Υπάρχουν περιπτώσεις —και δεν είναι λίγες— όπου η αποτυχία δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται. Συστήματα, οργανισμοί και ολόκληρες κοινωνίες φαίνεται να λειτουργούν όχι με βάση την αποτελεσματικότητα, αλλά με βάση την αναπαραγωγή της ίδιας της αποτυχίας. Κι αν κοιτάξει κανείς πιο προσεκτικά, θα δει ότι σε πολλές περιπτώσεις η αποτυχία είναι προσοδοφόρα.
Αυτό δεν είναι θεωρία συνωμοσίας. Είναι αποτέλεσμα ενός στρεβλού σχεδιασμού κινήτρων. Όταν η διατήρηση ενός προβλήματος εξασφαλίζει θέσεις, κονδύλια, επιρροή ή απλώς… ρόλο ύπαρξης, τότε η λύση του προβλήματος γίνεται απειλή. Η αποτυχία γίνεται βιώσιμη και μάλιστα τόσο καλά ενσωματωμένη, που δύσκολα την αναγνωρίζεις ως τέτοια.
Advertisment
Η γραφειοκρατία ως δομή διατήρησης προβλημάτων
Ας πάρουμε για παράδειγμα μια δημόσια υπηρεσία που έχει συσταθεί για να αντιμετωπίσει τη φτώχεια. Αν η φτώχεια μειωθεί, τότε το προσωπικό ίσως απολυθεί, τα κονδύλια ίσως περικοπούν. Έτσι, υπάρχει ένα σιωπηρό αλλά βαθύ κίνητρο για τη διαιώνιση του προβλήματος. Το ίδιο συμβαίνει και σε προγράμματα που στοχεύουν στη “βελτίωση”. Όσο παραμένει η ανάγκη, τόσο παραμένει και ο ρόλος τους.
Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα δόλο. Πολύ συχνά οι άνθρωποι μέσα στο σύστημα επιδιώκουν το καλό. Αλλά η αρχιτεκτονική των κινήτρων είναι ισχυρότερη από τις ατομικές προθέσεις. Το σύστημα επιβραβεύει τη συνέχιση της αναποτελεσματικότητας.
Ένα ελληνικό παράδειγμα είναι τα πολεοδομικά αυθαίρετα. Υπάρχει διαχρονική αδυναμία να εφαρμοστεί πλήρως το πλαίσιο τακτοποίησης, όχι μόνο επειδή είναι δύσκολο, αλλά γιατί οι εκκρεμότητες παράγουν έσοδα. Από παράβολα, πρόστιμα, αναστολές και ρυθμίσεις. Ένα καθαρό σύστημα θα είχε λιγότερα βραχυπρόθεσμα οικονομικά οφέλη για πολλούς εμπλεκόμενους φορείς και άρα, δεν αποτελεί προτεραιότητα.
Advertisment
Η αποτυχία ως προσόν
Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αποτυχία γίνεται ακόμη και επαγγελματικό πλεονέκτημα. Υπάρχουν οργανισμοί όπου η αποτυχία ερμηνεύεται ως εμπειρία. Μπορείς να είσαι κακός μάνατζερ, αλλά καλός στη “διαχείριση κρίσεων” — την κρίση που εσύ προκάλεσες. Ένας πολιτικός που απέτυχε να εφαρμόσει την πολιτική του, μπορεί να παρουσιαστεί ως “μάχιμος” γιατί βρέθηκε “μέσα στη φωτιά”.
Αντί για αξιολόγηση, έχουμε μια ρητορική ανακύκλωσης. Οι ίδιοι άνθρωποι μετακινούνται από θέσεις ευθύνης σε άλλες, διατηρώντας το κύρος τους μέσω της εμπλοκής κι όχι της επιτυχίας. Η αδυναμία γίνεται αφήγημα.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην εκπαίδευση. Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις ξεκινούν με τυμπανοκρουσίες και εγκαταλείπονται με ηχηρή σιωπή. Οι υπεύθυνοι μετακινούνται σε άλλες επιτροπές, άλλες ομάδες εργασίας, με μόνη αξιολόγηση την “πολιτική ανθεκτικότητα” τους. Οι μαθητές μένουν μετέωροι. Η αποτυχία δεν τιμωρείται αλλά μετουσιώνεται σε τεχνική πείρα.
Οι αόρατες ανταμοιβές της αποτυχίας
Η αποτυχία προσφέρει ένα ακόμα αόρατο όφελος. Όταν ένα έργο καθυστερεί, δημιουργούνται επιπλέον ανάγκες για νέες μελέτες, νέα συμβούλια, νέες υπεργολαβίες. Όταν μια υπηρεσία υπολειτουργεί, χρειάζονται νέες επιτροπές, νέοι σύμβουλοι, νέα κεφάλαια. Έτσι, δημιουργείται μια “οικονομία της αναποτελεσματικότητας”, όπου το πρόβλημα γεννά εργασία.
Ας σκεφτούμε το εξής: πόσοι ζουν από το πρόβλημα της γραφειοκρατίας; Δικηγόροι, μηχανικοί, μεσολαβητές, ακόμα και πολιτικοί παράγοντες που υπόσχονται επιτάχυνση ή εξαίρεση. Όσο πιο δυσλειτουργικό το σύστημα, τόσο περισσότερες οι ανάγκες για “διευκολύνσεις”. Η αποτυχία γίνεται με αυτόν τον τρόπο, μηχανισμός παραγωγής αξίας.
Όταν το status quo γίνεται στόχος
Όσο η αποτυχία ενσωματώνεται στο σύστημα ως λειτουργικό στοιχείο, τόσο μειώνεται η πίεση για ουσιαστική μεταρρύθμιση. Κάθε βελτίωση μοιάζει απειλή. Οι πρωτοβουλίες πνίγονται στη διαδικασία. Οι ιδέες συρρικνώνονται σε PowerPoint. Η αλλαγή γίνεται έκθεση και η έκθεση εργαλείο για νέες συναντήσεις.
Στο χώρο της υγείας για παράδειγμα, υπάρχουν προγράμματα με στόχο τη “βελτίωση της πρωτοβάθμιας φροντίδας”. Σχέδια, ευρωπαϊκά κονδύλια, πιλοτικές δράσεις. Αλλά ποτέ μια απλή, λειτουργική, δημόσια μονάδα με προσωπικό και σταθερή ροή. Γιατί; Επειδή η διαχείριση της αποτυχίας έχει μεγαλύτερο διοικητικό ενδιαφέρον από την εξάλειψή της. Το σύστημα βρίσκει τα εργαλεία του μέσα στο πρόβλημα.
Κι έτσι, το σύστημα ανταμείβει αυτόν που το διατηρεί όπως είναι, μιας και η στασιμότητα παράγει προβλέψιμα οφέλη. Κι αυτά είναι πάντα προτιμότερα από την ανασφάλεια της αλλαγής.
Η αποτυχία είναι πολλές φορές αναπόφευκτη, αλλά όταν ενσωματώνεται ως εργαλείο επιβίωσης, τότε γίνεται πολιτισμικό φαινόμενο. Και τότε, το πρόβλημα δεν είναι πια η αναποτελεσματικότητα αλλά το ότι κανείς δεν έχει πραγματικό λόγο να την εξαλείψει.
