Ο κ. Σπυρίδων Τσιτσίγκος είναι Καθηγητής της Ψυχολογίας της Θρησκείας στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας & Θρησκειολογίας του ΕΚΠΑ. Γεννήθηκε στη Χαλκίδα, όπου και περάτωσε τα εγκύκλια Γράμματα, παράλληλα με μουσικές και εικαστικές σπουδές. Μετά την αποφοίτησή του από τη Θεολογική Σχολή του ΕΚΠΑ με προσανατολισμό την Ψυχολογία και τη Φιλοσοφία, ενεγράφη στη Φιλοσοφική Σχολή Ρεθύμνου Κρήτης. Υπηρέτησε πάνω από μια 20ετία στη Δ/θμια Εκπαίδευση, σε διάφορα ΚΕΚ και ΙΕΚ (διδάσκοντας Συμβουλευτική Ψυχολογία, Πολιτισμική Ανθρωπολογία και Ψυχολογία των Πολιτισμών), όπως και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών.

Ο Σπυρίδων Τσιτσίγκος θα μιλήσει στο συνέδριο Leading Minds το Σάββατο 12 Φεβρουαρίου 2022 στις 12:00 στο Stage Α. Δείτε περισσότερα εδώ leadingminds.gr/el/lm_speaker/spyridon-tsitsigkos/

Advertisment

Ψυχολογία της Θρησκείας και Πατερική Βαθυψυχολογία. Θέλετε να μας πείτε δυο λόγια για τους τομείς που εξειδικεύεστε; Με τι ασχολούνται, τι διαπραγματεύονται, σε ποιους απευθύνονται και ποιους αφορούν;

Ψυχολογία της Θρησκείας είναι η συστηματική μελέτη ―με βάση τις τρέχουσες επιστημονικές (ψυχιατρικές και ψυχολογικές) θεωρίες και μεθόδους― των προσωπικών και συλλογικών ορμών, επιθυμιών, συγκινησιακών και συναισθηματικών αντιδράσεων, πεποιθήσεων (γνωσιών, reflexivity, mindsets κ.λπ.), στάσεων συμπεριφοράς και αξιών, βιωμάτων και ταυτοτήτων, που νευρο-βιολογικά, γνωσιακά, εμπειρικά, κοινωνικά και πολιτισμικά σχετίζονται με το θρησκευτικό και πνευματικό «σημαίνον», μέσω της γλώσσας, των συμβόλων, των συνειδητών και ασυνειδήτων πράξεων κ.λπ.

Με εργαλείο την Ψυχολογία του Βάθους μελετάται η Πατερική ή θεολογική, και γενικότερα, η χριστιανική Ανθρωπολογία, και ειδικότερα η ψυχο-λογία (psyche ≠ soul).

Advertisment

Οι ως άνω επιστήμες αυτές, που διακλαδίζονται σε επί μέρους άλλες (π.χ. Γνωσιακή Ψυχολογία τής Θρησκείας, Πολιτισμική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Εξελικτική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Αναπτυξιακή Ψυχολογία τής Θρησκείας, Πολιτική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Κοινωνική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Περιβαλλοντική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Υπαρξιακή Ψυχολογία τής Θρησκείας, Περσοναλιστική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Ανθρωπιστική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Φαινομενολογική Ψυχολογία τής Θρησκείας, Ψυχαναλυτική Ψυχολογία τής Θρησκείας κ.λπ.), απευθύνονται στους ανθρωπολόγους, φιλοσόφους, ψυχολόγους και κοινωνιολόγους της Θρησκείας, στους θρησκειολόγους, στους θεολόγους, στους παιδαγωγούς, και γενικότερα στους Κληρικούς και λαϊκούς, που ενδιαφέρονται να θρησκεύουν «κατ’ επίγνωσιν».

Βιολογία, Θρησκεία, Πίστη , Ανθρώπινος Εγκέφαλος. Πως συνδέονται όλα αυτά μεταξύ τους;

Ανέκαθεν φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι και επιστημολόγοι κατανοούν τα διάφορα πεδία τού επιστητού διττά: Οντολογικός λόγος (έναντι του τεχνολογικού λόγου, κατά τον P. Tillich), (ή Ιερουσαλήμ και Αθήνα), ή ολιστική θεώρηση (Θεός, κόσμος, άνθρωπος και ψυχοσωματική ύπαρξη) έναντι της αναλυτικής σκέψης (Αριστοτέλης, Καρτέσιος): Ραβίνοι, ιατροφιλόσοφοι, Πατέρες της Εκκλησίας (θεολόγοι και γιατροί), Μ. Βασίλειος, Ιωάννης της Κλίμακας ο Σιναΐτης (33 σπόνδυλοι σπονδυλικής στήλης: χρόνια Ι. Χριστού, Μ. Αλεξάνδρου, ανώτατος βαθμός στη Μασονία), Νικόδημος ο Αγιορείτης (καρδιά) κ.λπ. Η οξεία διχοτόμηση μεταξύ ύλης και πνεύματος (βλ. Δυισμό) απηχεί σαφώς Πλατωνισμό. Σήμερα, ιδίως λόγω τής μετανεωτερικότητας, οι επιστήμονες κλίνουν προς τη διεπιστημονικότητα (βλ. Integration).

Την «εμπλοκή» της θρησκείας στη βιολογική Ανθρωπολογία επιβάλλει και η λεγόμενη «ασθενής» και «ισχυρή» Ανθρωπική Αρχή (Π.Δ., Στωικοί, Carter Eddington, Dirac, Fermi, Barrow, Tipler κ.ά.): οι νόμοι της Φυσικής και οι αρχικές συνθήκες διαμόρφωσης του πλανήτη μας πρέπει να ήσαν τέτοιες, ώστε να κάνουν πιθανή και βιώσιμη την ανθρώπινη ύπαρξη στη γη. Ακόμα και να αποδειχθεί ύπαρξη νοήμονος ζωής σε άλλους πλανήτες, α) κάθε νοήμων ύπαρξη υπερέχει λόγω ακριβώς του «λογικού» της απέναντι στο οικείο της περιβάλλον και β), όπως παραδέχεται ακόμα και ο Paul Davies (2006), το σύμπαν με πολλούς τρόπους φαντάζει κατάλληλο για τη ζωή.

Η ύπαρξη της Βιοθεολογίας. Με τον όρο αυτόν δεν εννοούμε τη «βιολογικοποίηση» ή «ιατρικοποίηση» της θρησκείας, αλλά: 1) τον θαυμασμό στο μυστήριο της ζωής (βλ. λ.χ. θέματα Βιοηθικής), 2) την ύπαρξη μιας νευρολογικής βάσης (γύρω από τους κροταφικούς λοβούς) για τις θρησκευτικές εμπειρίες (Ramachandran, 1997), 3) την παγκοσμιότητα διαχρονικά τού θρησκευτικού φαινομένου, 4) την παρατηρούμενη αλλαγή του VMAT2 γονίδιου (που κωδικοποιεί ένα κυστοειδή μονοαμινικό μεταφορέα) κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εμπειριών, 5) τους μηχανισμούς προσαρμογής σε θρησκευτικά/πνευματικά περιβάλλοντα, 6) την έμφυτη «ορμή προς αυθυπέρβαση» (Cloninger, 1993· Hamer, 2004), 7) τον λεγόμενο «ευφυή σχεδιασμό» (Collins et al., 2001) της ψυχοσωματικής μας ύπαρξης, 8) τη γενετική ή γονιδιωματική κληρονομικότητα σχετικά με τη θρησκευτικότητα, 9) την προθετικότητα της εξέλιξης του είδους μας όσον αφορά στις Θρησκείες (βλ. Attachment theory) και 10) τα αρνητικά γενετικά κατάλοιπα ή το τίμημα (Προπατορικό Αμάρτημα) στον αγώνα της φυσικής επιλογής (de Duve, 2010).

Η ύπαρξη της Χημειοθεολογίας (Francis Bacon): τσίκνα, λιβάνι, peyote κ.λπ. ενθεογενή βότανα, φυτά ή έλαια χρησιμοποιούνται ανέκαθεν στις Θρησκείες: δραστηριότητα της αμυγδαλής στον οσφρητικό φλοιό. Το μεσαίο τμήμα της αμυγδαλής δέχεται νευρωνικές ίνες από την οσφρητική περιοχή του αισθήματος της όσφρησης. Η έκθεση στην οσμή του λιβανιού αυξάνει τη δραστηριότητα των ταχέων Άλφα 2 (που αποκαλύπτουν μια ηρεμία σαν και αυτήν την προσυνειδητή κατάσταση, που βρισκόμαστε λίγο πριν κοιμηθούμε ή πριν ξυπνήσουμε) εγκεφαλικών κυμάτων (8/10-13 Hz).

Η χριστιανική Θεολογία γεννήθηκε από τη θέωση του (αρχαιοελληνικού) λόγου. Σύμφωνα με τους Ανατολικούς (Έλληνες) Πατέρες της Εκκλησίας (Μ. Αθανάσιο, Νεμέσιο Εμέσης, άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο κ.ά.), ο άνθρωπος μέσω τού <κατ’ εικόνα> διαθέτει έμφυτα λογική (γι’ αυτό μόνο ο λόγος δέχεται ελεύθερα τη Θεία Αποκάλυψη και μπορεί να την πιστέψει), η οποία εδράζεται στον εγκέφαλο και όχι στις φρένες (την περιοχή τού θωρακικού διαφράγματος), όπως πίστευε ο Όμηρος. Η έδρα της λογικής στον εγκέφαλο βασίζεται στον Ιπποκράτη και τον Γαληνό.

Η ομιλία σας έχει τίτλο “Η Νευροθεολογία ως νέα πρόκληση εσωτερικής διερεύνησης και ψυχοπνευματικής αύξησης”. Πείτε μας λίγα λόγια τι σημαίνει Νευροθεολογία

Η Νευροθεολογία ερευνά επιστημονικά την επίδραση των θρησκευτικών Πίστεων (Beliefs) στη νόηση, τη σκέψη, την αντίληψη, την προσοχή, τη φαντασία, τη μνήμη, τα αισθήματα, τη βούληση, τα συναισθήματα και την εμπειρία του ανθρώπου, αξιοποιώντας τα πορίσματα των Νευροεπιστημών, της Ψυχοθεολογίας, της Γνωσιακής Ψυχολογίας, της Νευροφαινομενολογίας, της Φιλοσοφίας του Νου κ.ά. Ειδικότερα, η Νευροθεολογία ορίζεται ως η επιστήμη εκείνη που ερευνά πώς ο νους-εγκέφαλος λειτουργεί, όταν συνδέεται με το «Θείον» ή την Έσχατη Πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, η Νευροθεολογία επιχειρεί να καταγράψει και μετρήσει την εγκεφαλική δραστηριότητα ενός ανθρώπου κατά τη διάρκεια μιας πνευματικής ή υπερβατικής εμπειρίας.

Τι σημαίνει για εσάς ο όρος “πνευματικότητα”; Υπάρχει πνευματική διάσταση στο υλικό πεδίο; Και αν ναι με ποια μορφή μπορούμε να την αντιληφθούμε;

Υπολογίζονται σήμερα σχεδόν 92 ορισμοί τής πνευματικότητας. Κατ’ εμέ, πνευματικότητα λογίζεται οτιδήποτε εμπλέκεται στη συνάντηση με το «Υπερβατικό» (Numen ή Απόλυτο ή Άπειρο), και οτιδήποτε μας ωθεί στην αυθυπέρβαση, την πληρότητα και την αναζήτηση υπαρξιακού νοήματος. Η πνευματικότητα νευρολογικά έχει να κάνει περισσότερο με την εξέλιξη του λιμβικού (δηλ. του μεταιχμιακού) συστήματος, και όχι του νεοφλοιού (από τον οποίο φαίνεται ότι εξελίχθηκε η Θεολογία).

Σχέση πνευματικότητας και ύλης: όπως γράφει ο Sir Arthur Stanley Eddington (1948), σήμερα δεν έχουμε σαφή διάκριση μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού. Επιστημονικά, δεν μπορούμε να αποδείξουμε αν η πορεία από την ανόργανη ζωή προς την οργανική και αντίστροφα διενεργείται φυσικά (ενδοκοσμικά), δεδομένου ότι μια πληροφορία, που αποκτά το «φυσικό», μπορεί να το μεταβάλει σε υπερφυσικό (Rolston). Σήμερα οι σοβαροί επιστήμονες γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένος ορισμός τής ύλης, ούτε υπάρχει «νεκρά» ύλη: υλό-πνευμα (Eddington) ή υλο-ενέργεια (Einstein).

Με την Κβαντική επανάσταση, σήμερα γίνεται λόγος για Κβαντοθεολογία, η οποία λαμβάνει πολύ σοβαρά υπόψη της τα μη ντετερμινιστικά και μη γραμμικά συστήματα, όπως και τα qualia. Οι θέσεις αυτές μας οδηγούν στη λεγόμενη κτιστο-άκτιστη πραγματικότητα, δηλ. τον Θεανθρωπισμό (Popovic) ή, αλλιώς, «Ορθόδοξο Υλισμό» (Bulovic).

Mία πρόκληση θα μπορούσε να είναι η ένωση της Επιστήμης με το Θείο. Πνευματικότητα και Επιστήμη είναι δυνατόν να συνυπάρξουν στην εποχή που διανύουμε;

Σήμερα κυκλοφορούν 5 μοντέλα «συνάρμοσης» Θρησκείας και Επιστήμης (βλ. βιβλίο μου: Θρησκεία και Επιστήμη, 2010): 1) συγκρουσιακό (αλληλο-απορριπτικό), 2) αλληλο-συμπληρωματικό, 3) διαλογικό – διαδραστικό, 4) συζευκτικό (συνθετικό) ή αλληλο-συγχωνευτικό, και 5) διαχωριστικό (βλ. Αρχή της αλληλο-επικάλυψης – θεωρία τής διπλής αλήθειας). Κατ’ εμέ, δεν υφίσταται σύγκρουση, ούτε στεγανός διαχωρισμός: «Αυτός έδωκεν ανθρώποις επιστήμην ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού» (Σ. Σειρ. 38, 6).

Οι μεγαλύτεροι εφευρέτες υπήρξαν μοναχοί και ιερωμένοι. Αλλά και οι περισσότεροι Νομπελίστες υπήρξαν βαθιά θρησκευόμενοι: πίστη & γνώση, ακαδημαϊκή και εκκλησιαστική (χαρισματική) Θεολογία αλληλο-περιχωρούνται: η Θεολογία είναι, κατά τον M. Heidegger, θετική επιστήμη (βλ. όραση του αόρατου, ακοή του άφατου, βρώση του «αδαπάνητου», οσμή του πνεύματος, αφή τού άυλου). Σκοπός της αυθεντικής Επιστήμης είναι να συνδέσει τον άνθρωπο με τον άνθρωπο. Αν η Επιστήμη πάψει να αιτιολογεί την παρουσία της από την ανθρώπινη ύπαρξη, θα καταστρέψει το ανθρώπινο νόημά της.

Σχέση πνευματικότητας και Επιστήμης: Το τι θεωρούμε ως επιστήμη αλλάζει κάθε φορά, γιατί το ιστορικό «συνειδέναι» αναπτύσσεται πάνω σε μια επαναδρασιακή καμπύλη ανάμεσα στην ιδεοδομή τού Πνεύματος και την τεχνοδομή τού κόσμου των τεχνημάτων. Βλ. Θεωρία της Σχετικότητας (Einstein), Απροσδιοριστία ή Αβεβαιότητα (Heisenberg), Κβαντική θεωρία του χάους, Φράκταλ Γεωμετρία, υποκειμενικός εκλεκτισμός και επιστημονικός αναρχισμός (Paul Feyerabend), ανακαλύψεις που παραπέμπουν στην Ορθόδοξη (δηλ. ανοιχτή) Αποφατική Θεολογία.

Ανέκαθεν είχαμε ανάγκη ως ανθρωπότητα να πιστεύουμε σε κάποια Θεία Ύπαρξη. Πόσο υπαρκτή είναι σήμερα η έννοια της πίστης και πώς εξηγείται αυτό σύμφωνα με την Νευροθεολογία;

Η ανάγκη μάς κάνει να στραφούμε στο «Θείον» ή η ύπαρξη του «Θείου» μάς «αναγκάζει» να το πιστέψουμε και λατρέψουμε; Κατ’ εμέ, ισχύουν και τα δυο. Σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα των Νευροεπιστημών και της Νευροθεολογίας, ο ίδιος ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει κατασκευασθεί με τη δεκτικότητα του «Υπερβατικού» και άρα έχει ανάγκη τον Θεό. Κατά τον Daniel Helminiak (2001), μέσα στο ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί μια αυθ-υπερβατική διάσταση. Ομοίως, σύμφωνα με τους Ramachendran και Blakeslee (1999), στον ανθρώπινο εγκέφαλο δρουν κυκλώματα, που εμπλέκονται με τη θρησκευτική εμπειρία. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Begley (2001). Όλοι αυτοί είναι νευρολόγοι.

Από την άλλη μεριά, το άγνωστο και ο φόβος τού θανάτου δεν μπορεί να υπήρξαν τα αίτια της θρησκείας, γιατί και τα δυο χρειάζονται την ανθρώπινη συνείδηση για να λειτουργήσουν. Αν, πάλι, η θρησκεία κάλυπτε μόνο κάποια (επιστημονικά) κενά, οι Ολύμπιοι λ.χ. θεοί δεν θα αντανακλούσαν κατά προβολή (projection) την ανθρώπινη κοινωνία. Εξ άλλου, πριν φοβηθεί κάποιος, θα πρέπει να έχει συναντήσει φοβερά (από έποψη Μεταφυσική και όχι αισθητηριακά φυσική) όντα. Τέλος, η Επιστήμη και όχι η Θρησκεία είναι εκείνη που διακαώς επιζητεί να μας λυτρώσει από το φόβο τού θανάτου. Οι Θρησκείες δεν ενισχύουν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης· αντίθετα, πολλές φορές παροτρύνουν για αυτοθυσία.

Η μη ανάγκη για πίστη στο Θεό (Laplace) αντιστρατεύεται τη φυσιολογική ανάγκη για πίστη – εμπιστοσύνη, που τα τελευταία χρόνια τόνισε ο Eric Erikson. Από την ηλικία των 3 ετών τα παιδιά αποδίδουν σχέδιο και σκοπό σε άψυχα αντικείμενα. Η πίστη είναι εφαρμογή και συνέπεια του λόγου. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη για νόημα (David Yalom 1999, 2003), το οποίο ουδέποτε η Επιστήμη του υποσχέθηκε ότι θα του το δώσει. Άλλωστε, ο άνθρωπος όχι μόνο επιθυμεί να καλύψει μια «έλλειψη», αλλ’ είναι ο ίδιος μια έλλειψη (όχι τού «έχειν», αλλά) του «είναι» (Sartre 1943, Lacan 1955, 1958) ή ενός αντικειμένου (Lacan, 1956) ή ενός σημαίνοντος στον Άλλον (Lacan, 1957).

Σήμερα παρατηρείται μια μείωση της θρησκευτικότητας παγκόσμια, αλλά και ταυτόχρονα μια αύξηση της «πνευματικότητας» (αλλά υπό συγκεχυμένη μορφή): παραθρησκεία (μαγεία, μαντεία, Αστρολογία, δεισιδαιμονίες/προλήψεις).

Υπερβατικές, θρησκευτικές και μυστικιστικές εμπειρίες έχουμε ακούσει κατά καιρούς ότι συμβαίνουν. Είναι μια βιολογική λειτουργία ή υπερβατική μυστικιστική εμπειρία; Πώς εξηγείτε με την διπλή σας ιδιότητα αυτές τις μαρτυρίες;

Η πίστη σε κάτι το Υπερβατικό είναι κατιτί το:

Υγιές λογικά (Einstein, Jordan, Weizsaecker, Heisenberg, Marconi, Max Planck, Schrödinger και εκατοντάδες άλλοι σύγχρονοι).

Υγιές ηθικά: «χωρίς Θεό, όλα επιτρέπονται» (Dostoyevsky).

Υγιές ψυχικά (W. James, C. Jung, E. Erikson, I. Caruso, Abraham Maslow, Aaron Beck, Cook & Wimberly 1983, Jenkins & Pargament 1988, Sherrill & Larson 1988, Maton 1989, Rollins – Bohannon 1991, Swensen et al. 1993, Spilka et al. 2003 κ.ά.).

Υγιές κοινωνικά (Durkheim, M. Weber, E. Bloch).

Υγιές βιολογικά: καρδιακά προβλήματα και καρκίνος (Levin & Schiller, 1987· Francis Collins et al., 2001· Ai et al., 2000 κ.ά.).

Οι αυθεντικές υπερβατικές, θρησκευτικές, μυστικές ή πνευματικές (νουμενικές) εμπειρίες δεν δημιουργούνται ούτε μόνο από τον ανθρώπινο εγκέφαλο ή ψυχισμό (ασυνείδητο), ούτε μόνο από κάποιον υπερκόσμιο παράγοντα, αλλ’ από την ανταπόκριση (απάντηση σε νεύμα) ή τον (προσυνειδητό ή συνειδητό) συνδυασμό ή «συντονισμό» (βλ. συνεργία), απ’ τη μια, εξω-κοσμικών (εξωγενών) δυνάμεων ή ενεργειών, και, απ’ την άλλη, ψυχοπνευματικών και υπαρξιακών (ενδογενών) εφέσεων του ανθρώπου (M. Erlinghagen, W. Gruehn, A. Vergote, N. Νησιώτης).

Για να παρακολουθήσετε δωρεάν την ομιλία του Σπυρίδωνα Τσιτσίγκου με τίτλο “Η Νευροθεολογία ως νέα πρόκληση εσωτερικής διερεύνησης και ψυχοπνευματικής αύξησης” εγγραφείτε στο φεστιβάλ Leading Minds και συντονιστείτε το Σάββατο 12 Φεβρουαρίου 2022 στις 12:00.

Για περισσότερες πληροφορίες και εγγραφές μεταβείτε εδώ https://leadingminds. r/el/register/

Ή ακολουθήστε το Leading Minds στο Facebook και στο Instagram