Η απουσία εξωγήινης επαφής είναι ένα αστροφυσικό αίνιγμα, αλλά και μια υπαρξιακή αγωνία. Το Σύμπαν σιωπηλό, απλώνεται γύρω μας και αυτή η σιωπή αντανακλά το ίδιο μας το ερώτημα. Είμαστε μόνοι ή απλώς δεν ξέρουμε πώς να ακούσουμε;
Η ανάγκη του ανθρώπου να κοιτάξει τον ουρανό και να αναρωτηθεί δεν είναι νέα. Από τις πρώτες χαράξεις πάνω σε πέτρες μέχρι τις εξελιγμένες κεραίες του SETI, η επιθυμία να συνδεθούμε με κάτι πέρα από τον εαυτό μας παραμένει αμετάβλητη. Αν υπάρχει κάποια οικουμενική εμπειρία της ανθρώπινης κατάστασης, αυτή είναι η αίσθηση του «άγνωστου» που παραμονεύει πέρα από τον ορίζοντα. Το πιο παράδοξο από όλα είναι το γεγονός ότι όσο πιο πολύ μαθαίνουμε για το Σύμπαν, τόσο πιο βαθιά νιώθουμε το μυστήριό του να μας διαφεύγει.
Advertisment
Η μοναξιά του ανθρώπου στον γαλαξία, η ανάγκη για σύνδεση με κάτι πέρα από τον εαυτό μας, η ατέρμονη απορία για το αν είμαστε μόνοι ή μοναδικοί – όλα αυτά συμπυκνώνονται στο ερώτημα που έχει στοιχειώσει επιστήμονες και φιλοσόφους: γιατί το Σύμπαν δεν μας απαντά;
Το παράδοξο του Fermi: Πού είναι όλοι;
Το 1950, ο φυσικός Enrico Fermi διατύπωσε ένα ερώτημα σε μια απλή συνομιλία με συναδέλφους στο Los Alamos National Laboratory: «Πού είναι όλοι;». Η ερώτηση, απλή και άμεση, κρύβει μια θεμελιώδη επιστημονική παραδοξότητα. Αν το Σύμπαν είναι τόσο παλιό (13,8 δισεκατομμύρια έτη), τόσο μεγάλο (πάνω από 2 τρισεκατομμύρια γαλαξίες) και τόσο φιλόξενο για την πιθανότητα ζωής, γιατί δεν έχουμε καμία ένδειξη εξωγήινης παρουσίας;
Advertisment
Αυτό το Παράδοξο του Fermi ενεργοποίησε μια πληθώρα θεωριών. Μερικές υποστηρίζουν ότι οι εξωγήινοι πολιτισμοί αυτοκαταστρέφονται προτού προλάβουν να φτάσουν στο στάδιο διαστρικής επικοινωνίας (θεωρία του Μεγάλου Φίλτρου). Άλλες υποθέτουν ότι ίσως οι τεχνολογίες τους είναι τόσο προηγμένες που απλώς δεν μπορούμε να τις εντοπίσουμε. Ίσως πάλι, η ίδια η δομή του χωροχρόνου να καθιστά αδύνατη την επικοινωνία μεταξύ πολιτισμών σε τέτοιες αποστάσεις και χρονικές ασυμβατότητες.
Η συστηματική έρευνα μέσω του προγράμματος SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence), που ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1960, έχει σαρώσει τον ουρανό για ραδιοσήματα, αλλά χωρίς κάποιο πειστικό αποτέλεσμα. Και κάθε χρόνο που περνά, το παράδοξο εντείνεται. Περισσότερα δεδομένα, λιγότερες απαντήσεις. Δεδομένου ότι αποστολές όπως τα τηλεσκόπια Kepler και James Webb μας δείχνουν ότι οι εξωπλανήτες είναι πολυπληθείς και ποικίλοι, η απουσία σήματος εντείνει το μυστήριο.
Μια άλλη εξήγηση που έχει εξεταστεί είναι η υπόθεση του “ζωντανού Σύμπαντος”, σύμφωνα με την οποία οι εξωγήινοι πολιτισμοί δεν έχουν ανάγκη από φυσική επικοινωνία γιατί έχουν ενσωματωθεί πλήρως σε συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ή σε βιολογικά δίκτυα με εντελώς διαφορετικά πρότυπα επικοινωνίας, ίσως ακόμα και σε μορφές που εμείς δεν αντιλαμβανόμαστε ως ζωή.
Η στατιστική της ζωής: Η εξίσωση του Drake
Η εξίσωση του Drake, που διατυπώθηκε το 1961 από τον αστρονόμο Frank Drake, προσπαθεί να εκτιμήσει τον αριθμό των πολιτισμών στον γαλαξία μας που θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν μαζί μας. Περιλαμβάνει παραμέτρους όπως ο ρυθμός δημιουργίας αστέρων, το ποσοστό πλανητών που μπορούν να φιλοξενούν ζωή και η διάρκεια ζωής ενός τεχνολογικά προηγμένου πολιτισμού.
Παρότι η εξίσωση δεν έχει απάντηση –εξαρτάται από αβέβαιες μεταβλητές– ενισχύει την ιδέα ότι στατιστικά, δεν μπορεί να είμαστε μόνοι. Ωστόσο, το γεγονός ότι η εξίσωση δεν επαληθεύεται εμπειρικά, δημιουργεί την αίσθηση ότι κάτι αγνοούμε – είτε στην κατανόηση της ζωής, είτε στη φύση του Σύμπαντος. Η εξίσωση αυτή, πέρα από υπολογιστικό εργαλείο, λειτουργεί σήμερα ως ένα πλαίσιο για να κατανοήσουμε πόσα πολλά δεν γνωρίζουμε ακόμα.
Η πρόσφατη πρόοδος στην αστροβιολογία και η ανακάλυψη πλανητών εντός της κατοικήσιμης ζώνης – όπως ο TRAPPIST-1e και ο LHS 1140 b – αναζωπυρώνουν τη συζήτηση γύρω από την εφαρμογή της εξίσωσης. Ωστόσο, το πρόβλημα που προκύπτει είναι η απουσία επαλήθευσης. Μήπως τελικά η ζωή είναι εύκολο να εμφανιστεί αλλά δύσκολο να εξελιχθεί σε νοημοσύνη;
Το “μεγάλο φίλτρο” και τα σενάρια εξαφάνισης
Η θεωρία του μεγάλου φίλτρου υποστηρίζει ότι υπάρχει ένα στάδιο στην εξέλιξη της ζωής που είναι εξαιρετικά δύσκολο να ξεπεραστεί. Αυτό το φίλτρο μπορεί να βρίσκεται πίσω μας (π.χ. η αρχική δημιουργία της ζωής) ή μπροστά μας (π.χ. η αποφυγή αυτοκαταστροφής).
Αν βρίσκεται πίσω μας, τότε είμαστε εξαιρετικά σπάνιοι. Αν βρίσκεται μπροστά μας, τότε ίσως η απουσία εξωγήινης επαφής να είναι προειδοποίηση, ότι όλοι οι προηγμένοι πολιτισμοί καταρρέουν πριν προλάβουν να εξελιχθούν σε διαστρικά είδη. Οι πυρηνικές απειλές, η κλιματική αλλαγή και η κατάρρευση των οικοσυστημάτων είναι μόνο μερικά από τα δικά μας ενδεχόμενα φίλτρα.
Η θεωρία του μεγάλου φίλτρου επαναφέρει την ευθύνη πίσω σε εμάς. Είμαστε έτοιμοι να επιβιώσουμε από τις ίδιες μας τις εφευρέσεις; Η παρατήρηση της Γης ως εν δυνάμει φίλτρου μας τοποθετεί όχι μόνο ως παρατηρητές αλλά και ως κρίσιμους παίκτες σε μια εξελικτική αλυσίδα που μπορεί είτε να σπάσει είτε να συνεχιστεί.
Τεχνολογία και χρονική απόσταση: Το πρόβλημα της ασυμβατότητας
Ένα συχνά παραγνωρισμένο ζήτημα είναι η χρονική κλίμακα της επαφής. Ένας εξωγήινος πολιτισμός μπορεί να γεννηθεί και εξαφανιστεί εκατομμύρια χρόνια πριν ή μετά από εμάς. Στο πλαίσιο των κοσμικών χρόνων, δύο πολιτισμοί που υπάρχουν ταυτόχρονα είναι μάλλον η εξαίρεση.
Επιπλέον, η τεχνολογία τους μπορεί να μην βασίζεται στα ίδια μέσα επικοινωνίας. Εμείς εκπέμπουμε ραδιοκύματα, αλλά αν αυτοί χρησιμοποιούν τεχνολογίες κβαντικής μετάδοσης ή εντελώς άγνωστα μέσα;
Η σιωπή λοιπόν, μπορεί να είναι περισσότερο θέμα τεχνικού περιορισμού παρά ουσίας. Το πρόβλημα είναι η συμβατότητα, όχι η ύπαρξη. Νέες προσεγγίσεις στην αναζήτηση, όπως η ανίχνευση τεχνοϋπογραφών (technosignatures) ή η ανάλυση ανωμαλιών σε φασματικά δεδομένα, επεκτείνουν πλέον το οπλοστάσιο της αστροβιολογίας.
Προτάσεις όπως το Breakthrough Listen και αποστολές όπως το LUVOIR (Large UV Optical Infrared Surveyor) προτείνουν τεράστια φασματικά τηλεσκόπια που ίσως φέρουν νέες πληροφορίες. Το ερώτημα, όμως, παραμένει. Αν λάβουμε ποτέ απάντηση, θα ξέρουμε να την αναγνωρίσουμε;
Η σιωπή ως πρόσκληση στην εσωτερική ακρόαση
Η απουσία εξωγήινης επαφής μάς αναγκάζει να εξετάσουμε τη θέση μας όχι μόνο στο Σύμπαν, αλλά και στην ιστορία της συνείδησης. Το βλέμμα που απλώνεται προς τα άστρα, στην πραγματικότητα, στρέφεται προς έναν εσωτερικό καθρέφτη. Μπορεί η σιωπή να ζητά από εμάς να αναρωτηθούμε αν είμαστε πολιτισμικά ώριμοι να ακούσουμε. Αν η απουσία εξωγήινης φωνής μάς φαίνεται εκκωφαντική, είναι επειδή μάθαμε να συνδέουμε το αληθινό με το απτό.
Μπορεί η σιωπή του σύμπαντος να μας ωθεί σε μια κατανόηση που πρέπει να ωριμάσει μέσα μας. Στην αποδοχή, ότι πριν μπορέσουμε να συνομιλήσουμε με άλλες νοημοσύνες, πρέπει πρώτα να ακούσουμε – με ακρίβεια, με επίγνωση, με ενσυναίσθηση – τη δική μας.
«Η σιωπή του Σύμπαντος μπορεί να σημαίνει ότι η νοήμων ζωή είναι εξαιρετικά σπάνια – ή ότι είναι αρκετά σοφή για να μένει σιωπηλή.» – Stephen Hawking
Πηγές:
- Sagan, Carl. “Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space” (1994)
- Webb, Stephen. “If the Universe Is Teeming with Aliens… Where is Everybody?” (2002)
- Davies, Paul. “The Eerie Silence” (2010)
- Shostak, Seth. SETI Institute Papers (1995–2020)
- Ćirković, Milan M. “The Great Silence: Science and Philosophy of Fermi’s Paradox” (2018)
- Pascal, Blaise. “Pensées” (1670)
