Η παραμέληση έχει μελετηθεί αρκετά στην περίπτωση όταν προέρχεται από τον ενήλικα προς το παιδί. Λίγα πράγματα όμως έχουν γραφεί σχετικά με την παραμέληση του ενήλικα ως προς τον εαυτό του. Θεωρείται δεδομένο ότι η φροντίδα του εαυτού είναι κάτι που όλοι γνωρίζουν, πιθανότατα από την οικογένειά τους, και μπορούν να εφαρμόσουν αποτελεσματικά.Θεωρείται αυτονόητο, όμως παρατηρεί κανείς όλο και πιο συχνά, ανθρώπους που παραμελούν να φροντίσουν τον εαυτό τους με πολλούς τρόπους, ακόμη και τους πιο βασικούς.Τα αίτια είναι πολλά. Ένα από τα πιο βασικά είναι η κατάθλιψη, αλλά δεν είναι το μόνο.
Σε μια εποχή, όπου η έννοια της οικογένειας, του ‘σπιτικού’ καταρρέει, όπου πολλοί γονείς δεν έχουν επαρκή ψυχικά αποθέματα να φροντίσουν ουσιαστικά τα παιδιά τους και να τους διδάξουν την αυτοφροντίδα, σε μια εποχή όπου η παιδεία βασίζεται στο πώς να γεμίσουμε το μυαλό με άχρηστες γνώσεις, παρά πώς να μάθουμε να στηρίζουμε τον εαυτό μας, σε μια εποχή, όπου τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σφυροκοπούν ακατάπαυστα τους καταναλωτές σχετικά με πλασματικές ανάγκες, αγνοώντας τις πραγματικές ανάγκες, σε μια εποχή, όπου οι άνθρωποι σκέφτονται με ψυχαναγκαστική εμμονή μόνο τον εαυτό τους, χωρίς, παραδόξως, να βλέπουν καθόλου τι πραγματικά χρειάζεται αυτός ο εαυτός, σε μια τέτοια εποχή, δεν είναι καθόλου τυχαίο, να βλέπει κανείς ανθρώπους να αφήνονται, να παραιτούνται στην ανημπόρια και το αίσθημα αναξιότητας.Η παραμέληση του παιδιού από το γονιό του είναι από τους βασικούς λόγους που, όταν το παιδί ενηλικιωθεί, δεν μπορεί να φροντίσει τον εαυτό του σωστά και συχνά παραμελεί και τα δικά του παιδιά.
Advertisment
Έτσι, η παραμέληση είναι ένα δυσλειτουργικό μοτίβο στέρησης, που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά.Με άλλα λόγια, το μεγαλωμένο παιδί δεν μπορεί να δώσει αυτό που δεν έχει πάρει, ούτε καν στον ίδιο του τον εαυτό. Δεν είναι απλώς η μαθημένη συμπεριφορά, ή η έλλειψη δεξιοτήτων (ατομική υγιεινή, ντύσιμο, σωστή διατροφή, ιατρική παρακολούθηση, στοργή, φιλία κλπ.).Το παραμελημένο παιδί δέχεται σε βαθύ επίπεδο το μήνυμα ‘Δεν αξίζω τη συνεχή προσοχή κάποιου’, ή ‘Δεν υπάρχουν αρκετά αποθέματα στον κόσμο (χρήματα, χρόνος, όρεξη, προσοχή, αγάπη, επιβεβαίωση) για να καλυφθούν οι ανάγκες μου’.Έτσι, φυλακισμένο σε ένα σύνολο ασυνείδητων πεποιθήσεων έλλειψης και αναξιότητας, αντανακλά στην καθημερινή του ζωή αυτό το οποίο έχει, μέσω της ιστορίας της παιδικής του ηλικίας, διδαχθεί. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ελάχιστα βοηθούν, καθώς συμπεριφέρονται στο θεατή ως ένα αντικείμενο από το οποίο θα ‘αρπάξουν’ κάτι, με κάθε κόστος.Οι διαφημίσεις ενθαρρύνουν όλων των ειδών τις άχρηστες επίπλαστες ανάγκες, και ειδικά τους εθισμούς, π.χ. σχετικά με την εμφάνιση, το αλκοόλ, τα χρήματα κλπ., οι οποίες διασπούν την προσοχή από τις ουσιαστικές ανθρώπινες ανάγκες.Έτσι, μπορεί να υπάρχει το παράδοξο, να ξοδεύει κανείς υπέρογκα ποσά για μοντέρνα εμφάνιση, όμως ταυτόχρονα, να μην είναι καθαρός. Ή να καπνίζει, ακυρώνοντας οποιαδήποτε χρήση ακριβού μέικ-απ.
Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, βομβαρδίζει τα παιδιά με απαιτήσεις για πράγματα που δεν θα τους χρειαστούν ποτέ, αλλά δεν τους διδάσκει την αυτοεκτίμηση που είναι απολύτως απαραίτητη, για να συνεχίσει κάποιος να φροντίζει τον εαυτό του, ακόμη και μετά από πιθανές δυσκολίες ή χτυπήματα στη ζωή ή ακόμη αφού τον έχουν εγκαταλείψει οι άλλοι.Κάτι που μου έχει κάνει εντύπωση στην εθελοντική μου εργασία με άστεγους, είναι πώς γίνεται η συντριπτική πλειοψηφία τους να είναι άνδρες. Η οικονομική κρίση έχει χτυπήσει όλους. Οι γυναίκες, αν μη τι άλλο, είχαν πάντα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας από τους άνδρες.Πώς γίνεται λοιπόν οι περισσότεροι από τους όσους καταλήγουν στο δρόμο να είναι άνδρες; Υπάρχουν βέβαια πολλοί κοινωνικο-οικονομικοί λόγοι, δεν πρέπει να στιγματίζουμε ή να παράγουμε σεξιστικά στερεότυπα, όμως μια πιθανή ερμηνεία για αυτήν την τάση, θα μπορούσε να είναι η εξής: Τα κορίτσια μεγαλώνουν από μικρά μαθαίνοντας να φροντίζουν τους άλλους.Τα οικοκυρικά θεωρούνται απαραίτητο τμήμα της ανατροφής ενός ‘σωστού’ κοριτσιού.
Μέσα από αυτό, το κορίτσι μαθαίνει να φροντίζει τον εαυτό του και φαίνεται ότι αυτό είναι μια ισχυρή συνήθεια και πεποίθηση που το ακολουθεί μια ζωή (αν και μπορεί να παραμελεί τον εαυτό της με άλλους τρόπους, όπως επαγγελματικά).Τα αγόρια, από την άλλη μεριά, στη χώρα μας, έχουν μεγαλώσει με την πεποίθηση ότι θα τους φροντίζουν οι γυναίκες κι ότι η δική τους ευθύνη είναι να βγάζουν χρήματα. Όταν λοιπόν φτάνουν στο σημείο, όπου για διάφορους λόγους, δεν μπορούν να κερδίζουν αρκετά χρήματα ή δεν έχουν μια γυναίκα στη ζωή τους να τους περιποιηθεί, η αυτοεκτίμησή τους καταρρακώνεται, με συνέπεια την εγκατάλειψη του εαυτού.Κάτι αντίστοιχο μπορεί να συμβαίνει και σε γυναίκες, δεν υπάρχουν απόλυτα συμπεράσματα, και σε καμία περίπτωση κατάκριση του ατόμου, απλά φαίνεται η τάση αυτή να είναι πιο κυρίαρχη στους άνδρες (τουλάχιστον στη χώρα μας) και η διαφορετική ανατροφή μπορεί να είναι μια πιθανή εξήγηση.Ποιες είναι οι μορφές παραμέλησης του εαυτού; Μπορεί τα παρακάτω να ακούγονται εντελώς αυτονόητα, όμως δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι σήμερα, που στον ιδιωτικό τους χώρο παραμελούν τον εαυτό τους ακόμη και στα πιο στοιχειώδη.Σωματική παραμέληση, όπως ατομική υγιεινή και καθαριότητα, στο σώμα, μαλλιά, δόντια, ιδρώτας, πόδια, αυτιά κλπ.
Τα ρούχα, είναι καθαρά, σε καλή κατάσταση; Μπορεί αρκετοί άνθρωποι να έχουν αρκετά ρούχα στο σπίτι, όμως φορούν τα ίδια και τα ίδια, και ας είναι σκισμένα ή βρώμικα.Μπορεί να φροντίζουν τα εξωτερικά ρούχα, αλλά τα εσώρουχα ή οι πυτζάμες να είναι σε κακή κατάσταση, ειδικά αν ζουν μόνοι. Τα ρούχα δεν χρειάζεται να είναι ακριβά ή περίπλοκα για να μας δώσουν μια καλή εμφάνιση. Απλά χρειάζεται λίγη προσοχή και να πιστεύουμε ότι ‘εγώ αξίζω λίγο λεπτά την ημέρα παραπάνω για να προσέξω λίγο το ντύσιμό μου’.Η υπερβολική κοκεταρία δεν σημαίνει αυτοεκτίμηση. Δεν είναι ασυνήθιστο, γυναίκες με υπερβολική εμμονή στην κοκεταρία σε μια νέα ηλικία, να παραιτούνται εντελώς (με τρύπιες φόρμες και φαρδιές μπλούζες-σακιά) σε μια άλλη ηλικία.Καθαριότητα σπιτιού, κήπου, γραφείου, αυτοκινήτου κλπ.: Οι πρόσφατες σειρές στην τηλεόραση, όπου καθαρίστριες αναλαμβάνουν να φτιάξουν σπίτια σε απίστευτο χάλι, αντικατοπτρίζουν μια πραγματική κοινωνική κατάσταση κι όχι μόνο στην προσφιλή χώρα που παρουσιάζουν! Παρόμοια πράγματα συμβαίνουν και σε δικά μας σπίτια! Όταν ένα σπίτι φτάνει να ξεφεύγει τόσο από τον έλεγχο, ίσως υπάρχει κατάθλιψη στον ένοικο, ίσως υπάρχουν βαθύτερα θέματα αυταξίας, αυτοοργάνωσης και αυτοδιαχείρισης που θα πρέπει να επιλύσει.Ο καθαρίστριες στην εν λόγω εκπομπή λειτουργούν πυροσβεστικά, αν όμως δεν υπάρξει ουσιαστική αλλαγή στον ψυχισμό και τρόπο σκέψης του ενοίκου, η ίδια κατάσταση θα ξαναπροκύψει μετά από λίγο. Δεν είναι τυχαίο που η πλειοψηφία των ενοίκων ζουν μόνοι.
Advertisment
Το σπίτι μας καθρεφτίζει την κατάσταση του νου μας. Ένα σπίτι χαοτικό, με τα πάντα ανακατωμένα, δείχνει ένα άνθρωπο αποδιοργανωμένο. Η ανακατωσούρα στο σπίτι με τη σειρά της κάνει τον ένοικο να νιώθει ακόμη πιο χαμένος, ανάστατος κι ανεπαρκής κι έτσι ένας φαύλος κύκλος καταθλιπτικής παραίτησης επιδεινώνεται, με το σκεπτικό: ‘Από πού να αρχίσω τώρα; Έχουν μαζευτεί τόσα πολλά… Άστο καλύτερα…’.Διατροφή. Το φαγητό μπορεί να είναι πλημμελώς προετοιμασμένο, του ‘ποδαριού’, ανθυγιεινό, να μη μαγειρεύουν, αλλά να παίρνουν έτοιμα κλπ. Μέρος της παραμέλησης είναι να ξεχνά το άτομο να αγοράσει φαγητό σε σημείο να πεινά.Υγεία. Παραμελείται η ιατρική παρακολούθηση, είτε προληπτικά, είτε για να αντιμετωπισθούν υπάρχουσες παθήσεις. Δεν επισκέπτεται τον γιατρό, δεν ακολουθεί τις οδηγίες συστηματικά κλπ. Δεν ακολουθεί ένα φυσικό τρόπο ζωής, όπως άθληση και παραμελεί ακόμη και βασικές προληπτικές πρακτικές, όπως αντηλιακή κρέμα για τον ήλιο.Εκθέτει τον εαυτό του σε κινδύνους, π.χ. παραμελεί να πλύνει τα χέρια, δεν ντύνεται καλά και κρυολογεί κλπ. Παιδιά που μεγάλωσαν χωρίς να έχουν τη συνεχή φροντίδα ενός συμπονετικού ενήλικα, όταν ήταν άρρωστα, είναι πολύ δύσκολο (όταν μεγαλώσουν) να μπορέσουν να νιώσουν συμπόνια για τον εαυτό τους, να τον φροντίσουν και να τον παρηγορήσουν σε μια αρρώστια ή αδιαθεσία.Συναισθηματική παραμέληση: Παιδιά που μεγάλωσαν σε ένα περιβάλλον, όπου αγνοούνταν, πρέπει να μάθουν από την αρχή να φροντίζουν τον εαυτό τους, να του δώσουν κουράγιο και τρυφερότητα.
Η έλλειψη προσοχής από τους άλλους γίνεται έλλειψη προσοχής προς τον εαυτό τους.Δεν έχουν μάθει καν να αναγνωρίζουν ποιες είναι οι ανάγκες και τα συναισθήματά τους, πολύ περισσότερο δε, να μιλούν για αυτά. Πολλοί άνθρωποι σήμερα είναι γαλουχημένοι να πιστεύουν στην έλλειψη αγάπης. Προσπαθούν να απομυζήσουν αγάπη και προσοχή από τους άλλους, όταν δεν έχουν μάθει να τη δίνουν οι ίδιοι στον εαυτό τους.Έτσι, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που όλοι περιμένουν να πάρουν, νιώθοντας όλοι το ίδιο φτωχοί. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έλκονται ο ένας προς τον άλλον. Οι μάχες αναγκών ξεκινούν κι αντί οι ανθρώπινες σχέσεις να είναι συνεύρεση αυθόρμητου μοιράσματος, γίνονται πεδίο υπολογισμών και ανταγωνισμού (ποιανού οι συναισθηματικές ανάγκες θα καλυφθούν πρώτες).Αν έχουν ανατραφεί να πιστεύουν ότι δεν πρέπει να έχουν συναισθηματικές ανάγκες (όπως π.χ. πολλοί άνδρες), τότε αποσύρονται παντελώς και δεν ζητούν, αλλά προσπαθούν να τις καλύψουν με εθισμούς. Αν έχουν ανατραφεί να πιστεύουν ότι οι μόνο οι άλλοι μπορούν και οφείλουν να τους καλύψουν τις συναισθηματικές τους ανάγκες (όπως π.χ.πολλές γυναίκες), τότε απαιτούν διαρκώς από τους άλλους την αγάπη που δεν δίνουν στον ίδιο τους τον εαυτό. Αυτό για τους άλλους είναι εξουθενωτικό, οπότε τις αποφεύγουν.
Όταν τελικά εγκαταλείπουν την αγωνιώδη προσπάθεια, κλείνονται στον εαυτό τους και παραιτούνται πικραμένοι-ες από οποιαδήποτε προσπάθεια σύνδεσης με τους άλλους.Γίνονται ερημίτες, παραμελώντας τις συναισθηματικές τους ανάγκες για αυθεντική ανθρώπινη επικοινωνία.Επαγγελματική παραμέληση είναι όταν σταματούν την προσπάθεια να βρουν δουλειά ή να βελτιώσουν τη θέση εργασίας τους, να βρουν κάποιο πόστο που να τους ικανοποιεί περισσότερο ή να απαιτήσουν από τη δουλειά τους τα χρήματα που δικαιούνται.Παραιτούνται, κρυμμένοι πίσω από τις πεποιθήσεις ‘Δε βρίσκει κανείς δουλειά σήμερα’, ‘Δεν μπορώ να το κάνω’ ή εγκλωβίζονται σε κύκλους αναβλητικότητας (‘procrastrination’) ακόμη και για τα πιο απλά πράγματα. Κατακρίνουν κάθε πιθανή επαγγελματική ευκαιρία (‘μπα, δεν είναι καλό, δεν αξίζει’).Αυτό είχε γίνει ιδιαίτερα έντονο στη χώρα μας, όπου πολλοί απαξιούσαν να κάνουν δουλειές χειρωνακτικές ή εκτός του τόπου διαμονής (συχνά με παρεμβάσεις των γονιών), με αποτέλεσμα να χάνουν σιγά σιγά τα ανακλαστικά εκείνα, που οδηγούν τον άνθρωπο να παίρνει ρίσκα, να μαθαίνει από αυτά και να δημιουργεί νέες ευκαιρίες.Όταν απαξιώνουμε κάθε ευκαιρία, μετά οι ευκαιρίες σταματούν να έρχονται! Έτσι, παραμελούν εν τέλει και τους εαυτούς τους, με μόνο τελικό σύντροφο την απογοήτευση.Ως δευτερογενές σύμπτωμα της παραμέλησης, έρχονται οι αρνητικές συνήθειες, οι εθισμοί, η αποφυγή να ζητήσουμε βοήθεια, η απόσυρση. Τα όνειρα και οι επιθυμίες θάβονται κάτω από τις κοινωνικές επιταγές και την κριτική των άλλων, ως ‘ουτοπικά’.Το άτομο παραμελεί να προσπαθήσει έστω να διερευνήσει την πιθανότητα να ικανοποιήσει κάποιο ενδιαφέρον, χόμπι, ή δημιουργική δραστηριότητα που τον ευχαριστεί, γιατί ουσιαστικά θεωρεί τον εαυτό του ανάξιο να εισπράξει αυτού του είδους την ‘πνευματική’ φροντίδα.Έτσι, ενώ του άρεσε, π.χ. να ζωγραφίζει, το αφήνει στην άκρη, σκεπτόμενος: ‘Ποιο το νόημα; Δεν έχει αξία, ούτως ή άλλως σαχλαμάρα είναι’. Εγκαταλείπει ακόμη και τις τελευταίες πιθανές πηγές αυτό-εκπλήρωσης και ικανοποίησης της ψυχής.
Όμως, η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν θα έρθει να μας φροντίσει στην ενήλικη ζωή, αν δεν φροντίσουμε πρώτα εμείς τον εαυτό μας. Ή τουλάχιστον, αν δεν πιστέψουμε ότι αξίζουμε τη συνεχή προσοχή και φροντίδα κι αν δεν κάνουμε τα πρώτα, έστω μικρά βήματα, για να γίνει αυτό πράξη.Αν το άτομο πάσχει από κατάθλιψη, είναι σημαντική η επίσκεψη σε κάποιον γιατρό ή επαγγελματία ψυχικής υγείας, γιατί μπορεί να χρειάζεται συγκεκριμένη θεραπεία. Η επίσκεψη σε έναν καλό γιατρό είναι μέρος της αυτοφροντίδας και δεν θα πρέπει να την παραμελούμε.Παρακάτω δίνονται κάποιες ιδέες για το πώς να βοηθηθεί το άτομο να σταματήσει το φαύλο κύκλο της παραμέλησης και αυτό-απαξίωσης, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την ιατρική συμβουλή, όπου και αν αυτή χρειάζεται:Προσωπική δουλειά για τη θεραπεία τραυμάτων της παιδικής ηλικίας και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης. Παρότι ένας θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει, είναι χρήσιμο να κινητοποιηθεί το άτομο να διαβάσει και να εργαστεί πάνω στον εαυτό του από μόνος του.Τα βιβλία της Louise Hay έχουν βοηθήσει εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο εδώ και δεκαετίες, για το χτίσιμο της αυτοεκτίμησης. Είναι πολύ πρακτικά και θα ήταν χρήσιμο για όλους να τα ακολουθήσουν. Δεν μπορούμε να δώσουμε καλά πράγματα στον εαυτό μας, όταν πιστεύουμε ότι δεν τα αξίζουμε.Είναι πολύ σημαντικό να πιστέψουμε πραγματικά μέσα μας ότι: ‘Εγώ αξίζω. Αξίζω που υπάρχω, αξίζω τη φροντίδα, αξίζω καλά πράγματα’. Η αυτοαγάπη μέσα από συνεχείς θετικές δηλώσεις είναι βασικό κομμάτι της δουλειάς αυτής.Η αυτοφροντίδα είναι δουλειά. Θέλει χρόνο, αφοσίωση, ενέργεια. Είναι όμως η πρώτη μας ευθύνη.
Η πρώτη ευθύνη που έχουμε ως ανθρώπινα όντα σε αυτόν τον πλανήτη είναι να φροντίσουμε τον εαυτό μας, χωρίς να καταπατούμε τα όρια των άλλων.Υπάρχει τρόπος. Μάλιστα, είναι ακριβώς όταν ΔΕΝ φροντίζουμε τον εαυτό μας, που οι ανεκπλήρωτες ψυχικές μας ανάγκες μπορεί να μας παραπλανήσουν να καταπατήσουμε τα όρια των άλλων. Αυτή η δουλειά της αυτοφροντίδας δυστυχώς δεν διδάσκεται σε κανένα σχολείο, δυστυχώς ούτε σε πολλές οικογένειες.Χρειάζεται να νιώσουμε ότι είμαστε πραγματικά άξιοι, παρά τις αδυναμίες (ή ‘αποτυχίες’) μας. Ότι δεν είμαστε ένα ‘λάθος’ ή ένα ‘ατύχημα’ ή ένα ‘βάρος’ στον κόσμο αυτό που γεννηθήκαμε, αλλά ότι μας αξίζει η συνεχής προσοχή και φροντίδα.Ότι μας αξίζει η ανιδιοτελής αγάπη, χωρίς ανταποδοτικούς υπολογισμούς από τους άλλους κι ότι μπορούμε να αρχίσουμε να δίνουμε αυτήν την αγάπη στον εαυτό μας σήμερα.Όσο περισσότερο φροντίζουμε κι αγαπούμε τον εαυτό μας, τόσο περισσότερο οι άλλοι έλκονται προς εμάς και θέλουν να μας δώσουν. Επίσης, όσο περισσότερο δίνουμε φροντίδα στους άλλους, τόσο περισσότερο αναιρούμε τη συλλογική πεποίθηση ότι ‘δεν υπάρχουν αρκετά’ και η αυτοεκτίμησή μας αυξάνεται.Η αυτοφροντίδα ίσως αρχικά μας φανεί επώδυνη, καθώς ανασύρει από το παρελθόν παλιές μνήμες εγκατάλειψης.
Όμως πρέπει να συνεχίσουμε, έστω και αν είναι με μικρά βήματα κάθε φορά. Μια πολύ χρήσιμη άσκηση είναι να γράφουμε κάθε μέρα μια ανάγκη μας, την πιο βασική και μια επιθυμία μας.Γράφουμε την ουσία, την ποιότητα της ανάγκης και της επιθυμίας, όχι την μορφή με την οποία περιμένουμε να ικανοποιηθεί. Συχνά κάτω από μια επιφανειακή ανάγκη, κρύβεται μια άλλη ουσιαστικότερη και βαθύτερη. Έστω και τα μικρά βήματα που θα κάνουμε για ικανοποιηθεί αυτή η ανάγκη, (πάντα χωρίς να καταπατούμε τα όρια των άλλων) όσο μικρά και αν είναι, θα μας βοηθήσουν πολύ και την επόμενη μέρα θα μπορούμε να κάνουμε περισσότερα.Προσέχουμε τις επιλογές στις φιλίες μας. Δεν περιμένουμε να αντλήσουμε αγάπη και φροντίδα από συγκεκριμένα άτομα, γιατί αυτό θα το νιώσουν αμέσως ως βάρος και αυτόματα θα απομακρυνθούν από εμάς. Επιλέγουμε θετικές δηλώσεις και πεποιθήσεις ότι υπάρχει αρκετή αγάπη στο σύμπαν και για εμάς και για όλους κι ότι θα βρεθεί ο τρόπος να βρούμε αυτό που έχουμε ανάγκη.Πάνω από όλα, έχουμε αρκετή αγάπη μέσα μας που μπορούμε να δώσουμε στον εαυτό μας. Δεν κατακρίνουμε τον εαυτό μας που νιώθουμε ανάγκες ή που αφεθήκαμε στο παρελθόν. Όταν λαμβάνουμε έστω και μικρά δείγματα αγάπης λέμε ‘ευχαριστώ’, ακόμη και στον εαυτό μας.Μαθαίνουμε να λέμε ‘όχι’ στους ανθρώπους που μας ‘ξεζουμίζουν’, ανθρώπους που σκέπτονται εγωιστικά και μόνο το δικό τους συμφέρον.
Αποφεύγουμε ανθρώπους που μιλούν ακατάπαυστα μόνο για τον εαυτό τους και ασχολούνται μόνο με τις δικές τους απύθμενες ανάγκες (και βέβαια προσπαθούμε να μην τους μιμηθούμε!) Είμαστε ανοιχτοί να ξεκινήσουμε φιλίες με νέους ανθρώπους, με προσοχή να μην ελκόμαστε πάλι σε παλιά δυσλειτουργικά πρότυπα που θυμίζουν τους γονείς μας.Κρατούμε ημερολόγιο με τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ανάγκες μας. Βλέπουμε ότι γράφοντας και μόνο, ανοίγουμε την πόρτα γνωριμίας με τον εαυτό μας, που είναι ένας ολόκληρος κόσμος. Το γράψιμο είναι από μόνο του μια πράξη αυτοφροντίδας και αυτοθεραπείας κι ο εαυτός μας είναι κάποιος που αξίζει να τον γνωρίσουμε.Η αυτοφροντίδα θα επεκταθεί σε κάθε πλευρά της ζωής μας και μάλιστα με τρόπο που δεν θα μπορούσε κανείς άλλος να μας προσφέρει. Σπάζοντας τον κύκλο της ανεκπλήρωτης ανάγκης-έλλειψης-παραμέλησης, διδάσκουμε στους γύρω μας, και πάνω από όλα στα ίδια μας τα παιδιά, την αφθονία, την υπευθυνότητα και την αυταξία.
