Από την πρώτη στιγμή της κοινωνικής μας ζωής, φορτωνόμαστε ρόλους. Παιδί, μαθητής, φίλος, φοιτητής, επαγγελματίας, σύντροφος, γονιός. Ο καθένας από αυτούς έρχεται με ένα σύνολο προσδοκιών και συμπεριφορών που διαμορφώνουν την εικόνα μας προς τα έξω και συχνά, προς τα μέσα.
Η ταύτιση με αυτούς τους ρόλους δημιουργεί μια αίσθηση ασφάλειας, γιατί ορίζουν το «ποιος είμαι» μέσα σε ένα πλαίσιο. Όμως, όταν αυτή η ταύτιση γίνεται απόλυτη, όταν ξεχνάμε ότι οι ρόλοι είναι φορεσιές και όχι δέρμα, τότε αρχίζουμε να χάνουμε την επαφή με την ουσία μας. Όπως είπε κάποτε ο Alan Watts, «ο άνθρωπος είναι ένα ον που παίζει ρόλους, αλλά ξεχνά ότι παίζει».
Advertisment
Αυτό το ξέχασμα γίνεται επικίνδυνο όταν ο ρόλος γίνεται ταυτότητα. Όταν η ιδιότητά μου ως δάσκαλος, γονιός, θεραπευτής, πολιτικός, γίνεται όχι κάτι που κάνω, αλλά κάτι που είμαι. Και όταν αυτό που είμαι αμφισβητηθεί ή χαθεί, τότε όλη μου η υπαρξιακή συνοχή διαλύεται. Δεν ξέρω να υπάρχω χωρίς αυτό.
Η εξάντληση της ταυτότητας
Πόσοι άνθρωποι δεν νιώθουν εξαντλημένοι όχι από αυτό που κάνουν, αλλά από αυτό που νιώθουν ότι πρέπει να είναι; Η εργαζόμενη που δεν είναι μόνο επαγγελματίας αλλά και «η υπεύθυνη», «η μητέρα πρότυπο», «η καλή σύζυγος». Ο πνευματικός αναζητητής που, αντί να βιώνει την ελευθερία του πνεύματος, παγιδεύεται σε μια εικόνα «ενσυνείδητου ανθρώπου» που πρέπει να επιβεβαιώνει καθημερινά.
Η ψυχολογία της «προσκολλημένης ταυτότητας» δείχνει ότι όταν οι άνθρωποι επενδύουν υπερβολικά στην ταύτισή τους με ρόλους, η απώλειά τους — μέσω αλλαγών, κρίσεων ή φυσικών μεταβάσεων — μπορεί να προκαλέσει υπαρξιακή κατάρρευση. Δεν ξέρεις ποιος είσαι χωρίς αυτούς. Και όσο πιο δομημένος είναι ο ρόλος (ιδιαίτερα κοινωνικά ηρωικός ή ηθικά φορτισμένος), τόσο πιο δύσκολο είναι να τον αφήσεις πίσω χωρίς ενοχές.
Advertisment
Η κρίση μέσης ηλικίας, για παράδειγμα, είναι συχνά μια στιγμή τέτοιας σύγκρουσης. Το άτομο, αφού έχει εξαντληθεί μέσα στους ρόλους του, ξυπνά μια μέρα και αναρωτιέται: «Όλα αυτά που έκανα — για ποιον ήταν τελικά;» Αυτός ο υπαρξιακός σεισμός δεν είναι αποσύνθεση. Είναι η αρχή μιας πιθανής αφύπνισης.
Οι άνθρωποι που τόλμησαν να βγάλουν τις στολές
Υπάρχουν όμως και αυτοί που κάποια στιγμή ένιωσαν το βάρος των ρόλων και επέλεξαν να τους αποβάλουν. Ο επαγγελματίας που παραιτήθηκε από μια θέση ισχύος για να βρει την εσωτερική του ισορροπία. Ο γονέας που αρνήθηκε να είναι πάντα ο «δυνατός» και άφησε τον εαυτό του να φανεί ευάλωτος. Ο πνευματικός δάσκαλος που σταμάτησε να διδάσκει γιατί συνειδητοποίησε ότι η σιωπή μιλούσε πιο καθαρά από τα λόγια του.
Αυτές οι ιστορίες δεν είναι ιστορίες εγκατάλειψης. Είναι ιστορίες επιστροφής. Όταν αφαιρείς τον τίτλο, αποκαλύπτεται το πρόσωπο. Όχι πάντα όμορφο. Όχι πάντα έτοιμο. Αλλά αληθινό. Η γύμνια της ύπαρξης δεν είναι έλλειψη — είναι ειλικρίνεια.
Ο Ram Dass, πρώην καθηγητής στο Harvard που μεταμορφώθηκε σε πνευματικό δάσκαλο, έλεγε πως η πραγματική ελευθερία ήρθε όταν σταμάτησε να προσπαθεί να ενσαρκώσει κάποιο ρόλο. «Ήθελα να είμαι δάσκαλος, μετά ήθελα να είμαι πνευματικός, αλλά όταν τα άφησα όλα αυτά, ένιωσα για πρώτη φορά απλά άνθρωπος». Και αυτό ήταν αρκετό.
Η ελευθερία της μη-εικόνας
Η κοινωνία μας λατρεύει την εικόνα – τον τίτλο, το βιογραφικό, την επιτυχία, την οπτική αναγνωρισιμότητα. Ζητά να «είσαι κάποιος». Όμως η πιο ανατρεπτική πράξη σήμερα είναι να μην είσαι «κάποιος», αλλά απλώς να είσαι.
Ο Eckhart Tolle μιλά για το «pain-body», το σώμα του πόνου που ταυτίζεται με τις αφηγήσεις του παρελθόντος. Ομοίως και οι ρόλοι μας είναι μορφές αφήγησης — ποιοι είμαστε, τι πετύχαμε, ποιοι πρέπει να συνεχίσουμε να είμαστε. Όταν παύεις να ταυτίζεσαι με αυτά, απελευθερώνεις τεράστια ψυχική ενέργεια. Η μη-εικόνα στην πραγματικότητα είναι ριζωμένη παρουσία.
Και όμως, ο κόσμος αντιστέκεται. Αν δηλώσεις πως «δεν ξέρω ποιος είμαι αυτή τη στιγμή», θα σε πουν χαμένο. Αν παραδεχτείς πως δεν έχεις τίτλο ή ταυτότητα, θα σε πουν ασταθή. Όμως η αστάθεια αυτή — αν δεν είναι φόβος αλλά αποδοχή — οδηγεί στη βαθύτερη ισορροπία γιατί δεν βασίζεται σε τίποτα εξωτερικό.
Η γύμνια της ύπαρξης
Η μεγαλύτερη πρόκληση και ταυτόχρονα η μεγαλύτερη αλήθεια είναι να σταθείς χωρίς ρόλο. Χωρίς τίτλο, χωρίς κείμενο, χωρίς σκηνή. Να σταθείς και να πεις: «Δεν ξέρω ποιος είμαι. Αλλά είμαι εδώ». Εκεί ξεκινά η αληθινή ελευθερία.
Ο υπαρξιστής ψυχοθεραπευτής Irvin Yalom έγραψε πως «η συνειδητοποίηση της ατομικής ευθύνης για τη δική μας ύπαρξη μπορεί να είναι τρομακτική, αλλά και βαθιά απελευθερωτική». Όταν σταματήσεις να είσαι κάποιος για τους άλλους, μπορείς επιτέλους να συναντήσεις αυτόν που υπάρχει από κάτω — όχι τέλειο, όχι διαμορφωμένο, αλλά παρόντα.
Σε πολλές πνευματικές παραδόσεις — από τον Ζεν μέχρι το Σουφισμό — η γύμνια της ύπαρξης θεωρείται η προϋπόθεση της αλήθειας. Μόνο όποιος έχει αποβάλει τις εξωτερικές του ταυτότητες μπορεί να σταθεί απέναντι στο μυστήριο της ζωής με ανοιχτή καρδιά.
Η ελευθερία αρχίζει όταν τελειώνει η εικόνα
Δεν χρειάζεται να απορρίψουμε τους ρόλους μας. Χρειάζεται να τους δούμε ως προσωρινούς, λειτουργικούς, αλλά όχι ουσιώδεις. Να θυμόμαστε ότι το «ποιος είμαι» δεν τελειώνει εκεί που τελειώνει η επαγγελματική μου κάρτα, ο κοινωνικός μου ρόλος ή η οικογενειακή μου ταυτότητα.
Ίσως, τελικά, η αλήθεια δεν είναι το ποιος είσαι, αλλά το πόσο παρών είσαι όταν δεν είσαι τίποτα συγκεκριμένο.
Πηγές:
- Watts, A. (1951). The Wisdom of Insecurity. Pantheon Books.
- Tolle, E. (1999). The Power of Now. New World Library.
- Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books.
- May, R. (1953). Man’s Search for Himself. W. W. Norton & Company.
- Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. Anchor Books.
- Dass, R. (1971). Be Here Now. Lama Foundation.
