από αυτό και έτσι συγκεντρώνονται πάντα στο κατώτερο σημείο του κυττάρου που τους περιέχει, δίνοντας μια αίσθηση στο φυτό για το προς τα πού βρίσκεται η διεύθυνση της βαρυτικής δύναμης. Αυτή η πληροφορία διαβιβάζεται με κάποιο τρόπο πιο πίσω, στα κύτταρα που φροντίζουν για την αύξηση της ρίζας και η όλη κατασκευή προχωρεί σωστά. Αν κάποια στιγμή αρχίσει να παρεκκλίνει και να πλησιάζει την οριζόντια γραμμή, άλλος μηχανισμός αναλαμβάνει δράση.
Μια ορμόνη η αυξίνη κατακλύζει τον σωλήνα που δημιουργεί η ρίζα και όσο αυτός προχωρεί κατακόρυφα δεν έχουμε κάποιο σήμα συναγερμού. Οταν όμως η ρίζα ακολουθήσει οριζόντια πορεία, τότε στο κάτω μισό του κυλίνδρου που αποτελεί περίπου τη ρίζα αρχίζει και λιμνάζει περισσότερο η αυξίνη ενώ το επάνω μισό αδειάζει. Η πέραν όμως κάποιου ορίου αύξηση της ποσότητας της αυξίνης κάνει το κάτω τμήμα της ρίζας να μην αυξάνεται άλλο ενώ το επάνω τμήμα συνεχίζει να επιμηκύνεται.
Αυτή η ασύμμετρη αύξηση έχει ως αποτέλεσμα η ρίζα τελικά να καμφθεί και να ξαναβρεί την κατεύθυνση προς το κέντρο της γης. Ακόμη πιο αξιοθαύμαστη είναι η αντίδραση του φυτού όταν η ρίζα στην πορεία της συναντήσει κάποιο ανυπέρβλητο εμπόδιο.
Στο άκρο, από την πίεση και το στρες, παράγεται η χημική ουσία αιθυλένιο, που φθάνει προς τα πίσω και αλλάζει το σχήμα ενός ειδικού υποδοχέα. Εξαιτίας αυτού προκύπτουν μια σειρά σήματα αρκετά αποτελεσματικά όπως αποδεικνύεται προκειμένου να επιβραδυνθεί ο ρυθμός αύξησης της ρίζας, να μην τραυματιστεί το άκρο της και αργά αλλά σταθερά να βρει έναν δρόμο που θα παρακάμπτει το εμπόδιο. Και επάνω και κάτω από τη γη οι μηχανισμοί και του πιο απλού φυτού όταν μελετηθούν από κοντά μάς αφήνουν με το στόμα ανοιχτό.
Βρήκα τα παιδιά του ΕΕΕΕΚ Κορινθίας αφού είχαν περιποιηθεί τις πατάτες, τον λαχανόκηπό τους και τα φυτά τα κατάφορτα σε κουκιά, προσεκτικά λόγω κάποιων ειδικών αναγκών τους ως προς τη μετακίνηση, να έχουν βγει με τα κιάλια, την πυξίδα και τη μετροταινία, μαζί και η δασκάλα τους η κυρία Αριστέα, στο γειτονικό ύψωμα και να χαίρονται τη φύση, ψηλαφώντας όσα έβλεπαν γύρω τους. Μου έμαθαν ότι μπορώ να βρίσκω την ηλικία ενός πεύκου εύκολα και γρήγορα, αν σε ένα ύψος περίπου 1.5 μέτρου από τη γη υπολογίσω την περίμετρο του κορμού σε εκατοστά και τη διαιρέσω διά 2.5. Το αποτέλεσμα είναι η ηλικία.
Εφθασα στην Κόρινθο ακριβώς την ημέρα που δημοσιεύθηκε στα ελληνικά το αποτέλεσμα μιας μεγάλης έρευνας σχετικά με το σημερινό σχολείο σε διάφορες χώρες. Το συμπέρασμα με δυο λόγια ήταν ότι για να είναι καλό ένα σχολείο και τα παιδιά να αισθάνονται καλά σε αυτό δεν χρειάζονται τόσο ούτε πιο σύγχρονες εγκαταστάσεις ούτε κάποιο φοβερό πρόγραμμα, αλλά εκπαιδευτικούς που να τους εμπνέουν. Και εκεί, γύρω από την κορινθιακή πρωτεύουσα, αυτές τις ημέρες κάποια παιδιά τελειώνουν μέσα σε μεγάλο ενθουσιασμό, μαζί με τους καθηγητές τους, κάτι που ξεκίνησαν εντελώς εθελοντικά.
Μια βιωματική δραστηριότητα που τα έκανε να πιάσουν χώμα, να ρωτήσουν γονείς και δασκάλους για το πώς αρχίζει η διαδικασία της σποράς, να μάθουν τις ποικιλίες των ελληνικών σπόρων (π.χ. μόνο για το φυτό της ντομάτας έχουν σπείρει πέντε ποικιλίες: ατσούμπαλη, ρώσικη, Λεχαίου, στρογγυλή, ελληνική), να δραστηριοποιηθούν και να αναδειχθούν σε αυτή τη δράση και παιδιά στα οποία η καθιερωμένη και από αρκετούς καταδικασμένη πλέον «μετωπική» διδασκαλία της απομνημόνευσης έχει καρφώσει την ταμπέλα «κακός μαθητής».
Α. Γαλδαδας 2008 – www.terrapapers.com
