O δυτικός κόσμος βρίσκεται στη μέση μιας αυξανόμενης επιδημίας παχυσαρκίας (Temple, 2022) και η ψυχαναγκαστική, ανθυγιεινή υπερκατανάλωση τροφής είναι αναμφισβήτητα μία από τις πιο παραγνωρισμένες, σύνθετες και δύσκολες συμπεριφορές που την οδηγούν. Η πανταχού παρούσα παρουσία των γλυκών/αλμυρών τροφίμων στην καθημερινή ζωή, η συναισθηματική μας σύνδεση με το φαγητό και οι σχετικές πιέσεις έχουν περιπλέξει για πολλούς τη σχέση μας με τα τρόφιμα και τη διατροφή.
Εδώ, διερευνώ 11 λόγους για τους οποίους η ψυχαναγκαστική υπερφαγία μπορεί να είναι τόσο προκλητική και γιατί μπορεί να είναι ανθεκτική στις παραδοσιακές θεραπείες.
Advertisment
Ορισμένα επεξεργασμένα τρόφιμα μπορεί να έχουν εθιστικές ιδιότητες
Αν και οι ειδικοί δεν θεωρούν ότι τα τρόφιμα είναι «εθιστικά» με τον τρόπο που μπορεί να είναι τα ναρκωτικά ή ο τζόγος, τα υπερ-επεξεργασμένα και επεξεργασμένα τρόφιμα (ειδικά αυτά που είναι βαριά σε ζάχαρη και λιπαρά) μπορούν να ενεργοποιήσουν έντονα το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου. Αυτό μπορεί να πυροδοτήσει την καταναγκαστική υπερκατανάλωση τροφής, καθώς ο εγκέφαλος και το σώμα μαθαίνουν να αποζητούν όλο και περισσότερο την άμεση ευχαρίστηση που προσφέρουν.
Αν και οι επιδράσεις τους είναι διαφορετικές από εκείνες ουσιών όπως η κοκαΐνη, μπορεί να είναι παρόμοιες όσον αφορά την απελευθέρωση ντοπαμίνης. Έρευνα που διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο του Princeton διαπίστωσε ότι όταν οι αρουραίοι κατανάλωναν ζάχαρη, ο εγκέφαλός τους παρουσίαζε μια αύξηση των επιπέδων ντοπαμίνης παρόμοια με αυτή που συμβαίνει με τον εθισμό σε ουσίες.
Το πρόχειρο φαγητό είναι εύκολα προσβάσιμο, ανεξαρτήτως ηλικίας
Οι περισσότεροι από εμάς ζούμε κοντά σε ένα σούπερ μάρκετ ή ένα ψιλικατζίδικο – και σε αντίθεση με τα τσιγάρα ή το αλκοόλ, δεν υπάρχει όριο ηλικίας για την αγορά πρόχειρου φαγητού. Αυτή η πανταχού παρούσα και η προσβασιμότητα μπορεί να επιτρέψει την καταναγκαστική υπερκατανάλωση τροφής για πολλούς. Για το λόγο αυτό, ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι θα πρέπει να υπάρχουν όρια ηλικίας για την αγορά επεξεργασμένων τροφίμων, δεδομένης της βλάβης που μπορεί να προκαλέσει η υπερβολική κατανάλωση.
Advertisment
Το λόμπι των επεξεργασμένων τροφίμων ασκεί ισχυρή επιρροή
Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι οι μεγάλες εταιρείες τροφίμων, οι γεωργικές επιχειρήσεις και οι εμπορικές ενώσεις ξοδεύουν σημαντικά ποσά για λόμπι και πολιτικές συνεισφορές προκειμένου να διαμορφώσουν τη δημόσια πολιτική και τη νομοθεσία. Οι λομπίστες των τροφίμων εργάζονται για να επηρεάσουν τις γεωργικές πολιτικές, τα πρότυπα ασφάλειας τροφίμων, τους κανονισμούς επισήμανσης και τις διατροφικές οδηγίες. Για παράδειγμα, συχνά υποστηρίζουν την επιδότηση ορισμένων καλλιεργειών, όπως το καλαμπόκι και η σόγια, που αποτελούν βασικά συστατικά των επεξεργασμένων τροφίμων, επηρεάζοντας έτσι τα διαθέσιμα και προσιτά προϊόντα.
Η αδυναμία αποχής από το φαγητό
Σε αντίθεση με άλλες προβληματικές ουσίες και συμπεριφορές που μπορεί κανείς να αποφύγει εντελώς αν το επιλέξει, το φαγητό είναι απαραίτητο για την επιβίωση, καθιστώντας την αποχή αδύνατη.
Η πολιτισμικά κανονικοποιημένη υπερκατανάλωση
Η κοινωνική αποδοχή της κατανάλωσης υπερβολικής ζάχαρης (π.χ. κατανάλωση τούρτας σε ένα πάρτι γενεθλίων) ή αλατιού (π.χ. λήψη ποπ κορν στον κινηματογράφο) μπορεί να διευκολύνει ορισμένους ανθρώπους να υπερκαταναλώσουν, γεγονός που μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγήσει σε μακροπρόθεσμα προβλήματα υγείας, όπως η παχυσαρκία, οι καρδιακές παθήσεις και ο διαβήτης. Επιπλέον, έχουμε εξομαλύνει το υπερβολικό τσιμπολόγημα (συχνά επεξεργασμένων τροφίμων), παρόλο που μπορεί να μην είναι απαραίτητο, διατροφικά ή θερμιδικά, για πολλούς.
Το φαγητό είναι μια από τις κύριες δραστηριότητες που κάνουν οι άνθρωποι μαζί
Το φαγητό είναι η κύρια δραστηριότητα που κάνουμε μαζί στους περισσότερους πολιτισμούς και κοινωνίες. Αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό υγιές, φυσιολογικό και ευχάριστο. Αλλά για ορισμένους, οι πολλές εκδηλώσεις που επικεντρώνονται στο φαγητό μπορεί να επιδεινώσουν τις τάσεις υπερκατανάλωσης τροφής και η εξεύρεση νέων τρόπων για να περνάμε χρόνο μαζί μπορεί να φαίνεται πρόκληση.
Σε ορισμένες οικογένειες, το φαγητό είναι ο μόνος τρόπος για να δώσετε και να λάβετε αγάπη
Σε πολλούς πολιτισμούς, το να τρώτε μαζί είναι βαθιά συνυφασμένο με την αγάπη και τη φροντίδα. Για παράδειγμα, ένας γονέας μπορεί να εκφράσει την αγάπη του ετοιμάζοντας το αγαπημένο γεύμα του παιδιού του- σε πολλές θρησκείες, οι γιορτές περιστρέφονται γύρω από γιορτές που συμβολίζουν την υγεία, την ενότητα και τη φροντίδα.
Ενώ η έκφραση της αγάπης μέσω του φαγητού είναι φυσιολογική και δεν είναι από μόνη της ανθυγιεινή, σε ορισμένες περιπτώσεις, η σύνδεση μεταξύ φαγητού και αγάπης μπορεί να γίνει τόσο ισχυρή ώστε το φαγητό να γίνει υποκατάστατο άλλων εκφράσεων αγάπης. Κάποιος μπορεί να αρχίσει ασυνείδητα να εξισώνει το φαγητό με την αγάπη και τη φροντίδα, και με την πάροδο του χρόνου, το φαγητό μπορεί να γίνει το πρωταρχικό του μέσο για την καταπράυνση των συναισθηματικών πληγών. Αυτό μπορεί να συμβάλει σε ανθυγιεινά πρότυπα υπερκατανάλωσης τροφής ή συναισθηματικής διατροφής που διαχωρίζεται από τις θερμιδικές ή διατροφικές ανάγκες.
Το φαγητό είναι πάντα εκεί για εσάς αν/όταν οι άνθρωποι στη ζωή σας δεν είναι
Για κάποιους, τα ανθυγιεινά, επεξεργασμένα τρόφιμα μπορούν να χρησιμεύσουν ως αξιόπιστη πηγή παρηγοριάς όταν λείπει η ανθρώπινη υποστήριξη. Σε περιόδους συναισθηματικής δυσφορίας, μοναξιάς ή τεταμένων διαπροσωπικών σχέσεων, η υπερκατανάλωση τροφής -ιδιαίτερα τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη, λίπος ή υδατάνθρακες- μπορεί να προσφέρει προσωρινή ανακούφιση. Τα ανθυγιεινά, επεξεργασμένα τρόφιμα είναι συχνά εύκολα προσβάσιμα και μπορούν να προσφέρουν άμεση ικανοποίηση – σε αντίθεση με τους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να είναι σωματικά ή συναισθηματικά απόντες.
Αυτό δημιουργεί ένα μοτίβο όπου τα άτομα στρέφονται στο φαγητό ως μηχανισμό αντιμετώπισης για να καλύψουν το κενό που αφήνουν οι ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό μπορεί να εξελιχθεί σε μια συνηθισμένη αντίδραση στο στρες ή στον συναισθηματικό πόνο, ενισχύοντας τα ανθυγιεινά τρόφιμα ως μια αξιόπιστη πηγή παρηγοριάς όταν οι ανθρώπινες σχέσεις αποτυγχάνουν να προσφέρουν την απαραίτητη συναισθηματική υποστήριξη. Η κατανάλωση φαγητού γίνεται έτσι περισσότερο θέμα διαχείρισης των συναισθημάτων παρά θέμα πείνας ή διατροφής.
Ελέγχουμε τη διατροφική μας συμπεριφορά λιγότερο απ’ ό,τι νομίζουμε
Πολλοί άνθρωποι (συμπεριλαμβανομένων ορισμένων επαγγελματιών υγείας) θεωρούν τις διατροφικές διαταραχές ως κάτι που αφορά κυρίως τη δύναμη της θέλησης και τον έλεγχο. Αυτή η άποψη είναι υπερβολικά απλοϊκή και παραβλέπει άλλους σημαντικούς παράγοντες που διαμορφώνουν τη διατροφική μας συμπεριφορά, όπως τα τραύματα του παρελθόντος.
Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες (Branley-Bell et al., 2023) και η γνώμη των εμπειρογνωμόνων υποδεικνύουν όλο και περισσότερο ότι τα άτομα που πάσχουν από διατροφικές διαταραχές -συμπεριλαμβανομένης της διαταραχής αδηφαγίας- δεν έχουν πλήρη έλεγχο της διατροφικής τους συμπεριφοράς. Οι διαταραχές αυτές είναι σύνθετες καταστάσεις ψυχικής υγείας που επηρεάζονται από παράγοντες όπως η γενετική- καταστάσεις ψυχικής υγείας όπως το τραύμα, το άγχος και η κατάθλιψη- και περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Οι διατροφικές διαταραχές είναι συχνά μηχανισμοί αντιμετώπισης της συναισθηματικής δυσφορίας και όχι απλά ζητήματα αυτοελέγχου.
Τα άτομα μπορεί επίσης, συνειδητά ή όχι, να θεωρούν την κατάστασή τους ως κλειδί για την ταυτότητά τους. Επιπλέον, ο ψυχαναγκαστικός χαρακτήρας της αδηφαγίας συνδέεται με αλλαγές στη χημεία του εγκεφάλου που δυσκολεύουν τους πάσχοντες να ρυθμίσουν το φαγητό τους.
Το σώμα μας είναι προγραμματισμένο να αμύνεται κατά της πείνας, ακόμη και όταν δεν είναι πλέον απαραίτητο
Το σώμα μας είναι βιολογικά προγραμματισμένο να ανταποκρίνεται στην απειλή της πείνας, ένας μηχανισμός επιβίωσης που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια χιλιάδων ετών. Αντιδρούν αμυντικά όταν η πρόσληψη τροφής μειώνεται, επιβραδύνοντας τον μεταβολισμό και αυξάνοντας τα σήματα πείνας για να διατηρήσουν ενέργεια και να ενισχύσουν την κατανάλωση. Αυτό το εξελικτικό χαρακτηριστικό ήταν ζωτικής σημασίας για τους προγόνους μας, οι οποίοι αντιμετώπιζαν απρόβλεπτες προμήθειες τροφής και έπρεπε να αποθηκεύουν αποτελεσματικά ενέργεια για να επιβιώνουν για μεγάλες περιόδους χωρίς αυτήν.
Στη σύγχρονη εποχή, τα αποθέματα τροφής μας είναι άφθονα και εύκολα προσβάσιμα – ωστόσο το σώμα μας εξακολουθεί να λειτουργεί με την ίδια αρχαία καλωδίωση. Αυτή η αναντιστοιχία μεταξύ του βιολογικού μας προγραμματισμού και του σημερινού περιβάλλοντος, που είναι γεμάτο ανθυγιεινά τρόφιμα, μπορεί να οδηγήσει σε προκλήσεις, καθιστώντας δύσκολη τη ρύθμιση των διατροφικών συνηθειών σε ένα περιβάλλον όπου τα υψηλής θερμιδικής αξίας, ανθυγιεινά τρόφιμα είναι άφθονα και εύκολα διαθέσιμα. Η κατανόηση αυτού του εξελικτικού υπόβαθρου μπορεί να βοηθήσει να εξηγήσουμε γιατί η διατήρηση μιας υγιούς σχέσης με το φαγητό μπορεί να είναι τόσο δύσκολη στον σημερινό κόσμο.
Τα επεξεργασμένα τρόφιμα είναι συχνά φθηνότερα από τα υγιεινά τρόφιμα
Τα υγιεινά τρόφιμα συχνά κοστίζουν περισσότερο και απαιτούν περισσότερη προετοιμασία, καθιστώντας τα υπερ-επεξεργασμένα και επεξεργασμένα τρόφιμα πιο δελεαστικά και παραπλανητικά βολικά.
Jason N. Linder, Psy.D., LMFT,
Αναφορές
Branley-Bell, D., Talbot, C.V., Downs, J. et al. It’s not all about control: challenging mainstream framing of eating disorders. J Eat Disord 11, 25 (2023). https://doi.org/10.1186/s40337-023-00752-9
Sievert, K., Hussain, S. M., Page, M. J., Wang, Y., Hughes, H. J., Malek, M., & Cicuttini, F. M. (2019). Effect of breakfast on weight and energy intake: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. bmj, 364.
Temple NJ. The Origins of the Obesity Epidemic in the USA-Lessons for Today. Nutrients. 2022 Oct 12;14(20):4253. doi: 10.3390/nu14204253. PMID: 36296935; PMCID: PMC9611578.
