Γιατί μερικοί άνθρωποι είναι πιο αλτρουιστές από άλλους
Γιατί μερικοί άνθρωποι κάνουν ανιδιοτελείς πράξεις, βοηθώντας τους συνανθρώπους τους ακόμη και βάζοντας σε κίνδυνο τη δική τους ευημερία; Η ερευνήτρια ψυχολόγος Άμπιγκεϊλ Μαρς μελετά τα κίνητρα των ανθρώπων που κάνουν άκρως αλτρουιστικές πράξεις, όπως να δωρίζουν ένα νεφρό σε έναν εντελώς άγνωστο. Μήπως έχουν απλώς διαφορετικό εγκέφαλο;
Advertisment
Διαβάστε ολόκληρη την ομιλία παρακάτω
Υπάρχει κάποιος εκεί έξω που μοιάζει λίγο με τον ηθοποιό Ίντρις Έλμπα, ή τουλάχιστον έμοιαζε πριν από 20 χρόνια. Δεν γνωρίζω τίποτα άλλο γι’ αυτόν, εκτός απ’ ότι κάποτε μου έσωσε τη ζωή ρισκάροντας τη δική του ζωή. Αυτός ο άνθρωπος, μες στη νύχτα, διέσχισε τρέχοντας τέσσερις λωρίδες ταχείας κυκλοφορίας για να με φέρει πίσω ασφαλή, μετά από ένα ατύχημα που θα μου είχε κοστίσει τη ζωή. Και όλο αυτό προφανώς με συντάραξε, αλλά με άφησε και με μια έντονη και επίμονη ανάγκη να καταλάβω γιατί το έκανε, τι δυνάμεις μέσα του τον ώθησαν σε αυτή την επιλογή στην οποία χρωστώ τη ζωή μου, να διακινδυνεύσει τη δική του ζωή για να σώσει τη ζωή μιας ξένης; Με άλλα λόγια, ποια είναι τα αίτια της ανιδιοτέλειάς του, αλλά και κάθε άλλου ανθρώπου;
0:58
Αλλά πρώτα αφήστε να σας πω τι συνέβη. Ήμουν 19 χρονών κι εκείνη τη νύχτα επέστρεφα σπίτι μου στην Τακόμα της Ουάσινγκτον, οδηγώντας στον αυτοκινητόδρομο 5, όταν ένα μικρό σκυλί πετάχτηκε μπροστά στο αυτοκίνητο. Κι έκανα ακριβώς αυτό που δεν έπρεπε, δηλαδή, έκανα ελιγμό για να το αποφύγω. Κι έμαθα γιατί δεν έπρεπε να το κάνω. Χτύπησα το σκυλί έτσι κι αλλιώς, και το αυτοκίνητο έχασε την πρόσφυση, στροβιλίστηκε και σύρθηκε διαγώνια στη λεωφόρο και κατέληξε στη λωρίδα ταχείας κυκλοφορίας, με μέτωπο προς την επερχόμενη κυκλοφορία, και μετά η μηχανή έσβησε. Εκείνη τη στιγμή ήμουν σίγουρη ότι θα πέθαινα κι εγώ, αλλά δεν πέθανα χάρη στην πράξη εκείνου του γενναίου άνδρα που πρέπει να πήρε την απόφαση, σε κλάσμα του δευτερολέπτου αφότου είδε το αυτοκίνητό μου να ξεφεύγει, να παρκάρει στην άκρη και να διασχίσει τρέχοντας τέσσερις λωρίδες κυκλοφορίας μέσα στο σκοτάδι για να σώσει τη ζωή μου. Κι αφού έβαλε το αυτοκίνητό μου μπροστά, με πήγε σε ασφαλές σημείο, σιγουρεύτηκε ότι ήμουν καλά, και έφυγε με το αυτοκίνητό του. Δεν μου είπε καν το όνομά του, αλλά είμαι σχεδόν σίγουρη ότι ξέχασα να του πω ευχαριστώ.
2:07
Έτσι, προτού προχωρήσω, θέλω να σταματήσω μια στιγμή και να πω ευχαριστώ σε εκείνον τον ξένο.
2:14
(Χειροκρότημα)
2:21
Σας τα λέω όλα αυτά επειδή τα γεγονότα εκείνης της νύχτας άλλαξαν σε κάποιο βαθμό τη ζωή μου. Έγινα ερευνήτρια ψυχολόγος και έχω αφιερώσει τη δουλειά μου στην κατανόηση της ανθρώπινης φιλευσπλαχνίας. Από πού προέρχεται, πώς εξελίσσεται, και ποιες ακραίες μορφές μπορεί να πάρει; Αυτά τα ερωτήματα είναι σημαντικά για την κατανόηση βασικών χαρακτηριστικών της κοινωνικής φύσης των ανθρώπων. Πολλοί άνθρωποι, και συμπεριλαμβάνονται όλοι -από φιλοσόφους και οικονομολόγους έως καθημερινούς ανθρώπους- πιστεύουν ότι η ανθρώπινη φύση είναι κατ΄εξοχήν εγωιστική και ότι το μοναδικό μας κίνητρο είναι η δική μας ευημερία. Αλλά αν αυτό αληθεύει, γιατί κάποιοι, όπως ο ξένος που με έσωσε, κάνουν ανιδιοτελείς πράξεις, όπως να βοηθούν άλλους ανθρώπους, με τεράστιο κίνδυνο και κόστος για τους ίδιους; Η απάντηση σε αυτό απαιτεί να εξερευνήσουμε τη ρίζα των ασυνήθιστων πράξεων αλτρουισμού, και τι κάνει όσους εμπλέκονται σε τέτοιες πράξεις να διαφέρουν από τους άλλους. Αλλά έως πρόσφατα, είχαν γίνει πολύ λίγες έρευνες γι’ αυτό το θέμα.
3:20
Οι πράξεις του άντρα που με έσωσε δίνουν τον πιο αυστηρό ορισμό του αλτρουισμού, που είναι μια εκούσια συμπεριφορά που έχει κόστος, με κίνητρο την επιθυμία να βοηθήσουμε ένα άλλο άτομο. Οπότε είναι μια ανιδιοτελής πράξη που σκοπεύει να ωφελήσει μόνο τον άλλον. Τι θα μπορούσε να εξηγήσει μια τέτοια συμπεριφορά; Μια απάντηση είναι η συμπόνοια, προφανώς, που είναι βασική αιτία του αλτρουισμού. Όμως το επόμενο ερώτημα είναι, γιατί μερικοί φαίνεται να είναι πιο αλτρουιστές από άλλους; Η απάντηση μπορεί να είναι ότι ο εγκέφαλος των πολύ ανιδιοτελών ατόμων διαφέρει ριζικά.
3:56
Αλλά για να βρω πώς διαφέρει, άρχισα από την αντίθετη πλευρά, με τους ψυχοπαθείς. Συνήθως, για να κατανοήσουμε βασικές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, όπως την επιθυμία να βοηθάμε τους άλλους, μελετάμε τους ανθρώπους που τους λείπει αυτή η επιθυμία, και οι ψυχοπαθείς είναι ακριβώς μια τέτοια ομάδα. Η ψυχοπάθεια είναι εξελικτική διαταραχή με έντονη γενετική προέλευση, και δημιουργεί μια προσωπικότητα ψυχρή και άσπλαχνη με τάση εμπλοκής σε αντικοινωνική και ενίοτε πολύ βίαιη συμπεριφορά. Κάποτε, εγώ και οι συνεργάτες μου στο Εθνικό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας, διεξάγαμε την πρώτη έρευνα απεικόνισης του εγκεφάλου ψυχοπαθών ενηλίκων, και τα ευρήματά μας, μαζί με εκείνα άλλων ερευνητών, δείχνουν ότι οι άνθρωποι που είναι ψυχοπαθείς σχεδόν πάντα εμφανίζουν τρία χαρακτηριστικά. Πρώτον, παρόλο που δεν είναι γενικά αναίσθητοι προς τα συναισθήματα των άλλων, δεν αισθάνονται τα σημάδια που δείχνουν ότι οι άλλοι είναι αναστατωμένοι. Και ειδικότερα, δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν εκφράσεις φόβου, όπως αυτή. Οι εκφράσεις φόβου δείχνουν επείγουσα ανάγκη και συναισθηματική αναστάτωση, και συνήθως προκαλούν σ’ αυτούς που τις βλέπουν, συμπόνια και επιθυμία να βοηθήσουν, άρα είναι λογικό ότι όσοι στερούνται συμπόνιας, επίσης τείνουν να είναι αναίσθητοι σε αυτά τα σημάδια.
5:11
Το μέρος του εγκεφάλου, που είναι το πιο βασικό για την αναγνώριση των εκφράσεων φόβου, ονομάζεται αμυγδαλή. Είναι πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις ανθρώπων που δεν έχουν καθόλου αμυγδαλή, και τους είναι σχεδόν αδύνατον να αναγνωρίσουν τις εκφράσεις φόβου. Και ενώ οι υγιείς ενήλικες και παιδιά συνήθως δείχνουν έντονη δραστηριότητα της αμυγδαλής όταν βλέπουν εκφράσεις φόβου, η αμυγδαλή των ψυχοπαθών αντιδρά ελάχιστα σε αυτές τις εκφράσεις. Μερικές φορές δεν αντιδρά καθόλου, κι ίσως γι’ αυτό δυσκολεύονται να ανιχνεύσουν τα σημάδια. Τέλος, η αμυγδαλή των ψυχοπαθών είναι μικρότερη από τον μέσο όρο κατά περίπου 18 ή 20%.
5:45
Όλα αυτά τα ευρήματα είναι φερέγγυα και συμπαγή, και είναι πολύ ενδιαφέροντα. Αλλά θυμηθείτε ότι το κύριο ενδιαφέρον μου δεν είναι να καταλάβω γιατί οι άνθρωποι δεν νοιάζονται για τους άλλους. Είναι να καταλάβω γιατί νοιάζονται. Έτσι το πραγματικό ερώτημα είναι, θα μπορούσε ο υπέρμετρος αλτρουισμός, που είναι το αντίθετο της ψυχοπάθειας
6:05
από πλευράς συμπόνοιας και επιθυμίας να βοηθήσουμε άλλους ανθρώπους, να προέλθει από έναν εγκέφαλο αντίθετο του ψυχοπαθητικού εγκεφάλου; Ένα είδος αντιψυχοπαθητικού εγκεφάλου, που μπορεί να αναγνωρίζει καλύτερα τον φόβο των άλλων; Μια αμυγδαλή που αποκρίνεται καλύτερα σε αυτή την έκφραση και είναι και μεγαλύτερη από τον μέσο όρο;
6:24
Όπως έδειξε η έρευνά μου, και τα τρία ισχύουν. Και το ανακαλύψαμε εξετάζοντας έναν αριθμό από πραγματικά ασυνήθιστους αλτρουιστές. Είναι άνθρωποι που έδωσαν το ένα από τα δικά τους νεφρά σε κάποιον εντελώς άγνωστο. Είναι άνθρωποι που εθελοντικά υπέστησαν σοβαρή χειρουργική επέμβαση ώστε να αφαιρεθεί ένα υγιές νεφρό τους και να μεταμοσχευθεί σε κάποιον βαριά ασθενή που ούτε γνώριζαν και πιθανώς να μη γνωρίσουν ποτέ. «Γιατί να το κάνει κάποιος αυτό;» είναι μια πολύ συνήθης ερώτηση. Η απάντηση μπορεί να είναι ότι οι εγκέφαλοι των ασυνήθιστων αλτρουιστών έχουν ορισμένα ειδικά χαρακτηριστικά. Αναγνωρίζουν καλύτερα τον φόβο των άλλων. Είναι καλύτεροι στο να ανιχνεύουν ότι κάποιος άλλος είναι αναστατωμένος. Αυτό ίσως συμβαίνει επειδή η αμυγδαλή τους αντιδρά περισσότερο σ’ αυτές τις εκφράσεις. Θυμηθείτε, αυτό είναι το μέρος του εγκεφάλου που βρήκαμε ότι υπολειτουργούσε σε ψυχοπαθείς ανθρώπους. Και τελικά η αμυγδαλή τους ήταν κατά μέσο όρο μεγαλύτερη κατά περίπου 8%. Έτσι, όλα μαζί τα δεδομένα δείχνουν ότι υπάρχει στον κόσμο κάτι σαν ένα φάσμα στοργής όπου στο ένα άκρο του βρίσκονται οι ακραίες μορφές ψυχοπάθειας και στο άλλο οι άνθρωποι που έχουν μεγάλη συμπόνοια και οδηγούνται σε πράξεις ακραίου αλτρουισμού.
7:33
Αλλά πρέπει να προσθέσω ότι οι ασυνήθιστοι αλτρουιστές διαφέρουν όχι απλώς επειδή είναι πιο φιλεύσπλαχνοι από τον μέσο όρο. Είναι, αλλά το πιο ασυνήθιστο είναι πως είναι φιλεύσπλαχνοι και αλτρουιστές όχι μόνο προς τους ανθρώπους του στενού τους κύκλου ή τους φίλους και τους συγγενείς. Επειδή δεν είναι ασυνήθιστο
7:52
να δείχνεις συμπόνοια σε ανθρώπους που αγαπάς και ταυτίζεσαι. Η συμπόνια των ασυνήθιστων αλτρουιστών εκτείνεται πέραν αυτού του κύκλου, πέρα και από τον ευρύτερο κύκλο γνωριμιών τους, σε ανθρώπους τελείως έξω από τον κοινωνικό τους κύκλο, σε εντελώς αγνώστους, ακριβώς όπως ο άνθρωπος που με έσωσε.
8:10
Και τώρα είχα την ευκαιρία να ρωτήσω πολλούς αλτρουιστές δωρητές νεφρών, πώς καταφέρνουν να δημιουργούν έναν τόσο ευρύ κύκλο ευσπλαχνίας ώστε να αποφασίζουν να δώσουν το νεφρό τους σε έναν εντελώς άγνωστο. Και βρήκα ότι δυσκολεύονταν πολύ να απαντήσουν.
8:25
Τους λέω, «Πώς αποφασίζετε να κάνετε κάτι τέτοιο όταν τόσοι πολλοί δεν το κάνουν; Είσαι ένας από τους κάτι λιγότερο από 2.000 Αμερικανούς που έδωσαν ένα νεφρό σε έναν άγνωστο. Τι σε κάνει τόσο ξεχωριστό;»
8:39
Και τι μου είπαν;
8:42
Είπαν, «Τίποτα. Δεν έχω κάτι ξεχωριστό. Είμαι το ίδιο όπως όλοι οι άλλοι».
8:50
Νομίζω ότι αυτή η απάντηση λέει πολλά, επειδή δείχνει ότι οι κύκλοι αυτών των αλτρουιστών δεν είναι έτσι, αλλά είναι κάπως έτσι. Δεν έχουν κάποιο κέντρο. Οι αλτρουιστές δεν θεωρούν τον εαυτό τους ως κέντρο σε οτιδήποτε ή ότι είναι καλύτεροι ή εγγενώς πιο σημαντικοί από κάθε άλλον. Όταν ρώτησα μια απ’ αυτούς γιατί θεωρούσε λογικό να δωρίσει το νεφρό της, αυτή είπε, «Επειδή κάποιος το είχε ανάγκη». Ένας άλλος είπε, «Δεν είμαι διαφορετικός. Δεν είμαι μοναδικός. Η έρευνά σας θα δείξει ότι είμαι ακριβώς όπως κι εσείς».
9:25
Νομίζω ότι η καλύτερη περιγραφή γι’ αυτή την εκπληκτική έλλειψη εγωκεντρικότητας είναι η ταπεινότητα, η οποία σύμφωνα με τον Άγιο Αυγουστίνο είναι το χαρακτηριστικό που κάνει τους ανθρώπους αγγέλους. Και γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί αν δεν έχεις κέντρο στον κύκλο σου, δεν θα υπάρχουν εσωτερικοί ή εξωτερικοί κύκλοι, κάποιος που να αξίξει περισσότερο ή λιγότερο φροντίδα και συμπόνια από οποιονδήποτε άλλον. Και νομίζω ότι αυτό πραγματικά διακρίνει τους ασυνήθιστους αλτρουιστές από τον μέσο άνθρωπο.
9:54
Αλλά επίσης πιστεύω ότι αυτή η άποψη του κόσμου είναι εφικτή από πολλούς και ίσως από τους περισσότερους ανθρώπους. Και το νομίζω επειδή σε κοινωνικό επίπεδο, πολλές πράξεις αλτρουισμού και φιλευσπλαχνίας ήδη συμβαίνουν παντού. Ο ψυχολόγος Στίβεν Πίνκερ και άλλοι έχουν αποδείξει ότι σε όλο τον κόσμο οι άνθρωποι ανέχονται όλο και λιγότερο να υποφέρει ένας ολοένα και πιο διευρυνόμενος κύκλος ανθρώπων, γεγονός που οδήγησε στη μείωση κάθε είδους βίας και σκληρότητας, από την κακοποίηση των ζώων ως την οικιακή βία και τη θανατική ποινή. Και ως αποτέλεσμα έχει αυξηθεί κάθε είδους αλτρουισμός. Πριν από 100 χρόνια οι άνθρωποι θα θεωρούσαν γελοίο πόσο φυσιολογικό και συνηθισμένο είναι σήμερα να δωρίζουν οι άνθρωποι αίμα και μυελό των οστών σε εντελώς αγνώστους. Είναι πιθανόν μετά από 100 χρόνια οι άνθρωποι να πιστεύουν ότι η δωρεά νεφρού σε κάποιον άγνωστο είναι εξίσου φυσιολογική και συνηθισμένη όπως είναι η δωρεά αίματος και μυελού των οστών σήμερα; Ίσως.
10:46
Ποια είναι λοιπόν η ρίζα αυτών των εκπληκτικών αλλαγών; Εν μέρει φαίνεται να είναι η αύξηση του πλούτου και του βιοτικού επιπέδου. Καθώς οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο εύπορες, οι άνθρωποι στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς τα έξω, και συνεπώς αυξάνουν όλα τα είδη αλτρουισμού προς αγνώστους, από τον εθελοντισμό ως τις φιλανθρωπικές δωρεές, ακόμη και τις δωρεές νεφρών. Αλλά όλες αυτές οι αλλαγές φέρνουν επίσης ένα παράξενο και παράδοξο αποτέλεσμα: Παρ’ όλο που ο κόσμος γίνεται ένα καλύτερο και πιο ανθρώπινο μέρος, που είναι έτσι, υπάρχει μια κοινή αντίληψη ότι γίνεται χειρότερος και πιο σκληρός, που δεν είναι έτσι. Δεν ξέρω γιατί ακριβώς συμβαίνει αυτό, αλλά νομίζω ότι συμβαίνει γιατί τώρα γνωρίζουμε περισσότερα για τους αγνώστους που υποφέρουν σε μακρινά μέρη, κι έτσι τώρα νοιαζόμαστε πολύ περισσότερο για τα βάσανα αυτών των μακρινών ξένων. Αλλά είναι σαφές ότι οι αλλαγές που βλέπουμε δείχνουν ότι οι ρίζες του αλτρουισμού και της φιλευσπλαχνίας είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης, όπως η βιαιότητα και η κακία, ίσως ακόμα περισσότερο, και αν και κάποιοι πραγματικά φαίνονται να είναι εγγενώς πιο ευαίσθητοι στα βάσανα κάποιων μακρινών αγνώστων, πραγματικά πιστεύω ότι η ικανότητα να βγάλουμε τον εαυτό μας από το κέντρο του κύκλου και να διευρύνουμε τον κύκλο συμπόνιας ώστε να συμπεριλάβει ακόμα και άγνωστους, είναι εφικτή σχεδόν για όλους.
12:11
Ευχαριστώ.
Advertisment
