Όπως είναι ευρέως γνωστό πλέον, το πένθος, το οποίο ως έννοια σχετίζεται άμεσα με το γεγονός του θανάτου, συνιστά μια αναγκαία διεργασία για τον άνθρωπο, κατά την οποία ουσιαστικά το άτομο σταδιακά προσαρμόζεται στα αντικειμενικά δεδομένα μιας απώλειας.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ένα αυστηρό και καθορισμένο χρονικό περιθώριο κάποιων μηνών, μέσα στο οποίο υποτίθεται ότι πρέπει να ολοκληρωθεί ο κύκλος του πένθους. Για κάποιους ανθρώπους, δηλαδή, ο κύκλος του πένθους μπορεί να διαρκέσει έξι μήνες και για άλλους έως και δύο χρόνια. Αρκετοί άνθρωποι, έχοντας υποστήριξη από το οικογενειακό, φιλικό και εκπαιδευτικό τους περιβάλλον- όταν πρόκειται για παιδιά-, μπορούν να διαχειριστούν τη διαδικασία του πένθους λειτουργικά, χωρίς να χρειαστούν κάποια επαγγελματική βοήθεια.
Advertisment
Αναμφίβολα κάθε άνθρωπος που βιώνει το πένθος έχει ανάγκη την κατανόηση, την αποδοχή και την υπομονή από το εκάστοτε περιβάλλον του. Τούτο που χρειάζεται κανείς να έχει κατά νου, είναι ότι το πένθος προκαλεί υψηλό συναισθηματικό πόνο και πολλές φορές είναι ανυπόφορος, ακόμα και όταν κάποιοι άνθρωποι προσπαθούν να τον αποφύγουν.
Ωστόσο, η άρνηση αυτή συντελεί εις βάρος του ίδιου του ατόμου ουσιαστικά, καθώς το εμποδίζει να πενθήσει και να αναρρώσει από τη ψυχικά έντονη κατάσταση που προκαλεί η εκάστοτε απώλεια. Κάθε άνθρωπος είναι μια ολότελα διαφορετική υπόσταση και επομένως ο θάνατος για τον κάθε άνθρωπο αποτελεί μια προσωπική και συγχρόνως διαφορετική υπόθεση, ορισμένοι δηλαδή άνθρωποι το περνάνε με έναν πιο εύκολο τρόπο και κάποιοι άλλοι κάπως δυσκολότερα, ενώ υπάρχουν και ορισμένες περιπτώσεις ατόμων που δεν το ξεπερνάνε ποτέ.
Πιο συγκεκριμένα τώρα, το ζήτημα της απώλειας για ένα παιδί, αποτελεί με τη σειρά του ένα εξαιρετικά επώδυνο και δύσκολο στη διαχείριση γεγονός. Όσο πιο στενή σχέση έχει αναπτυχθεί με το παιδί τόσο περισσότερη στήριξη χρειάζεται από το άτομο ή τα άτομα που είναι δίπλα του. Τα παιδιά που είναι στο στάδιο της προσχολικής ηλικίας κατανοούν την έννοια του θανάτου διαφορετικά απ’ ό,τι τα παιδιά σε μεγαλύτερη ηλικία. Δηλαδή για τα νήπια η έννοια του θανάτου δεν είναι εύκολη, διότι δεν έχει αναπτυχθεί σε αυτά η δυνατότητα αντίληψης τέτοιων εννοιών και των αποτελεσμάτων τους.
Advertisment
Κατ’ επέκταση, δεν είναι δυνατόν να κατανοήσουν ότι ο θάνατος είναι μια κατάσταση αιώνια. Βέβαια, μολονότι τα παιδιά νηπιακής ηλικίας καταλαβαίνουν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου από το περιβάλλον τους, παρά ταύτα δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι η κατάσταση αυτή δεν μεταβάλλεται. Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε ότι ο θάνατος σε αυτή την ηλικία δεν γίνεται αντιληπτός ως κάτι οριστικό, όμως οι συνέπειες της απουσίας δε σημαίνει ότι δεν θα είναι σκληρές ή σοβαρές στην περίπτωση ενός μικρού παιδιού.
Πριν γίνει αναφορά στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδικού πένθους, είναι εξαιρετικά σημαντικό να σημειωθεί ότι το ζήτημα του πένθους παρουσιάζει ιδιαιτερότητες στην περίπτωση των παιδιών σε σχέση με τους ενήλικες, με αποτέλεσμα συχνά να μην γίνεται καν κατανοητό.
Τώρα όσον αφορά τα βασικά χαρακτηριστικά, αναφέρονται τα εξής:
α) Αποσπασματικός θρήνος, λόγω της βαρύτητας των οδυνηρών συναισθημάτων.
β) Δεν υφίσταται καθορισμένος χρόνος, το πένθος μπορεί να επανέλθει στην επιφάνεια ακόμα και αρκετό καιρό μετά και μάλιστα να εκδηλωθεί με διαφορετικός τρόπο.
γ) Αρκετά συχνά εκφράζεται μια υπέρμετρη συναισθηματική φόρτιση, η οποία μπορεί εύκολα βεβαίως να εντοπιστεί και έτσι να παρατηρηθεί η μεταβολή συμπεριφοράς στα παιδιά, όπως η τάση απομόνωσης, ο θυμός, η ενοχική συμπεριφορά και η θλίψη.
Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να λησμονηθεί, ότι το να επιχειρήσει κανείς να αποκρύψει το γεγονός της απώλειας από ένα παιδί είναι ανώφελο. Στη σύγχρονη εποχή τα παιδιά μπορούν να εκτεθούν στο γεγονός της απώλειας ανά πάσα στιγμή. Πιο απλά, δηλαδή, οι γονείς δεν χρειάζεται να αποφεύγουν ή να φοβούνται το ζήτημα του θανάτου, αντιμετωπίζοντάς το ως ανύπαρκτο με στόχο να προστατεύσουν τα παιδιά τους. Απεναντίας, είναι σημαντικό να αφήνουν το περιθώριο στο κάθε παιδί να εξοικειωθεί σταδιακά και χωρίς υπερβολές με την ιδέα αυτού του θανάτου.
Είναι γενικότερα αποδεκτό ότι τα παιδιά μεγαλώνοντας έχουν η δυνατότητα να αντιληφθούν την έννοια θάνατος και παρουσιάζουν ποικίλες αντιδράσεις απέναντι σε αυτόν. Δηλαδή το παιδί κατά την προσχολική ηλικία αντιλαμβάνεται το θάνατο, όπως ήδη αναφέραμε, ως μια κατάσταση προσωρινή. Από την άλλη, τα παιδιά μεταξύ 6 και 12 ετών αντιλαμβάνονται πιο πολύ την έννοια του θανάτου ως κάτι πιο μόνιμο.
Αργότερα, στην εφηβική ηλικία τα παιδιά πλέον μπορούν να την κατανοήσουν περισσότερο, όπως και οι ενήλικες δηλαδή, ως ένα γεγονός παγκόσμιο και μη αναστρέψιμο. Αυτό που πρέπει να ξέρουμε όλοι είναι ότι όσο νωρίτερα ένα παιδί μαθαίνει τα κύρια στοιχεία για το θάνατο και το πένθος, τόσο πιο εύκολα μετά μπορεί να προσαρμοστεί στα δεδομένα αυτών. Συνεπώς η συζήτηση για το θάνατο και το πένθος δεν θα πρέπει να αποκρύπτεται ή να αποτελεί ταμπού για μια σύγχρονη οικογένεια.
Όσον αφορά τώρα στο ρόλο του κάθε περιβάλλοντος, πρωταρχικά η ενημέρωση του παιδιού σχετικά με το θάνατο κάποιου προσώπου, κυρίως από την οικογένεια, είναι πολύ σημαντική. Πιο συγκεκριμένα, η εξήγηση που χρειάζεται να δίνουν οι γονείς στο παιδί σχετικά με τα γεγονότα πρέπει να είναι σαφής, απλή και ειλικρινής, προσέχοντας φυσικά το λεξιλόγιο, το οποίο πρέπει να είναι κατανοητό για το άτομο που έχουν απέναντί τους. Τα παιδιά πρέπει να ενημερώνονται ανεξάρτητα από τις όποιες διαφορές υφίστανται στο ζήτημα της ηλικίας, χωρίς να εξαιρείται κάποιο παιδί.
Όπως ήδη τονίσαμε, οι γονείς χρειάζεται να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στο ζήτημα του λεξιλογίου, καθώς τα παιδιά που βρίσκονται στην προσχολική ηλικία δεν είναι σε θέση να καταλάβουν μεταφυσικές ορολογίες, ούτε βέβαια να κατανοήσουν τη διαφορά σώματος και ψυχής. Σε περίπτωση που επιχειρηθεί μια ‘φιλοσοφική’ προσέγγιση, μάλλον το αποτέλεσμα θα είναι να συγχυστούν τα παιδιά και να δημιουργηθεί μέσα τους κάποιος απροσδιόριστος φόβος.
Στις περιπτώσεις που ένα παιδί βιώνει πένθος η σταδιακή αλλά σταθερή επανένταξή του στο προγενέστερο πλαίσιο καθημερινότητας και ρουτίνας, δηλαδή να έχει συγκεκριμένες ώρες που θα τρώει, θα μελετάει, θα κάνει τις υπόλοιπες δραστηριότητες και θα κοιμάται. Αυτό βοηθάει στο να αναπτυχθεί ένα αίσθημα ασφάλειας, χωρίς να βομβαρδίζεται το παιδί με περιττές πληροφορίες.
Επιπρόσθετα, είναι πολύ βοηθητικό και ανακουφιστικό για τα παιδιά να τα παροτρύνουμε να γράφουν τις σκέψεις τους και να τους ζητάμε, όταν χρειάζεται, να θυμηθούν τις όμορφες αναμνήσεις που έχουν από το άτομο που φύγει. Βασικό είναι να ξεκαθαριστεί από τους γονείς, όχι μόνο μια φορά, ότι το παιδί δε φέρει καμία απολύτως ευθύνη γι’ αυτό που συμβαίνει. Χρειάζεται να διαβεβαιώσουν περί αυτού πολλές φορές οι γονείς, ώστε να μη δημιουργηθεί κάποιου είδους ενοχή στο μυαλό του παιδιού, και συγχρόνως να καθησυχάζουν, ώστε να μην αισθανθεί ότι διατρέχει κίνδυνο. Είναι πολύ σημαντικό δίνουμε χώρο και χρόνο στο παιδί για να εκφράζεται και να μην αποτρέπουμε συζητήσεις γι’ αυτό το θέμα, όταν παρατηρούμε ότι έχει ανάγκη να τις κάνει.
Άλλωστε, το πένθος δε συνεπάγεται ότι ξεχνάμε ποτέ την απώλεια. Όπως έχει υπογραμμίσει και ο Jorge Bucay, «τυπικά το πένθος ολοκληρώνεται όταν μπορούμε να θυμόμαστε αυτόν που χάσαμε και να νιώθουμε ελάχιστο ή καθόλου πόνο. Όταν έχουμε μάθει να ζούμε χωρίς αυτόν, αυτή, χωρίς αυτό που δεν υπάρχει πια». Ουσιαστικά όλα τα παραπάνω συνιστούν τη δημιουργία ενός πλαισίου ελεύθερης έκφρασης των σκέψεων και των συναισθημάτων του, καθώς θα περάσει και αυτό τα γνωστά πέντε στάδια του πένθους, όπως τα περνούν και οι ενήλικες.
Τα προαναφερθέντα αυτά στάδια του πένθους (πέντε στον αριθμό), αφορούν ουσιαστικά στη διαδικασία, που λαμβάνει χώρα μετά την απώλεια, την οποία περνάει ένα άτομο μέχρι την αποδοχή, Συγκεκριμένα πρόκειται για το στάδιο της άρνησης, του θυμού, της διαπραγμάτευσης, της κατάθλιψης και, τέλος, της αποδοχής.
Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τώρα τη διαχείριση του θέματος αυτού από τους εκπαιδευτικούς, παρατηρεί κανείς σήμερα ότι υπάρχουν ενδοιασμοί στο να ασχοληθεί ένας εκπαιδευτικός με τόσο λεπτά ζητήματα, ακόμα και όταν ενδιαφέρεται. Όπως είναι γενικά γνωστό, η φιγούρα του εκπαιδευτικού είναι υψηλής συναισθηματικής αξίας για τα παιδιά και συγχρόνως δεν είναι απαραίτητο να είναι κανείς εξειδικευμένος για να κάνει μια απλή συζήτηση με το παιδί και να του παράσχει συναισθηματική υποστήριξη, προσφέροντας του ασφάλεια και σιγουριά. Επιπλέον, στις περιπτώσεις παιδιών που βρίσκονται στο στάδιο του πένθους, ο εκπαιδευτικός καλείται να επιδείξει υπομονή και κατανόηση, τόσο στο συναισθηματικό κόσμο του παιδιού όσο και σε πρακτικό επίπεδο, δηλαδή σε περίπτωση παρουσίας μαθησιακών δυσκολιών που μπορεί να προκύψουν.
Για αυτό είναι πολύ σημαντικό να δίνεται αρκετός χρόνος στο παιδί και να μην γίνονται βεβιασμένες προσπάθειες. Τόσο ο εκπαιδευτικός όσο και το σύνολο μιας τάξης μπορούν με απλό τρόπο να υποστηρίξουν το παιδί που βιώνει μια απώλεια. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει ανάγκη για μια σταδιακή εισαγωγή σχετικής θεματολογίας στη σχολική κοινότητα, ώστε οι νέοι άνθρωποι να εξοικειώνονται με το γεγονός του θανάτου και να μην γίνεται προσπάθεια ανορθόδοξου ξορκισμού αυτού του γεγονότος, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες εποχές.
Αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς, βάσει των παραπάνω, ότι το γεγονός του θανάτου, η απώλεια και η διαδικασία του πένθους, είναι σύνθετες καταστάσεις και τα συναισθήματα σε κάθε περίπτωση ανάμεικτα. Τούτο συμβαίνει, αρχικά, διότι ένα μικρό παιδί δεν μπορεί να αντιληφθεί έννοιες και όρους μεταφυσικού περιεχομένου, όπως είπαμε.
Παρ’ όλ’ αυτά, οι γονείς από την πλευρά τους χρειάζεται να είναι όσο γίνεται πιο ειλικρινείς και να μένουν μακριά από δικαιολογίες και υπερβολές, ενώ σχετικά με το σχολικό περιβάλλον, τούτο είναι απαραίτητο να συνιστά μέρος παρηγοριάς για τα παιδιά έτσι κι αλλιώς, ανεξάρτητα δηλαδή από έκτακτες περιπτώσεις, και αυτό πρέπει να συμβαίνει ώστε το παιδί, όταν βρεθεί αντιμέτωπο με μια οδυνηρή κατάσταση, να ξέρει ότι το σχολείο είναι μέρος αγάπης και γαλήνης. Αυτό που δεν πρέπει να λησμονούμε είναι ότι θα χρειαστεί να βοηθήσουμε το παιδί σε αυξημένο βαθμό και να σταθούμε πλάι του μέχρι να σταματήσει να ζει πια στο παρελθόν και να βρει τη δύναμη να επενδύσει όλη την ενέργεια του στο παρόν και στο σταδιακό χτίσιμο της δικής του ζωής.
- Τι είναι η αναβλητικότητα και πως να τη διαχειριστείς; - 29 Αυγούστου 2022
- Η φοβία της δέσμευσης: Βήματα προς την κατανόησή της - 24 Μαΐου 2022
- Πένθος και παιδική ηλικία: Απώλεια και διαχείριση του παιδιού - 8 Δεκεμβρίου 2021
