Στο όγδοο βιβλίο των Ἠθικῶν Εὐδημείων, ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάποιοι άνθρωποι είναι τυχεροί. Υπάρχουν τομείς δραστηριότητας στους οποίους η τύχη είναι κυρίαρχος παράγοντας για την επιτυχία (το ρίξιμο των ζαριών είναι ένα παράδειγμα) και όπου οι ανόητοι άνθρωποι μπορούν να θριαμβεύσουν. Υπάρχουν άλλοι τομείς στους οποίους, αν και η ικανότητα είναι αναγκαία, η επιτυχία, παρ’ όλα αυτά, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την τύχη (εδώ ο Αριστοτέλης αναφέρει τη στρατιωτική στρατηγική και τη ναυσιπλοΐα).
Πώς πρέπει να εξηγήσουμε το φαινόμενο της τύχης; Ο Αριστοτέλης, ο πρώτος φιλόσοφος στην παγκόσμια ιστορία που την υπέβαλε σε εξονυχιστική ανάλυση, λέει πως οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν ότι η τύχη είναι εγγενής, όπως όταν έχει κάποιος γαλανά ή μαύρα μάτια. Άλλοι λένε ότι δεν πρόκειται για έμφυτο χαρακτηριστικό, αλλά ότι ο τυχερός άνθρωπος, όσο ανεπαρκής κι αν είναι ηθικά και πνευματικά, έχει την αγάπη του Θεού. Είναι σαν «κακοφτιαγμένο σκαρί» που «συχνά τα καταφέρνει καλύτερα στο ταξίδι, όχι επειδή αυτό οφείλεται στο ίδιο αλλά επειδή έχει καλό καπετάνιο (δηλαδή τον Θεό) στο πηδάλιο. Αλλά επί του προκειμένου ο τυχερός άνθρωπος έχει πλοηγό τη θεότητα».
Advertisment
Ο Αριστοτέλης δεν είναι ικανοποιημένος από αυτές τις δημοφιλείς ερμηνείες, εξετάζοντας την πιθανότητα μερικοί άνθρωποι να χρησιμοποιούν την αυθαίρετη τύχη καλύτερα από άλλους και άρα αξιοποιώντας τις όποιες φυσικές ικανότητες κατέχουν με στόχο τη μετατροπή της τυχαίας συγκυρίας –τυχαιότητας– σε επιτυχία και ευτυχία στη ζωή. Όταν οι άνθρωποι κερδίζουν τεράστιες περιουσίες στο εθνικό λαχείο, μερικοί τις κατασπαταλούν, χάνουν τους φίλους επειδή «ξεπερνούν τον εαυτό τους» κοινωνικά και βλέπουν τους γάμους και τις οικογένειές τους να διαλύονται πριν περιπέσουν σε χειρότερη φτώχεια από ό,τι πριν τους χαμογελάσει η τύχη.
Η φαινομενική καλή τύχη τελικά μπορεί να αποδειχθεί κακοτυχία. Άλλοι επενδύουν τα κέρδη αυτού του είδους στην εκπαίδευση των παιδιών τους, ανταμείβουν πιστούς φίλους και οικογένεια αγοράζοντάς τους τα κατάλληλα σπίτια και, μάλιστα, ιδρύουν κοινωφελή φιλανθρωπικά ιδρύματα. Με το βουλεύεσθαι και τη λογική καταφέρνουν να μετατρέψουν τη συμπτωματική τύχη σε συνθήκες οι οποίες στην πραγματικότητα οδηγούν σε μη συμπτωματική αλλά προγραμματισμένη και καλά εκτελεσμένη ευδαιμονία.
Ίσως, όπως ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης, σε πολλές περιπτώσεις η καλή τύχη να μην είναι και τόσο ανεξέλεγκτη. Ο ίδιος μας προσφέρει μια εξαιρετικά λεπτομερή εικόνα του ατόμου που εκ φύσεως διαθέτει κάποια χαρακτηριστικά – ισχυρή θέληση για να αποκτήσει καλά πράγματα στη ζωή του ή για αυτοβελτίωση, καθώς και (ακόμα κι αν λειτουργεί με ενεργοποιημένο τον «αυτόματο πιλότο» και όχι ενστικτωδώς) την ενέργεια και τη δέσμευση να κυνηγήσει τους παραπάνω στόχους. Σήμερα θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε αυτούς τους ανθρώπους αυτοδημιούργητους, οπτιμιστές και φιλόδοξους.
Advertisment
Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι στη φύση τους και τους παροτρύνουν, χωρίς καν οι ίδιοι να το σκέφτονται, σε δρόμους ζωής όπου είναι, που λέει ο λόγος, πιο πιθανόν να είναι τυχεροί. Δεν σημαίνει απαραίτητα ότι χρειάζονται ανεπτυγμένες δεξιότητες σαν το βουλεύεσθαι. Ο παραλληλισμός που παραθέτει ο Αριστοτέλης εδώ αφορά τους «μουσικούς που δεν έχουν μάθει να τραγουδούν και, παρ’ όλα αυτά, έχουν μια φυσική ικανότητα να το κάνουν» ( Ἠθικά Εὐδήμεια 8, 1247b).
Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι τελείως ανεκπαίδευτοι στην κατάκτηση της ευτυχίας ή της επιτυχίας οι οποίοι, κατά συνέπεια, δεν θα μπορούσαν να διδάξουν ηθική. Αλλά δρουν ενστικτωδώς ως αυτοσυνείδητοι ενάρετοι ηθικιστές. Σκεφτείτε τον καλό τραγουδιστή που δεν έχει ποτέ σπουδάσει τραγούδι, αλλά παρ’ όλα αυτά ευφραίνει τους πάντες σε κάθε παράστασή του. Υπό αυτή τη σκοπιά, η ηθική της αρετής και το βουλεύεσθαι ως επίκτητες δεξιότητες μπορούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αντισταθμίσουν την αδικία που στάθηκε αιτία κάποιοι να γεννιούνται με μεγαλύτερη φυσική ροπή προς την παραγωγή της ευτυχίας.
Ωστόσο, η πρακτική σοφία είναι συσσωρευτική: για να τελειοποιήσετε την τέχνη του βουλεύεσθαι, απαιτείται πρακτική εμπειρία. Χρειάζεται να το κάνετε κατ’ επανάληψη και να αξιολογείτε τα αποτελέσματα, πριν κατακτήσετε ένα ικανοποιητικό επίπεδο, πόσο μάλλον δεινότητα, στο βουλεύεσθαι. Δεν είναι, όπως λέει ο Αριστοτέλης, σαν να μαθαίνεις μαθηματικά, που μπορείς να τα απορροφήσεις από τις πρώτες αρχές χωρίς εφαρμογή στην πράξη. Όσο πιο σύντομα οι νεαροί άνθρωποι αρχίσουν να προσπαθούν να βουλεύονται λογικά, τόσο το καλύτερο. Η εκπαίδευση στις διαδικασίες της ηθικής λήψης αποφάσεων δημιουργεί έναν καλύτερο κόσμο για όλους μας.
Απόσπασμα από το βιβλίο της Edith Hall με τίτλο «Αριστοτέλης: Η αρχαία σοφία στη σύγχρονη ζωή» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα. Μπορείτε να το βρείτε εδώ
