Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω τον 5ον αιώνα π.Χ και είναι αναμφισβήτητα από τους πλέον διασημότερους Έλληνες ανά τον κόσμο και παρότι είχε ένα πλούσιο έργο το όνομά του σήμερα φαίνεται να είναι συνώνυμο με τον όρκο που δίνουν οι γιατροί. Το εν λόγω κείμενο πιθανότατα δεν το έγραψε εκείνος, του αποδίδεται τιμής ένεκεν για το ήθος, την ποιότητα και τη συνεισφορά του στην ανθρωπότητα και την ιατρική επιστήμη εν γένει.
Ο Όρκος του Ιπποκράτη (Αρχαίο Κείμενο)
‘Ομνυμι Απόλλωνα ιητρόν και Ασκληπιόν και Υγείαν και Πανάκειαν και θεούς πάντας τε και πάσας, ίστορας ποιεύμενος, επιτελέα ποιήσειν κατά δύναμιν και κρίσιν εμήν όρκον τόνδε καί συγγραφήν τήνδε· ηγήσεσθαι μεν τον διδάξαντά με την τέχνην ταύτην ίσα γενέτησιν εμοίς, και βίου κοινώσεσθαι, και χρεών χρηΐζοντι μετάδοσιν ποιήσεσθαι, και γένος το έξ αυτού αδελφοίς ίσον επικρινείν άρρεσι, καί διδάξειν την τέχνην ταύτην, ήν χρηΐζωσι μανθάνειν, άνευ μισθού καί συγγραφής, παραγγελίης τε καί ακροήσιος και της λοίπης απάσης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσεσθαι υιοίς τε εμοίς και τοις του εμέ διδάξαντος, και μαθητήσι συγγεγραμμένοις τε καί ώρκισμένοις νόμω ιητρικώ, άλλω δέ ουδενί. διαιτήμασί τε χρήσομαι επ’ ώφελείη καμνόντων κατά δύναμιν και κρίσιν εμήν, επί δηλήσει δε και αδικίη είρξειν. ου δώσω δε ουδέ φάρμακον ουδενί αιτηθείς θανάσιμον, ουδέ υφηγήσομαι συμβουλίην τοιήνδε· ομοίως δε ουδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώσω αγνώς δε και οσίως διατηρήσω βίον τον εμόν και τέχνην την εμήν. ου τεμέω δε ουδέ μην λιθιώντας, εκχωρήσω δε εργάτησιν ανδράσι πρήξιος τήσδε. ες οικίας δε οκόσας αν εσίω, εσελεύσομαι επ’ ωφελείη καμνόντων, εκτός εών πάσης αδικίης εκουσίης και φθορίης, της τε άλλης και αφροδισίων έργων επί τε γυναικείων σωμάτων και ανδρώων, ελευθέρων τε και δούλων. α δ’ αν εν θεραπείη ή ακούσω, ή καί άνευ θεραπείης κατά βίον ανθρώπων, α μη χρή ποτε εκλαλείσθαι έξω, σιγήσομαι, άρρητα ηγεύμενος είναι τα τοιαύτα. όρκον μεν ουν μοι τόνδε επιτελέα ποιέοντι, και μη συγχέοντι, είη επαύρασθαι και βίου και τέχνης δοξαζομένω παρά πάσιν ανθρώποις ες τον αιεί χρόνον- παραβαίνοντι δε και επιορκέοντι, ταναντία τούτων
Advertisment
Ο Όρκος του Ιπποκράτη (Απόδοση στη Νεοελληνική)
Ορκίζομαι στον θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στον θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων τών θεών και τών θεαινών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνία αυτή. Να θεωρώ τον διδάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου. Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τούς διδάσκω αυτή την τέχνη αν θέλουν να τή μάθουν, χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία. Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους τού δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο. Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μού τό ζητήσει, ούτε θα τού κάνω μια τέτοια υπόδειξη. Παρομοίως, δεν θα εμπιστευθώ σε έγκυο γυναίκα μέσο που προκαλεί έκτρωση. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη και τη ζωή και την τέχνη μου. Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ την εργασία αυτή στους ειδικούς της τέχνης. Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους. Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια τής θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευθοτιν παραέξω δεν θα τά κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά. Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τόν παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τόν παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω τα αντίθετα.
Γιατί θεωρήθηκε πατέρας της Ιατρικής;
Πριν από το έργο του, οι ασθένειες συνδέονταν με δεισιδαιμονίες, με προκαταλήψεις, με δαίμονες και μια βασική του συμβολή ήταν η μεθοδολογία της σχολής του, που βασίστηκε στην κλινική παρατήρηση και την εμπειρία. Ο Ιπποκράτης αποτίναξε τη μεταφυσική εισάγοντας τον ορθολογισμό, ενώ αναφέρεται ως ο πρώτος χειρούργος με πολύ σημαντικό έργο, που επηρέασε έως και τη νεότερη επιστήμη της χειρουργικής. Επιπροσθέτως, περιέγραψε σωρεία ασθενειών και ενώ δεν διακρίνονταν πάντοτε από ακρίβεια, το υλικό αυτό υπήρξε αρκετό για να θεμελιώσει την ιατρική ως επιστήμη, διαφοροποιώντας την από τη φιλοσοφία.
Έθεσε τις βάσεις εισάγοντας τις τεχνικές και μεθόδους για την πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία των ασθενειών και υπήρξε πρωτοπόρος στην ολιστική αντιμετώπιση, καθώς θεωρούσε πολύ σημαντικούς παράγοντες για την υγεία την ίδια τη φύση, το περιβάλλον, τη διατροφή, τον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου.
Advertisment
Η θεραπευτική σύμφωνα με τον Ιπποκράτη οφείλει να αποβλέπει στην ενίσχυση της ιαματικής δύναμης της φύσης – “νούσων φύσιες ιητροί” και να αποφεύγει τη χορήγηση φαρμάκων εάν δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι δεν βλάπτουν. Ο Ιπποκράτης έλεγε: “πολλές φορές το καλύτερο φάρμακο είναι κανένα φάρμακο” και εστίαζε περισσότερο σε μια εξειδικευμένη θεραπεία, αλλά γενικότερα συνέστηνε ξεκούραση, διατροφή και άσκηση. Ήταν υπέρμαχος της πρόληψης και μέριμνας του εαυτού, ενώ έδινε φάρμακο όταν ήταν απόλυτα σίγουρος ότι ωφελεί.
Κατανοούσε την περιρρέουσα άγνοια των ανθρώπων της εποχής ως προς την υγεία και για αυτό ταξίδευε πολύ ώστε να μοιραστεί με τους συνανθρώπους του τις γνώσεις και τις ικανότητές του και ίδρυσε ιατρική σχολή στην Κω. Έγραψε πολλές διατριβές επάνω σε ποικίλα ιατρικά και φιλοσοφικά θέματα, τα οποία συγκεντρώθηκαν την ελληνιστική περίοδο στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Αυτά αριθμούν περί τα 60 έργα, που διεσώθηκαν ως τις ημέρες μας υπό τον τίτλο: “Ιπποκρατική Συλλογή” και ταξινομούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες, διαγνώσεως, βιολογίας, θεραπευτικής και γενικής συμβουλευτικής για γιατρούς, ωστόσο οι ειδικοί εκτιμούν ότι τουλάχιστον τα μισά από αυτά τα έργα δεν είναι δικά του.
Η συλλογή αυτή είχε τροποποιηθεί από τους λόγιους Διοσκουρίδη και Καπίτονα τον 1ον αι. όπως και από τον Γαληνό, τουλάχιστον κάποια γραπτά, καθώς ήταν σύνηθες να γράφουν τα σχόλιά τους επάνω στα κείμενα του Ιπποκράτη. Ήταν διαδεδομένη πρακτική και ανάμεσά τους ήσαν πολλοί λόγιοι και συχνά σεβαστοί γιατροί που το έκαναν αυτό, όπως ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος και ο Απολλώνιος ο Κιτεύς κι έπειτα τα κυκλοφορούσαν με το όνομά του, αφού αυτό τους προσέδιδε κύρος.
Άλλωστε το όνομα του Ιπποκράτη συνοδευτόταν εκ γενετής με μεγάλη φήμη καθώς λέγονταν ότι ο πατέρας του καταγόταν από τον θεό της ιατρικής τον Ασκληπιό και από πλευράς της μητέρας του ήταν απόγονος του Ηρακλή. Φυσικά μεγαλώνοντας αυξήθηκαν και οι φήμες για εκείνον μέσα από το βίο και τα έργα του, σε σημείο που ο Πλάτων γράφει πώς ο Ιπποκράτης ήταν τόσο διάσημος γιατρός, όσο ο Φειδίας ως γλύπτης και μάλιστα στον “Πρωταγόρα” και στον “Φαίδρο” τον αποκαλεί ως τον “Ασκληπιό της Κω”, ενώ ο Αριστοτέλης έγραψε στα “Πολιτικά” του για εκείνον ότι ήταν “Μέγας Ιατρός” παρότι μικρόσωμος.
Πολλές φήμες αναπαράγονταν για τον Ιπποκράτη, όπως ότι γλύτωσε την Αθήνα από τον λοιμό το 430π.Χ., ανάβοντας φωτιές παντού στην πόλη ή ότι θεράπευσε τον φιλόσοφο Δημόκριτο που θεωρούνταν παράφρονας ή ότι γιάτρεψε τον Μακεδόνα βασιλιά Περδίκα τον Α’. Αυτά δεν έχουν επιβεβαιωθεί ιστορικά ενόσω είναι πολύ δύσκολο να απομονώσουμε τα πραγματικά γεγονότα από τις μυθοπλασίες και κυρίως λόγω του μεγάλου σεβασμού προς τον Ιπποκράτη. Ακόμη και η θεωρούμενη ως η πιο αξιόπιστη βιογραφία του, την οποία έγραψε ο γυναικολόγος Σωρανός ο Εφέσιος τρεις αιώνες μετά τον Ιπποκράτη, είναι εν πολλοίς αρκετά ευφάνταστη.
Πραγματική, όμως, υπήρξε η κληρονομιά που μας άφησε, συνεισφέροντας στην ανάπτυξη των ιατρικών τεχνικών, της χειρουργικής, της ανατομίας, της φυσιολογίας, ενώ η κριτική ματιά και οι παρατηρήσεις του βελτίωσαν τις ιατρικές θεωρίες. Τόσο οι εμπειρικές, όσο και οι ορθολογιστικές σχολές, παρότι ανταγωνιστικές μεταξύ τους, συμφώνησαν στην κοινή παραδοχή ότι ο Ιπποκράτης ήταν πηγή και η έμπνευση των δογμάτων τους, αλλά και ολόκληρης της αραβικής και ευρωπαικής ιατρικής μέχρι την Αναγέννηση. Παρότι σήμερα έχει εξελιχθεί η επιστήμη και ξεπεράστηκε μεγάλο τμήμα της επιρροής του, ο Ιπποκράτης εξακολουθεί να είναι ο κύριος εκπρόσωπος των ανθρωπιστικών ηθικών αρχών των επιστημών υγείας. Επιπροσθέτως πολλές από τις πραγματείες του συνεχίζουν να εμπνέουν με ένα περιεχόμενο σωστό και σοφό, όπως για παράδειγμα το βιβλίο “περί Ασθενειών”, που συνιστά καταγραφή πολλών σοβαρών ασθενειών. Η κλινική σημειολογία, η ταξινόμηση των συμπτωμάτων, οι προγνώσεις και οι θεραπείες, καθώς επίσης πολλές κλινικές περιγραφές ανάμεσα τους αυτές της επιληψίας ή των πνευμονικών νοσημάτων, απετέλεσαν τη βάση για την κλινική εξέταση ασθενών. Μάλιστα ο Ιπποκράτης κατηγοριοποίησε τις νόσους σε οξείες-χρόνιες, σε επιδημικές, ενδημικές και σποραδικές, ενώ όροι όπως έξαρση, υποτροπή, παροξυσμός και κρίση, συνεχίζουν να χρησιμομοιούνται έως σήμερα.
Μια πολυσήμαντη έννοια της ιπποκρατικής συμβολής είναι η “κρίση”, η οποία αναφέρεται στην κρίσιμη στιγμή κατά την οποία φαίνεται εάν η ασθένεια επικρατήσει και ο ασθενής υποτροπιάσει ή εάν υποχωρήσει με αποτέλεσμα την ανάκαμψη του ασθενούς. Οι κρίσιμες ημέρες αφορούν σε συγκεκριμένο χρόνο έπειτα από την έναρξη της θεραπείας και έπειτα από μια κρίση ακολουθεί υποτροπή και μια ακόμη αποφασιστική κρίση, ενώ εάν υπάρχει κρίση μετά το πέρας των ημερών αυτών θα πρέπει να αναμένεται υποτροπή.
Ο Ιπποκράτης θεωρούσε ότι οι ασθένειες δεν είναι στατικές μα εξελίσσονται σε φάσεις, με την τελευταία φάση να προκρίνει την έκβαση, τη “λύση” ή την “κρίση” της νόσου. Για αυτό εξέταζε εν τω βάθει συνεχώς τους αρρώστους και έτσι πολλά από τα κριτήρια όπως και κλινικά σημεία που έθεσε, παρέμειναν έως τις κλινικές εξετάσεις του καιρού μας, για παράδειγμα οι “ιπποκρατικοί δάχτυλοι” και η “σείσις” αναφέρονται ακόμη στην ιατρική βιβλιογραφία. Επίσης ήταν ο πρώτος που περιέγραψε χειρουργικές επεμβάσεις και πρακτικές στις πραγματείες “Περί των εν τη Κεφαλή Τραυμάτων” και “Κατ‘ Ιατρείον”, που διακρίνονται για τις τόσο αυστηρές προδιαγραφές του χειρουργείου, όσο και των λεπτομερών τεχνικών που ακολουθούσε.
Οι 4 χυμοί κατά τον Ιπποκράτη
Μια ακόμη διάσημη θεωρία είναι των τεσσάρων χυμών, η οποία παρότι δεν χρησιμοποιείται πλέον ιατρικώς, έχει μεγάλη εφαρμογή στην εποχή μας από ψυχολόγους και θεραπευτές της διανοητικής υγείας. Η θεωρία αυτή αναφέρει ότι το σώμα μας εκκρίνει τη μέλαινα χολή, το φλέγμα, το αίμα και την ξανθή χολή, που αντίστοιχα συσχετίζονται με τα στοιχεία: γη, ύδωρ, αήρ και πυρ και η ισορροπία αυτών των χυμών διατηρεί τον οργανισμό σε βέλτιστη υγεία. Αυτοί οι τέσσερις χυμοί ανάλογα με την επικράτηση ενός ή άλλου, καθορίζουν το κυρίαρχο συναίσθημα και περιγράφουν τους τέσσερις τύπους ή ιδιοσυγκρασίες των ανθρώπων. Για παράδειγμα όπου επικρατεί η μέλαινα χολή κυριαρχεί το αίσθημα της μελαγχολίας και το άτομο είναι επιρρεπές στη μελαγχολική ιδιοσυγκρασία, ενώ εάν κυριαρχεί το φλέγμα, ο φλεγματικός τύπος βρίσκεται εύκολα σε κατάσταση ηρεμίας και αντιστοιχεί στο στοιχείο του νερού. Ο αιματώδης τύπος χαρακτηρίζεται από αισιοδοξία και αφορά στο στοιχείο του αέρος, ενώ ο χολερικός τύπος είναι παρορμητικός κάτι που χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της φωτιάς. Ο Ιπποκράτης συσχέτιζε καθέναν χυμό με συγκεκριμένο όργανο του σώματος, σπλήνα-γη, εγκέφαλος-νερό, καρδιά-αέρας, ήπαρ-φωτιά και θεωρούσε ότι κάθε χυμός υπερτερούσε σε μια συγκεκριμένη εποχή του έτους, ανάλογα με την ποιότητα που τον χαρακτηρίζει.
Για παράδειγμα η γη έχει τις ποιότητες ξηρό-ψυχρό, το νερό έχει ψυχρό-υγρό, ο αέρας υγρό-θερμό και η φωτιά έχει θερμό-ξηρό ως ποιότητες. Ο Ιπποκράτης δίδασκε ότι ο ανθρώπινος οργανισμός διακρίνεται από ομοιόσταση που σημαίνει έχει την τάση να διατηρεί την ισορροπία και αυτό επιτυγχάνεται όταν υπάρχει αρμονία ανάμεσα στα τέσσερα στοιχεία. Ακόμη και στη διατροφή έπρεπε να υπάρχει αυτή η αρμονία και έτσι συνέδεε τις γεύσεις με τα στοιχεία αυτά: το ξινό αντιστοιχεί στη γη, το γλυκό στο ύδωρ, το αλμυρό συνδέεται με τον αέρα και το πικρό με τη φωτιά. Φαίνεται ότι στην ιπποκρατική θεώρηση ίσχυε ό,τι και στην πυθαγόρεια, όπου και στις δυο ήταν απαραίτητη συνθήκη η εξισορρόπηση των τεσσάρων στοιχείων προκειμένου για τον άνθρωπο να διατηρεί την αρμονία, την ευεξία και την ισορροπία σώματος – νου – πνεύματος. Ο Ιπποκράτης τηρούσε στην πράξη όλα όσα δίδασκε ή έλεγε τόσο στους μαθητές γιατρούς του, όσο και στους ασθενείς, ενώ λόγω του ισορροπημένου βίου του υπήρχαν φήμες ότι ξεπέρασε τα 100 χρόνια ζωής! Δεν είμαστε απόλυτα βέβαιοι για το τέλος του, πέθανε μάλλον το 377 π.Χ. σε ηλικία 83 ετών στη Λάρισα και πιθανότατα από φυσικά άιτια.
Ολόκληρη η ζωή του χαρακτηρίσθηκε από μια συνέπεια στις ηθικές και δεοντολογικές αξίες, τιμώντας την ιδιότητα του γιατρού με τη ζωή και το ήθος του, έκανε πάντα ό,τι καλύτερο για να βοηθά τους συνανθρώπους του, απαλύνοντας τον πόνο και θεραπεύοντας τους στο μέτρο του δυνατού. Ποτέ δεν παρέλειπε να υπενθυμίζει ότι η ιατρική έπρεπε πάνω από όλα να έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του και ότι ο γιατρός όφειλε να είναι ένας φιλόσοφος, με ηθική και πνευματικό ήθος.
Ακόμη, επεσήμαινε συνεχώς τη σχετικότητα των διαγνώσεων και τον περιορισμό των γνώσεων και των δυνατοτήτων της ιατρικής, αφού όπως του άρεσε να λέει: “ο βίος βραχύς, η τέχνη μακρά, ο καιρός οξύς, η πείρα σφαλερή και η κρίσις χαλεπή”. Η φράση αυτή σημαίνει ότι η ζωή είναι σύντομη, η επιστήμη μεγάλη, ο χρόνος λίγος, η πείρα σφάλλει και η απόφαση είναι δύσκολη καθώς ενέχει ευθύνες. Έτσι, ακριβώς έζησε ο Ιπποκράτης με μέτρο και με ταπεινότητα, με αυτοσυνειδησία, υπευθυνότητα και αυτογνωσία, με αστείρευτη δίψα για μάθηση, με έμπρακτη σοφία στην άσκηση του λειτουργήματός του, τόσο ως επιστήμονας, όσο και ως άνθρωπος.
Δικαίως χαρακτηρίσθηκε ως πατέρας της ιατρικής αυτός ο μεγαλειώδης άνθρωπος, που έκανε αυτοσκοπό της ζωής του την παροχή φροντίδας και θεραπειών στους ανθρώπους, για τον οποίον η ιατρική ήταν επιστήμη και όχι τρόπος βιοπορισμού ή πλουτισμού και που ανέδειξε με το ήθος του και με πράξεις τα υψηλά ιδανικά που πρέσβευε.
Υπήρξε ένας μαθητής σε όλη του τη ζωή όπως ο Σωκράτης, που ενώ ήξερε τόσα πολλά και δη σε μία εποχή μεγάλης άγνοιας και πνευματικής ανωριμότητος, εκείνος δεν πτοήθηκε ποτέ και συνέχισε να μαθαίνει και να διδάσκει αεί διδασκόμενος. Έκανε πραγματικά ανθρωποκεντρικούς και επιστημονικούς άθλους, με κύριο γνώμονα να μεταλαμπαδεύσει στους ανθρώπους τη χαρά της ζωής και τη γνώση, την υγεία, την αγάπη και την πνευματική εξύψωση. Ιστορικώς ελάχιστοι άνθρωποι με τέτοιο μεγαλείο πέρασαν από τον πλανήτη και όσοι το έκαναν όπως κι εκείνος άλλωστε, άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους εξελίσσοντας τον πολιτισμό και ανυψώνοντας τον άνθρωπο.
Ο Ιπποκράτης άφησε πίσω του μεγάλο έργο ως κληρονομιά και ένα φωτεινό όνομα, λειτουργώντας σαν φάρος που μας δείχνει ανθρωπιστικές διεξόδους τόσο για τη θεραπεία του σώματος, όσο και του νου, ειδικά στην εποχή μας. Εάν εφαρμόσουμε τις διδαχές του και αξιοποιήσουμε την εμπειρία του, μπορούμε πράγματι να γευτούμε την αρμονία σώματος και νου βελτιώνοντας τις ζωές μας προς το καλύτερο!
