Σε τι μπορούμε να ελπίζουμε στους καιρούς της κρίσης; Στη δυνατότητα μιας «μεταμόρφωσης», απαντάει ο Εντγκάρ Μορέν με ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην εφημερίδα «Le Monde».
Γράφει χαρακτηριστικά ο γάλλος φιλόσοφος: «Οταν ένα σύστημα είναι ανίκανο να επιλύσει τα ζωτικά του προβλήματα, παρακμάζει, διαλύεται ή κατορθώνει να υποκινήσει ένα μετασύστημα ικανό να τα επιλύσει, δηλαδή μετασχηματίζεται. Το σύστημα Γη είναι ανίκανο να οργανωθεί για να επιλύσει τα ζωτικά του προβλήματα: πυρηνικοί κίνδυνοι, υποβάθμιση της βιόσφαιρας, παγκόσμια οικονομία χωρίς κανόνες, επιστροφή των λιμών, εθνο-πολιτικο-θρησκευτικές συγκρούσεις που τείνουν να μετατραπούν σε συγκρούσεις πολιτισμών. Η διεύρυνση και η επιτάχυνση όλων αυτών των διαδικασιών μπορούν να θεωρηθούν ως το ξέσπασμα ενός τρομερού αρνητικού feedback, μέσα από το οποίο ένα σύστημα διαλύεται αθεράπευτα. Το πιθανό είναι επομένως η διάλυση. Το απίθανο αλλά εφικτό είναι η μεταμόρφωση.
Advertisment
Τι είναι μια μεταμόρφωση; Βλέπουμε άπειρα παραδείγματά της στο ζωικό βασίλειο. Η κάμπια που κλείνεται μέσα σε μια χρυσαλλίδα αρχίζει μια διαδικασία που είναι διαδικασία καταστροφής αλλά και αυτοανασυγκρότησης, με βάση μια οργάνωση και μια μορφή -την πεταλούδα- η οποία είναι κάτι άλλο από την κάμπια, παρ’ όλο που παραμένει κάμπια. Η διαμόρφωση των ιστορικών κοινωνιών στη Μέση Ανατολή, την Ινδία, την Κίνα, το Μεξικό, το Περού, αποτελεί μια μεταμόρφωση η οποία με αφετηρία ένα σύνολο αρχαϊκών κοινωνιών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών παρήγαγε τις πόλεις, το κράτος, τις κοινωνικές τάξεις, την ειδίκευση της εργασίας, τις μεγάλες θρησκείες, την αρχιτεκτονική, τις τέχνες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία.
Παρήγαγε όμως και ό,τι χειρότερο: τον πόλεμο, τη δουλεία. Με τον 21ο αιώνα τίθεται το πρόβλημα του μετασχηματισμού των ιστορικών κοινωνιών σε μια νέου τύπου κοινωνία-κόσμο, που θα ενσωματώνει τα κράτη-έθνη χωρίς να τα καταργεί. Επειδή η συνέχιση της ιστορίας, δηλαδή των πολέμων, από κράτη που διαθέτουν όπλα καταστροφικής εκμηδένισης οδηγεί στην καταστροφή της ανθρωπότητας. Ενώ για τον Φουκουγιάμα οι δημιουργικές ικανότητες της ανθρώπινης εξέλιξης έχουν εξαντληθεί με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και τη φιλελεύθερη οικονομία, οφείλουμε να σκεφτούμε ότι αντίθετα είναι αυτή η ιστορία που θα εξαντληθεί και όχι οι δημιουργικές ικανότητες της ανθρωπότητας.
Η ιδέα της μεταμόρφωσης, πιο πλούσια από την ιδέα της επανάστασης, διατηρεί τον ριζικό χαρακτήρα της αλλαγής αλλά τη συνδέει με τη συντήρηση (της ζωής, της κληρονομιάς, των πολιτισμών). Σήμερα πρέπει να επανεξεταστούν τα πάντα. Τα πάντα πρέπει να κάνουν μια νέα αρχή. Και στην πραγματικότητα όλα έχουν ξαναρχίσει χωρίς να το γνωρίζουμε. Βρισκόμαστε στο στάδιο των απαρχών: μέτριων, αθέατων, περιθωριακών, διάσπαρτων.
Advertisment
Επειδή υπάρχει ήδη, σε όλες τις ηπείρους, μια δημιουργική μαγιά, μια πολλαπλότητα τοπικών πρωτοβουλιών που κινούνται στην κατεύθυνση της οικονομικής ή πολιτικής ή γνωσιακής ή εκπαιδευτικής ή ηθικής αναγέννησης. Αυτές οι πρωτοβουλίες δεν γνωρίζουν η μία την άλλη, καμιά κυβέρνηση δεν τις προτείνει, κανένα κόμμα δεν μιλάει γι’ αυτές. Αλλά αυτές είναι το φυτώριο του μέλλοντος. Το ζητούμενο είναι να αναγνωρίσουμε αυτούς τους πολλαπλούς δρόμους που θα μπορέσουν να διαμορφώσουν τη νέα ζωή. Οφείλουμε μόνο να απελευθερωθούμε από την ηγεμονική σκέψη. Να παγκοσμιοποιούμε και να αποπαγκοσμιοποιούμε, να αναπτυσσόμαστε και να αποαναπτυσσόμαστε.
“Ανάπτυξη/αποανάπτυξη”, για παράγειγμα, σημαίνει ότι χρειάζεται να αναπτύξουμε τις υπηρεσίες, την πράσινη ενέργεια, τις δημόσιες μεταφορές, την αλληλέγγυα οικονομία, τη βιολογική γεωργία, αλλά να περιορίσουμε την καταναλωτική τοξίνωση, τις βιομηχανικές τροφές, την παραγωγή αντικειμένων μιας χρήσης, την κυκλοφοριακή συμφόρηση. Ο στόχος δεν είναι πλέον η ανάπτυξη των υλικών αγαθών, της αποτελεσματικότητας, της αποδοτικότητας, αλλά και η μεγάλη επιστροφή στην εσωτερική ζωή, στην προτεραιότητα της κατανόησης, της αγάπης και της φιλίας.
Δεν αρκεί πλέον να καταγγέλλουμε. Τώρα οφείλουμε να διατυπώνουμε τις ιδέες μας. Δεν αρκεί να υπενθυμίζουμε τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης. Χρειάζεται να αρχίσουμε να ορίζουμε τους δρόμους που οδηγούν στη ζωή. Εδώ είναι που προσπαθούμε να δώσουμε τη συμβολή μας.
Ποιοι είναι οι λόγοι για να ελπίζουμε; Διατυπώνουμε πέντε απ’ αυτούς:
1. Η εμφάνιση του απίθανου
Οπως η νικηφόρα αντίσταση της μικρής Αθήνας στην τρομερή δύναμη των Περσών ήταν ελάχιστα πιθανή και επέτρεψε τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας, εξίσου απρόσμενη ήταν η αναχαίτιση της γερμανικής επίθεσης στις πύλες της Μόσχας το φθινόπωρο του 1941 και απίθανη η αντεπίθεση του στρατηγού Ζούκοφ, που άρχισε στις 5 Δεκεμβρίου, την οποία ακολούθησε τρεις μέρες μετά η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, που έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες να μπουν στον Παγκόσμιο Πόλεμο.
2. Οι παραγωγικές/δημιουργικές αρετές της ανθρωπότητας
Οπως στο ενήλικο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν κύτταρα με τα πολυσθενή χαρακτηριστικά των εμβρυακών κυττάρων, τα οποία όμως παραμένουν αδρανή, έτσι και σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία, υπάρχουν αναγεννητικές, παραγωγικές και δημιουργικές αρετές σε κατάσταση νάρκης ή αδράνειας.
3. Οι αρετές της κρίσης
Οπως οι οπισθοδρομικές ή διαλυτικές δυνάμεις έτσι και οι παραγωγικές και δημιουργικές δυνάμεις αφυπνίζονται μέσα στην πλανητική κρίση της ανθρωπότητας.
4. Οι αρετές του κινδύνου
«Εκεί όπου μεγαλώνει ο κίνδυνος μεγαλώνει και αυτό που σώζει». Η υπέρτατη ευκαιρία συνδέεται αδιαχώριστα με τον υπέρτατο κίνδυνο.
5. Η χιλιόχρονη προσδοκία της ανθρωπότητας για αρμονία
(Παράδεισος, ουτοπίες, ιδεολογίες, νεανική εξέγερση της δεκαετίας του ’60). Αυτή η προσδοκία ξαναγεννιέται μέσα στο πλήθος των πολλαπλών και διάσπαρτων πρωτοβουλιών, που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν τους μεταρρυθμιστικούς δρόμους.
Του Θανάση Γιαλκετσή – enet.gr
