Η έννοια της ελεύθερης βούλησης—η ικανότητα να επιλέγουμε τις πράξεις μας ανεξάρτητα από αιτιατούς μηχανισμούς—έχει βασανίσει φιλοσόφους για χιλιετίες. Στον κλασικό ντετερμινιστικό κόσμο της Νευτώνειας φυσικής, όλα φαίνονται προκαθορισμένα: αν γνωρίζαμε τη θέση και την ταχύτητα κάθε σωματιδίου, θα μπορούσαμε να προβλέψουμε το μέλλον με απόλυτη ακρίβεια. Σε έναν τέτοιο κόσμο, η ελεύθερη βούληση είναι ψευδαίσθηση.
Η κβαντική φυσική, όμως, αλλάζει εντελώς το σκηνικό.
Advertisment
Από τον ντετερμινισμό στην πιθανότητα
Η μεγάλη ανατροπή που έφερε η κβαντική μηχανική είναι ότι η φύση στο πιο βασικό της επίπεδο δεν είναι αιτιακά προσδιορισμένη. Όταν ένα σωματίδιο, όπως ένα ηλεκτρόνιο ή ένα φωτόνιο, βρίσκεται σε κατάσταση υπερθέσεως, δεν έχει μία καθορισμένη θέση ή κατάσταση μέχρι τη στιγμή της παρατήρησης. Μόνο τότε «καταρρέει» σε μια συγκεκριμένη τιμή.
Η πράξη της παρατήρησης δεν αποκαλύπτει απλώς την πραγματικότητα, την διαμορφώνει.
Αυτό σημαίνει πως η ίδια η φυσική πραγματικότητα έχει ένα στοιχείο τυχαίου ή απροσδιοριστίας. Κανένα μοντέλο δεν μπορεί να προβλέψει ακριβώς ποιο θα είναι το αποτέλεσμα μιας μεμονωμένης μέτρησης· μόνο τις πιθανότητες.
Advertisment
Αυτή η θεμελιώδης αβεβαιότητα εγείρει ένα εντυπωσιακό ερώτημα: Μήπως αυτός ο «χώρος» του απρόβλεπτου είναι και το παράθυρο της ελεύθερης βούλησης;
Τυχαίο ≠ Ελεύθερη Βούληση
Αξίζει να ξεκαθαρίσουμε ότι η τυχαιότητα από μόνη της δεν ισοδυναμεί με ελευθερία. Αν οι επιλογές μας καθορίζονταν απλώς από τυχαίες κβαντικές μεταπτώσεις στον εγκέφαλό μας, αυτό δεν θα ήταν περισσότερο «ελεύθερο» από έναν αυστηρά προκαθορισμένο μηχανισμό. Η αληθινή ελευθερία φαίνεται να μην απαιτεί ούτε καθαρή αναγκαιότητα, ούτε καθαρή τυχαιότητα—αλλά κάτι πιο λεπτό: συνειδητή πρόθεση.
Το ερώτημα λοιπόν μετατοπίζεται: Μπορεί η συνείδηση να επιλέγει, με κάποιο τρόπο, μεταξύ των κβαντικών πιθανοτήτων; Μήπως υπάρχει μια «θέληση» που παρεμβαίνει στο κβαντικό επίπεδο;
Ο νους ως παράγοντας στην κβαντική πραγματικότητα
Ορισμένοι φυσικοί και φιλόσοφοι της επιστήμης, όπως ο Henry Stapp και ο Roger Penrose, έχουν προτείνει ότι η συνείδηση παίζει ενεργό ρόλο στην κατάρρευση του κυματικού πακέτου—δηλαδή στη μετάβαση από το πεδίο των πιθανοτήτων στην υλοποιημένη πραγματικότητα. Αν αυτό ισχύει, τότε η συνείδηση δεν είναι παθητικός θεατής, αλλά ενεργός συμμέτοχος στο γίγνεσθαι.
Ο Penrose, μάλιστα, πρότεινε ότι η συνείδηση προκύπτει από κβαντικές διεργασίες στους νευρώνες—μια αμφιλεγόμενη θεωρία που συνδέει τη βούληση με τα βαθύτερα επίπεδα της φυσικής. Αν υπάρχει κβαντικός «χώρος» στον εγκέφαλο όπου η συνείδηση επηρεάζει την έκβαση των δυνατοτήτων, τότε ίσως η ελευθερία να είναι θεμελιώδες στοιχείο του σύμπαντος.
Ελευθερία ως συμμετοχή κι όχι απόλυτη ανεξαρτησία
Ακόμα κι αν η ελεύθερη βούληση δεν είναι «απόλυτη» με την έννοια της πλήρους ανεξαρτησίας από κάθε φυσικό νόμο, η κβαντική θεώρηση μας προσφέρει κάτι πιο πλούσιο: συμμετοχή. Δεν είμαστε απλοί μηχανισμοί· είμαστε παράγοντες σε ένα σύμπαν πιθανοτήτων, όπου κάθε πράξη συνείδησης μετατοπίζει την κατεύθυνση της πραγματικότητας.
Η βούληση λοιπόν, δεν είναι απόλυτη δύναμη, αλλά δημιουργική συνισταμένη μέσα σε ένα κόσμο που δεν είναι πια γραμμικός και μηχανιστικός.
Είμαστε οι επιλογές μας;
Η κβαντική φυσική δεν μπορεί (ακόμα) να αποδείξει ότι έχουμε ελεύθερη βούληση. Αλλά δημιουργεί το πλαίσιο όπου αυτή η δυνατότητα παύει να είναι απαγορευμένη. Ο άνθρωπος μπορεί να μην είναι κύριος του σύμπαντος, αλλά ίσως να είναι κάτι ακόμα πιο θαυμαστό: ένα ον που έχει τη δύναμη να επιλέγει μέσα στην αβεβαιότητα, να συμμετέχει στο ξετύλιγμα του κοσμικού ιστού.
Έτσι, η ελευθερία δεν ισοδυναμεί με παντοδυναμία, αλλά με τη δυνατότητα να δίνουμε νόημα στο τυχαίο. Να λέμε «ναι» ή «όχι» εκεί που όλα είναι πιθανά.
Η ελεύθερη βούληση ως πηγή νοήματος
Αν πράγματι η συνείδηση λειτουργεί ως καταλύτης που μετατρέπει τις πιθανοκρατικές δυνατότητες της πραγματικότητας σε συγκεκριμένα γεγονότα, τότε η ελεύθερη βούληση δεν είναι μόνο δυνατή—είναι και φορέας νοήματος. Η ίδια η ύπαρξη αποκτά νόημα όταν μπορούμε να επιλέξουμε μέσα στην αβεβαιότητα, όταν η πρόθεσή μας λειτουργεί ως πυξίδα ανάμεσα στα μονοπάτια του πιθανού. Δεν ζούμε σε έναν κόσμο όπου το νόημα είναι προαποφασισμένο· ζούμε σε έναν κόσμο που μας προσφέρει την χρωματική παλέτα των πιθανών και μας ζητά να ζωγραφίσουμε τον πίνακα της ύπαρξης με τα χρώματα της επιλογής μας. Το νόημα της ζωής, τότε, δεν είναι να «μάθουμε» τον σκοπό μας, αλλά να τον δημιουργήσουμε με επιλογή, με ευθύνη, με επίγνωση ότι το σύμπαν, σε κάθε στιγμή, μας περιμένει να αποφασίσουμε ποιον κόσμο θα φέρουμε στην ύπαρξη.
