Παρά την τεράστια επιστημονική έρευνα στον τομέα της ψυχολογίας της τέχνης και της αισθητικής, μόλις τώρα αρχίζουμε να μαθαίνουμε για τα είδη των σκέψεων, των ενοράσεων και των κατανοήσεων που αποκομίζουν οι άνθρωποι από την εμπειρία της τέχνης. Πριν από εκατό και πλέον χρόνια, ο Wassily Kandinsky περιέγραψε τον ρόλο του καλλιτέχνη ως μεταβιβάζον νόημα: «Ο καλλιτέχνης πρέπει να έχει κάτι να πει, γιατί ο στόχος του δεν είναι η κυριαρχία της μορφής, αλλά η προσαρμογή της μορφής στο εσωτερικό της νόημα». Ερευνητές στο μόλις ολοκληρωμένο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας παρουσίασαν, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, μελέτες που εξετάζουν τι μεταφέρουν οι καλλιτέχνες στο κοινό.
Αφετηρία αυτών των μελετών ήταν μια άποψη για την τέχνη που γεννήθηκε στη φιλοσοφία – ο αισθητικός γνωστικισμός. Υποστηρίζει ότι μία από τις λειτουργίες της τέχνης είναι να ενισχύει την κατανόηση και τις γνωστικές ικανότητες. Το ερώτημα για τους εμπειρικούς επιστήμονες είναι πώς συμβαίνει αυτό.
Advertisment
Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια με επικεφαλής τον Anjan Chatterjee ξεκίνησαν μεταφέροντας μια διεπιστημονική ομάδα ειδικών της τέχνης – φιλοσόφους, θεολόγους, ιστορικούς τέχνης, νευροεπιστήμονες και ψυχολόγους της τέχνης – και ζητώντας τους να δημιουργήσουν έναν κατάλογο όρων που περιγράφουν τον αντίκτυπο της τέχνης. Το αποτέλεσμα ήταν ένα σύνολο 69 γνωστικών-συναισθηματικών όρων. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν ως σημείο εκκίνησης για την κατανόηση της εμπειρίας της τέχνης στο ευρύ κοινό. Οι ερευνητές ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να εξετάσουν κάθε όρο και να απαριθμήσουν άλλες λέξεις ή φράσεις που σχετίζονται με αυτόν στο πλαίσιο της θέασης της τέχνης. Για παράδειγμα, αν ένα έργο τέχνης αισθανόταν προσγειωμένο, τι άλλο θα μπορούσε να αισθάνεται (ίσως ήρεμο; ή ταπεινό;);
Καθώς ανέλυσαν τους συσχετισμούς των ανθρώπων, οι ερευνητές διαπίστωσαν τέσσερις κατηγορίες επιπτώσεων της τέχνης: (1) βαθιές και καθηλωτικές επιδράσεις (αίσθηση ενδιαφέροντος, περισυλλογής, εμπλοκής, γοητείας, σαγήνης ή δέους), (2) θετικές συναισθηματικές επιδράσεις (βίωση ευχαρίστησης, αίσθηση ηρεμίας και παρηγοριάς, βίωση ενσυναίσθησης και συμπόνιας), (3) δυσάρεστες συναισθηματικές επιδράσεις (πρόκληση, αναστάτωση ή θυμός) και (4) μετασχηματιστικές επιδράσεις (εύρεση υπέρβασης, ηθική οικοδόμηση, απόκτηση διεύρυνσης προοπτικής, έμπνευση).
Ακολουθώντας μια διαφορετική προσέγγιση, ο Pablo Tinio και εγώ ξεκινήσαμε με το μοντέλο του καθρέφτη της τέχνης, το οποίο εξηγεί πώς μπορούν να αποκτηθούν νέες αντιλήψεις. Το μοντέλο του καθρέφτη περιγράφει τις διαδικασίες δημιουργίας και εκτίμησης της τέχνης ως αντίστροφες εικόνες η μία της άλλης. Ενώ οι καλλιτέχνες ξεκινούν με έννοιες και ιδέες που επιδιώκουν να μεταδώσουν και μετατρέπουν σε κάτι απτό προσθέτοντας συνθετικά στοιχεία και στρώματα στις δημιουργίες τους, οι θεατές ξεκινούν την εμπειρία τους αντιλαμβανόμενοι τις τελικές πινελιές και, μέσω της συνεχούς ενασχόλησης, μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στις έννοιες και τα νοήματα που ο καλλιτέχνης επεδίωξε να μεταδώσει.
Advertisment
Το ερώτημα είναι, τι κάνει αυτά τα ξεχωριστά έργα τέχνης να έχουν νόημα; Σε μια μελέτη στο Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney, εξετάσαμε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα. Πλησιάσαμε τους επισκέπτες και τους ρωτήσαμε για το πιο ουσιαστικό έργο τέχνης που συνάντησαν.
Αφού αναλύσαμε τις συνεντεύξεις των επισκεπτών, αναδείχθηκαν πέντε ευρύτερα θέματα σχετικά με το τι κάνει την τέχνη ουσιαστική και ποια είναι τα μαθήματα – νέες αντιλήψεις και ιδέες – που αποκομίζουν οι άνθρωποι.
Διαπιστώσεις σχετικά με τον εαυτό τους και την ιστορία της ζωής τους
Όταν η τέχνη δημιουργεί κατανόηση του εαυτού μας, οι άνθρωποι αντλούν από αυτήν προσωπικό νόημα και κάνουν συνδέσεις με τη ζωή τους, εντοπίζουν έμπνευση και προσωπική μεταμόρφωση, συνειδητοποιούν την ανάγκη για διανοητική ταπεινότητα και βρίσκουν συναισθηματική διέγερση. Για παράδειγμα, ένας επισκέπτης περιέγραψε την εμπειρία του Oriental – Synchrony in Blue-Green του Stanton Macdonal-Wright αντιπαραβάλλοντας τον τρόπο που βλέπει τον κόσμο ο καλλιτέχνης με τον δικό του.
Κατανοήσεις για τους άλλους και τον κόσμο
Η τέχνη με νόημα διεγείρει την κατανόηση των σχέσεων και των συνδέσεων με τους άλλους, εμπνέει ιδέες για την κοινωνία και την ιστορία, καθώς και πνευματικές, θρησκευτικές ή ιδέες για τη φύση της ύπαρξης. Οι θεατές περιγράφουν ρητά την εμπειρία τους από την τέχνη ως πνευματική. Ένας επισκέπτης αντανακλούσε τη συνάντησή του με το έργο Door to the River του Willem de Kooning ως κάτι που τον ώθησε να κοιτάξει την πραγματικότητα πέρα από το προφανές και να αποδομήσει την πραγματικότητα σε αυτό που είναι ουσιαστικό. Αναγνώρισαν ότι ο στόχος της αφηρημένης τέχνης είναι να εμπνεύσει τον πνευματικό στοχασμό και σημείωσαν ότι μεταφέρθηκαν σε τέτοιες σκέψεις.
Κατανοήσεις σχετικά με τον καλλιτέχνη και τη δημιουργική του διαδικασία
Οι άνθρωποι βρίσκουν στα έργα τέχνης τους σημαντικές γνώσεις σχετικά με τη ζωή των καλλιτεχνών, τις ιδέες, τις προθέσεις και τα κίνητρά τους. Για παράδειγμα, ένας θεατής ταυτίστηκε με το έργο με τίτλο Ojalá nos encontremos en el mar/Hopefully We’ll Meet at Sea της Gabriella Báez, το οποίο χρησιμοποιεί κόκκινο κορδόνι για να συνδέσει φυσικά το παιδί και τον πατέρα του σε οικογενειακές φωτογραφίες. Καθώς ο θεατής αναλογιζόταν τον δικό του πατέρα, έφτασε να δει το έργο ως μια προσπάθεια ανασυγκρότησης μιας διαλυμένης σχέσης από την καλλιτέχνιδα.
Συνειδητοποίηση της αισθητικής αφήγησης
Τα έργα τέχνης έχουν βαθιά επίδραση όταν οι θεατές αναζητούν το νόημα πίσω από τη δημιουργία μιας αισθητικής αφήγησης και προσεγγίζουν το θέμα με ενσυναίσθηση. Μπορούμε να αισθανθούμε ενστικτωδώς τη συγκίνηση και την ανθρώπινη σύνδεση όταν ένας θεατής περιέγραψε τη γυναίκα στο κέντρο του έργου The Subway του George Tooker ως χαμένη και φοβισμένη, σχεδόν σαν να είναι φυλακισμένη, μέσα σε ένα πλήθος, αλλά σαφώς ξεχωριστή.
Γνωριμίες σχετικά με τις τεχνικές και τα υλικά της τέχνης
Οι άνθρωποι μπορούν να βρουν νόημα ανακαλύπτοντας τη δημιουργική διαδικασία, τις τεχνικές και τα υλικά που παρήγαγαν την τέχνη. Για παράδειγμα, ένας θεατής εντυπωσιάστηκε από το πώς το Untitled του Malcolm Bailey από απόσταση φαίνεται σαν απεικόνιση ενός δουλεμπορικού πλοίου, αλλά στην πραγματικότητα δείχνει ένα φυτό βαμβακιού με τρόπο που μοιάζει με μπλε σχέδιο. Με μια προσεκτική εξέταση, θαύμασαν την τεχνική, παρατήρησαν τις σκόπιμα ελλιπείς φιγούρες και αναρωτήθηκαν για τον σκοπό τους.
Είναι σημαντικό ότι η εμπειρία της ουσιαστικής τέχνης δεν περιγράφεται απαραίτητα μόνο από μία από αυτές τις κατηγορίες. Συγκεκριμένα, οι κατανοήσεις της ζωής και των ιδεών των καλλιτεχνών τείνουν να αναφέρονται μαζί με άλλα είδη διορατικότητας.
Ακόμη και καθώς οι ερευνητές προσέγγισαν το ζήτημα των επιπτώσεων της τέχνης από διαφορετικές οπτικές γωνίες, είναι σαφές ότι οι εμπειρίες της ουσιαστικής τέχνης έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι είναι ιδιαίτερα συναισθηματικές, όχι με έναν απλό τρόπο συμπάθειας, αλλά με την άντληση αγάπης και νοσταλγίας, την ευαλωτότητα, τη σύνδεση και την ενσυναίσθηση, καθώς και την προκλητική δυσφορία. Τέτοιες βαθιές συναισθηματικές εμπειρίες διευκολύνουν την αναζήτηση νοήματος και κατανόησης.
Πηγές
Christensen, A. P., Cardillo, E. R., & Chatterjee, A. (2023). What kind of impacts can artwork have on viewers? Establishing a taxonomy for aesthetic impacts. British Journal of Psychology, 114(2), 335-351. https://doi.org/10.1111/bjop.12623
Tinio, P. P. L. (2013). From artistic creation to aesthetic reception: The mirror model of art. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 7(3), 265–275. https://doi.org/10.1037/a0030872
