Του Παντελή Χατζησινάκη
Αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο ήταν ένα τραγουδάκι στο YouTube που, όπως φαίνεται, έγινε η νέα τρέλα για μικρούς και μεγάλους και που σε σύντομο διάστημα είχε χιλιάδες προβολές στο διαδίκτυο. Αλήθεια, γιατί μερικές φορές μια αδιάφορη και εντελώς κοινότυπη μελωδία κολλάει τόσο πολύ στο μυαλό μας, σε σημείο που να την σιγοτραγουδάμε συνεχώς, ακόμα και αν είναι άσχετη με τις μουσικές μας προτιμήσεις;
Advertisment
Τι προκαλεί αυτή την εγκεφαλική δυσλειτουργία και πως αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τη μουσική βιομηχανία ή τους διαφημιστές με τα λεγόμενα jingles; Ποια είναι τα γνωρίσματα που καθιστούν ένα σκοπό «επικίνδυνο» ή «κολλητικό» με αυτό τον τρόπο; Είναι κάποια ιδιομορφία της μελωδίας ή είναι αφύπνιση ορισμένων ειδικών συναισθηματικών συντονισμών ή συνειρμών; Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης; Ας διαβάσουμε κάποια αποσπάσματα από το βιβλίο «Μουσικοφιλία» του Oliver Sacks
Μουσική παίζει μες το κεφάλι μου
Ξανά και ξανά και πάλι απ’ την αρχή
…δεν έχει τέλος…
Carole King
Κάποιες φορές η φυσιολογική νοερή μουσική υπερβαίνει ένα όριο και γίνεται, ας πούμε, παθολογική, όπως συμβαίνει για παράδειγμα όταν ένα μουσικό κομμάτι επαναλαμβάνεται αδιάκοπα για μέρες και μέρες. Οι επαναλήψεις αυτές μιας σύντομης, συνήθως, καλοσχηματισμένης μουσικής φράσης τριών-τεσσάρων μέτρων, είναι δυνατόν να εξακολουθήσουν για ώρες και μέρες να στριφογυρνούν στο νου, ώσπου να αρχίσουν να φθίνουν. Τούτη η ακατάσχετη ακούσια επανάληψη υποδηλώνει μια διαδικασία καταναγκαστική, δείχνει ότι η μουσική εισχώρησε σε μια περιοχή του εγκεφάλου και διέστρεψε τη λειτουργία της, εξαναγκάζοντας τη να εκφορτίζει επαναληπτικά και αυτόνομα (όπως μπορεί να συμβεί με ένα τικ ή μια επιληπτική κρίση).
Advertisment
Σε πολλούς ανθρώπους αυτό αρχίζει με το άκουσμα του μουσικού θέματος από μια ταινία μια τηλεοπτική εκπομπή ή μια διαφήμιση. [text_styles type=”mark” link=”https://themefuse.com/” target=”_blank”]Δεν πρόκειται για σύμπτωση καθώς η συγκεκριμένη μουσική έχει σχεδιαστεί ειδικά ώστε να εγκλωβίζει τους ακροατές, ώστε να είναι «εύληπτη» ή «κολλητική» και να τρυπώνει μες στο αυτί του μυαλού. Εξ ού και ο όρος «ωτοσκώληκες» ή πιο σωστά «εγκεφαλοσκώληκες»[/text_styles].
Ο Nick Younes περιγράφει το πώς είχε καθηλωθεί στο μυαλό του το γνωστό τραγούδι «Love and Marriage» σε σύνθεση του James Van Heusen ο οποίος ήταν αριστοτέχνης στη σύνθεση εύληπτων μελωδιών γράφοντας πολλά που αργότερα διασκευάστηκαν ως θέματα τηλεοπτικών εκπομπών ή διαφημίσεων. Η μοναδική φορά που άκουσε το τραγούδι ως μουσική τίτλων της ομώνυμης σειράς «Παντρεμένοι με παιδιά» στάθηκε αρκετή για να «τσιμπήσει» ο Νικ. Παγιδεύτηκε μέσα στο τέμπο του τραγουδιού και το άκουγε στο μυαλό του αδιάκοπα για δέκα μέρες.
Με την αδιάλειπτη επανάληψη, η μελωδία έχασε γρήγορα τον εύθυμο χαρακτήρα της, τη μουσικότητα και το νόημά της. Παρεμβαλλόταν στη δουλειά του, στη σκέψη του, στην ηρεμία του, στον ύπνο του. Προσπαθούσε να το σταματήσει με διάφορους τρόπους αλλά κανένας δεν απέδιδε. «Πηδούσα πάνω-κάτω. Μετρούσα ως το εκατό, έβρεχα το πρόσωπό μου, προσπαθούσα να μονολογήσω δυνατά βουλώνοντας τα αυτιά μου ώσπου το τραγούδι άρχισε να φθίνει μετά από λίγες μέρες»
Πολλοί από τους πάσχοντες ανέφεραν ως τρόπους αντιμετώπισης ενός επίμονου εγκεφαλοσκώληκα, το να τραγουδάει κανείς ή να παίζει συνειδητά ολόκληρο το τραγούδι ως το τέλος, ώστε να πάψει να είναι ένα απόσπασμα που κάνει ατέρμονους κύκλους ή να το παραμερίσει τραγουδώντας ή ακούγοντας έναν άλλο σκοπό (αν και πιθανόν ο νέος σκοπός να γίνει νέος εγκεφαλοσκώληκας.)
Παρόλο που ο όρος «ωτοσκώληκας» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980 (ως ακριβής μετάφραση του γερμανικού Orhwurn) η έννοια της λέξης μόνο νέα δεν είναι. Ο Jeremy Scratcherd, ένας λόγιος μουσικολόγος που έχει μελετήσει την παραδοσιακή μουσική του Νορθάμπερλαντ και της Σκωτίας αναφέρει ότι:
«Η εξέταση χειρογράφων πρώιμης λαϊκής τέχνης μουσικής αποκαλύπτει ότι υπάρχουν πολλοί σκοποί στους οποίους έχει αποδοθεί ο τίτλος “The piper’smaggot” – το σκουλήκι του αυλητή. Η κοινή αντίληψη ήταν ότι οι συγκεκριμένοι σκοποί τρύπωναν στο κεφάλι του μουσικού για να ερεθίσουν και να ροκανίσουν τον άνθρωπο που υπέφερε από αυτούς. Ένας τέτοιος σκοπός αναφέρεται στη Ραψωδική τέχνη του Northumberland του 1888. Η πρώτη συλλογή μουσικής για αυλό καταγράφηκε το 1733 από έναν άλλο γόνο του Northumberland, τον WilliamDixon. Η συλλογή αυτή, μαζί με άλλες, με μουσική από τη Σκωτία αφήνει να εννοηθεί ότι το «σκουλήκι» εμφανίστηκε κατά πάσα πιθανότητα στις αρχές του 18ου αιώνα. Είναι ενδιαφέρον ότι, παρά τη χρονική απόσταση, η μεταφορά διατηρείται αναλλοίωτη!»
Κατά τη δεκαετία του 1920, ο συνθέτης και μουσικολόγος Nicolas Slominsky (1894-1955) επινοούσε εσκεμμένα μουσικές φόρμες ή φράσεις που έκαναν το μυαλό να «τσιμπήσει», εξαναγκάζοντάς το στη μίμηση και την επανάληψη.
Παρακάτω θα βρείτε μια σύνθεση γραμμένη το 1924 για διαφήμιση του φαρμάκου Castoria – Τα μωρά κλαίνε για Castoria… (σ.σ. Μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο για τον συγκεκριμένο έχει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα…)
Το 1876 ο Marc Twain έγραψε το διήγημα “A Literally Nightmare” (Ένας λογοτεχνικός εφιάλτης) το οποίο πήρε στη συνέχεια τον τίτλο “Punch Brother, Punch!” (Τρυπάτε αδελφοί, τρυπάτε!) όπου ο αφηγητής βασανίζεται σε βαθμό απελπισίας όταν πέφτει επάνω σε κάποια ομοιοκατάληκτα στιχάκια.
Conductor, when you receive a fare,
Punch in the presence of the passenjare!
A blue trip slip for an eight-cent fare,
A buff trip slip for a six-cent fare,
A pink trip slip for a three-cent fare,
Punch in the presence of the passenjare!
CHORUS
Punch brothers! Punch with care!
Punch in the presence of the passenjare!
Δυο μέρες αργότερα ο αφηγητής συναντά ένα φίλο του πάστορα και χωρίς να το θέλει τον μολύνει με τους στίχους. Με τη σειρά του ο πάστορας τους κολλάει από απροσεξία σ’ ολόκληρο το ποίμνιό του.
Τι συμβαίνει, από ψυχολογική και νευρολογική άποψη, όταν ένας σκοπός ή μερικά ρυθμικά στιχάκια καταλαμβάνουν έναν άνθρωπο σε τέτοιο βαθμό; Ποια είναι τα γνωρίσματα που καθιστούν ένα σκοπό ή ένα τραγούδι επικίνδυνο ή κολλητικό με αυτό τον τρόπο;
Ο Oliver Sacks συνεχίζει: Οι παλαιότεροι από τους δικούς μου εγκεφαλοσκώληκες μπορούν να ενεργοποιηθούν και πάλι, απλώς και μόνο αν τους σκεφτώ, έστω και αν τους έχω για πάνω από εξήντα χρόνια. Φαίνεται πως οι περισσότεροι απ’ αυτούς έχουν μια πολύ ξεχωριστή υφή, μια τονική ή μελωδική ιδιομορφία, που πιθανόν να συνέβαλε στην αποτύπωσή τους στο μυαλό μου. Και κουβαλούν επίσης και κάποιο νόημα, κάποια συγκίνηση, γιατί συνήθως πρόκειται για τραγούδια και λιτανείες που συνδέονται με μια έννοια κληρονομιάς και ιστορίας, ένα αίσθημα οικογενειακής θαλπωρής και συνεύρεσης.[text_styles type=”mark” link=”https://themefuse.com/” target=”_blank”] Φαίνεται όμως ότι δεν έχει σημασία αν τα κολλητικά τραγούδια έχουν λόγια ή όχι. Το χωρίς στίχους θέματα της σειράς Επικίνδυνες αποστολές ή η κλασική εισαγωγή της 5ης του Μπετόβεν μπορούν να είναι εξίσου ακαταμάχητα μ’ ένα διαφημιστικό δίστιχο όπου τα λόγια είναι σχεδόν αδιαχώριστα από τη μουσική[/text_styles].
Σε ανθρώπους με συγκεκριμένα νευρολογικά προβλήματα οι εγκεφαλοσκώληκες μπορεί να μεγιστοποιηθούν. Μια από τους ασθενείς που εμφάνισαν παρκινσονισμό έπειτα από εγκεφαλίτιδα ανέφερε πως στη διάρκεια της παγωμένης ακινησίας της συχνά βρέθηκε «φυλακισμένη», όπως το έλεγε, μέσα σε μια «μουσική περίφραξη», όπου επτά ζεύγη από νότες (οι δεκατέσσερις του Povero Riggoletto) επαναλαμβάνονταν ακαταμάχητα στο μυαλό της.
Οι νότες σχημάτιζαν ένα «μουσικό τετράπλευρο», τις τέσσερις του οποίου ήταν υποχρεωμένη να τις περιέρχεται νοερά, ασταμάτητα. Αυτό μπορεί να κρατούσε ώρες ατελείωτες και συνέβαινε κατά διαστήματα σε ολόκληρη τη διάρκεια των σαραντατριών ετών τη αρρώστιας της, μέχρις ότου την «ξυπνήσει» τελικά η λεβεντόπα (σ.σ φάμακο που χορηγείται σε ασθενείς με πάρκινσον)
Άλλη ασθενής με τη νόσο του Πάρκινσον περιγράφει πως καθώς προχωρούσε η κατάσταση, άρχισε να ακούει στο κεφάλι της «επαναληπτικές, εκνευριστικές σύντομες μελωδίες», στο ρυθμό των οποίων κουνούσε αναγκαστικά τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών της. Ευτυχώς γι’ αυτήν ήταν μια προικισμένη μουσικός, με ήπια μορφή της ασθένειας και κατόρθωνε να στρέφει αυτές τις μελωδίες σε Μπαχ και Μότσαρτ και να τις παίζει νοερά έως ότου ολοκληρωθούν, μετατρέποντας έτσι τους εγκεφαλοσκώληκες σε υγιή νοερή μουσική.
Το φαινόμενο των εγκεφαλοσκωλήκων θυμίζει ακόμα τον τρόπο που έχουν οι άνθρωποι με αυτισμό ή με σύνδρομο Τουρέτ να κολλούν σ’ έναν ήχο, σε μια λέξη ή σ’ έναν θόρυβο, και να τα επαναλαμβάνουν μεγαλόφωνα ή από μέσα τους για εβδομάδες ολόκληρες. Δεν βρίσκει κανείς νόημα σ’ αυτές τις λέξεις, συχνά τους θέλγει ο ήχος τους και μόνο. Κάθε παράξενος ήχος μπορεί να αρχίσει να επαναλαμβάνεται συνεχώς και όταν φύγει κάποιος άλλος να πάρει τη θέση του.
Ενώ όμως η ακούσια επανάληψη κινήσεων, ήχων ή λέξεων παρατηρείται συνήθως σε ασθενείς με σύνδρομο Τουρέτ ή με καταναγκαστική διαταραχή ή, τέλος, με βλάβη στους μετωπιαίους λοβούς του εγκεφάλου, [text_styles type=”mark” link=”https://themefuse.com/” target=”_blank”]η αυτόματη ή καταναγκαστική εσωτερική επανάληψη μουσικών φράσεων είναι ένα σχεδόν καθολικό φαινόμενο – το καθαρότερο σημάδι της ακαταμάχητης και κάποτε ανυπεράσπιστης ευαισθησίας των εγκέφαλων μας στη μουσική[/text_styles].
Οι εγκεφαλοσκώληκες είναι συνήθως στερεότυποι και απαράλλακτοι. Έχουν ένα ορισμένο προσδόκιμο ζωής, μαίνονται για ώρες ή μέρες και κατόπιν υποχωρούν σταδιακά εκτός από κάποιες περιστασιακές αναλαμπές. Αλλά ακόμα κι όταν έχουν ξεθυμάνει, παραμένουν συχνά σε κατάσταση αναμονής. Ο εγκέφαλος έχει οξυμμένη ευαισθησία έτσι που ένας θόρυβος, ένας συνειρμός, μια αναφορά σ’ αυτούς είναι ικανή να τους ενεργοποιήσει και πάλι, ακόμα και χρόνια αργότερα. Και είναι σχεδόν πάντα αποσπασματικοί. Όλα αυτά είναι ιδιότητες που οι επιληπτολόγοι ίσως θεωρήσουν οικείες, καθώς θυμίζουν έντονα τη συμπεριφορά μιας μικρής αιφνιδίως πυροδοτούμενης επιληπτικής εστίας, που εκρήγνυται και γεννά σπασμούς κι ύστερα κοπάζει παραμένοντας πάντα έτοιμη για μια νέα ανάφλεξη.
Είναι άραγε αλήθεια ότι οι εγκεφαλοσκώληκες αποτελούν φαινόμενο των καιρών μας, ή τουλάχιστον φαινόμενο που όχι μόνο αναγνωρίζεται σαφέστερα αλλά είναι και πολύ πιο κοινό σήμερα απ’ ό,τι παλαιότερα; Όταν έγραφε ο Μαρκ Τουέην, κατά τη δεκαετία του 1870, υπήρχε άφθονη μουσική για ν’ ακούσει κανείς μόνο που δεν έπαιζε παντού. Έπρεπε να βρει άλλους ανθρώπους για ν’ ακούσουν όλοι μαζί τραγούδια στην εκκλησία, σε οικογενειακές συγκεντρώσεις, σε γιορτές.
Όλα αυτά άλλαξαν ριζικά με τις ηχογραφήσεις, το ραδιόφωνο και τις κινηματογραφικές ταινίες. Κι αυτό αυξήθηκε εκθετικά στις δύο τελευταίες δεκαετίες, έτσι που σήμερα περιβαλλόμαστε από ένα ακατάπαυστο μουσικό βομβαρδισμό θέλοντας και μη. Οι μισοί από μας είμαστε βυσματωμένοι στα iPod και τα mp3 πρακτικώς αποκομμένοι από το περιβάλλον μας. Και γι’ αυτούς που δεν είναι καλωδιωμένοι, υπάρχει διαρκώς γύρω μουσική αναπόφευκτη και συχνά εκκωφαντική στα εστιατόρια, τα μπαρ, τις καφετέριες κ.α.
Αυτός ο μουσικός καταιγισμός ωθεί στα άκρα τα εξαιρετικά ευαίσθητα ακουστικά μας συστήματα, που δεν μπορούν να υπερφορτωθούν χωρίς φοβερές συνέπειες, όπως το διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό σοβαρών ακουστικών απωλειών. Άλλη συνέπεια είναι η μόνιμη παρουσία των ενοχλητικά εύληπτων σκοπών, των εγκεφαλοσκωλήκων, που έρχονται απρόσκλητοι και φεύγουν όποτε θέλουν. Γιατί έστω κι αν ο εύληπτος σκοπό δεν είναι στην πραγματικότητα παρά μια διαφήμιση οδοντόπαστας, από νευρολογική άποψη είναι απολύτως ακατανίκητος.
Συμπέρασμα: Είναι προφανές ότι οι εγκεφαλοσκώληκες αποτελούν πλέον ένα ύπουλο και ισχυρότατο όπλο της μουσικής βιομηχανίας και των διαφημιστών. Υπάρχουν χιλιάδες διαφημίσεις που πέτυχαν το σκοπό τους και έμειναν στο μυαλό μας λόγω της απλής τους μελωδίας και των στίχων τους. Από είδη καθαριότητας, είδη για το σπίτι, τρόφιμα έως και εταιρείες κινητής τηλεφωνίας και παιχνιδιών, οι διαφημιστές πάντα στόχευαν στο να γίνει η μουσική που έντυνε τη διαφήμιση, ένας εγκεφαλοσκώληκας που ανά πάσα στιγμή θα μας υπενθύμιζε το προϊόν τους.
Από την άλλη, η σύγχρονη μουσική βιομηχανία με τις χιλιάδες τραγουδιών που παράγει διαρκώς, επιμένει να επαναλαμβάνει ένα σταθερό μουσικό και ρυθμικό μοτίβο, που πολλές φορές ακόμα κι ο απλός ακροατής αισθάνεται ότι επιχειρείται ένα είδος «εγκεφαλικού προγραμματισμού», περνώντας εγκεφαλοσκώληκες μέσω απλών μελωδιών.
© Παντελής Χατζησινάκης
