Το φύλο ως κοινωνική κατηγορία υπήρξε επί αιώνες αντικείμενο επιβολής, αναπαράστασης και αμφισβήτησης. Στη μετανεωτερική εποχή, ο διάλογος για το φύλο απέκτησε ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, προτείνοντας ρευστότητα, αποδόμηση και απελευθέρωση από τους ιστορικούς περιορισμούς. Ωστόσο, παρά την πρόοδο αυτών των ρευμάτων, τα τελευταία χρόνια επανέρχεται ένας παλιός τρόπος σκέψης: η ιδέα ότι το φύλο είναι ουσία, μοίρα, βιολογικά καθορισμένο και αναπόφευκτο. Και αυτό, ειρωνικά, επανέρχεται ενίοτε με όρους που φέρουν φεμινιστικές ετικέτες, μεταμφιεσμένο σε δήθεν ενδυνάμωση.
Η επιστροφή του βιολογικού ντετερμινισμού, δηλαδή της ιδέας ότι η βιολογία προσδιορίζει απαρέγκλιτα την ταυτότητα, τις επιθυμίες και τους ρόλους των ανθρώπων, διαπερνά τη δημόσια συζήτηση. Επανεμφανίζεται όχι μέσω επιστημονικών εγχειριδίων, αλλά μέσα από πολιτισμικά αφηγήματα, lifestyle πρακτικές και λόγους ενδυνάμωσης που αγγίζουν τα όρια της ουσιοκρατίας (η αντίληψη ότι το φύλο έχει μια εγγενή, φυσική «ουσία» που καθορίζει ρόλους και χαρακτηριστικά, ανεξάρτητα από κοινωνικά ή ιστορικά συμφραζόμενα). Η φράση «επειδή είμαι γυναίκα…» χρησιμοποιείται όχι για να αμφισβητήσει στερεότυπα, αλλά για να τα επιβεβαιώσει. Η ιδέα του «φυσικού» επιστρέφει σε νέα συσκευασία.
Advertisment
Ο βιολογικός ντετερμινισμός ως πολιτισμικό ανακάλεσμα
Η κοινωνιολογία του φύλου, από τον Durkheim μέχρι τη Simone de Beauvoir και τη Judith Butler, υπήρξε σαφής. Το φύλο δεν είναι απλώς ζήτημα φυσικής διαφοράς, αλλά κοινωνική κατασκευή. Το «γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι» αποτέλεσε ιδρυτική ρήση για τη φεμινιστική σκέψη του 20ού αιώνα. Ωστόσο, στον 21ο αιώνα, σε έναν κόσμο εμποτισμένο από πολιτισμική ανασφάλεια, η επιστροφή σε βιολογικές βεβαιότητες φαίνεται να λειτουργεί ως παρηγορητική στρατηγική.
Η ιατρικοποίηση της γυναικείας εμπειρίας, η αυξανόμενη έμφαση σε ορμονικές και εγκεφαλικές «διαφορές», αλλά και η pop-ψυχολογία που ταξινομεί τα συναισθήματα με βάση το φύλο, συμβάλλουν στην ενίσχυση ενός ουσιοκρατικού λόγου. Η έμφαση σε φράσεις όπως «η γυναικεία φύση» ή «το μητρικό ένστικτο» κατασκευάζει μια νέα κανονικότητα. Μια ταυτότητα που δεν επιλέγεται, αλλά επιβάλλεται εκ των έσω.
Η ουσιοκρατία του lifestyle φεμινισμού και η παγίδα της εξουθένωσης
Ο σύγχρονος φεμινισμός, σε πολλές εκδοχές του, έχει εμπορευματοποιηθεί. Το girlboss αφήγημα, οι καμπάνιες των brands περί «αληθινής ομορφιάς» και τα trends ενδυνάμωσης που συνοδεύονται από hashtag, δεν αμφισβητούν τις θεμελιώδεις δομές εξουσίας. Αντιθέτως, τις ενσωματώνουν, επιβεβαιώνοντας στερεότυπα με θετικό προσωπείο.
Advertisment
Η γυναίκα παρουσιάζεται ως πολυλειτουργική, συναισθηματική, ανθεκτική εκ φύσεως κι η «θηλυκότητα» εξυμνείται ως βιολογική «ουσία». Αυτή η εικόνα όμως, αντί να ενδυναμώνει εξουθενώνει. Δημιουργεί ένα ιδανικό που απαιτεί την τέλεια σύζυγο, τη στοργική μητέρα, την αφοσιωμένη εργαζόμενη, τη σαγηνευτική σύντροφο και τη σταθερή συναισθηματική υποστήριξη — όλα αυτά μαζί, με χαμόγελο και χωρίς ρωγμές.
Η καθημερινότητα δεν αντέχει αυτό το μοντέλο. Το πρότυπο της γυναίκας που «τα προλαβαίνει όλα» δεν απελευθερώνει αλλά φορτώνει.
Η συναισθηματική εργασία και η αόρατη υπερεπάρκεια
Ο όρος «συναισθηματική εργασία» (emotional labor), όπως διαμορφώθηκε από την Arlie Hochschild, αναφέρεται στην αόρατη εργασία διαχείρισης συναισθημάτων που εκτελείται συνήθως από γυναίκες. Από τις σχέσεις μέχρι το χώρο εργασίας, η διαχείριση της ευγένειας, της υπομονής, της προσαρμογής και της υποστήριξης θεωρείται «δεύτερη φύση» του θηλυκού φύλου.
Αυτός ο ρόλος όχι μόνο δεν αμφισβητείται, αλλά προβάλλεται ως προσόν. Η φροντίδα εμφανίζεται ως φυσική ικανότητα και η προσδοκία προς τις γυναίκες αυξάνεται αντί να μειώνεται. Το αποτέλεσμα είναι η θεσμοποίηση της εξάντλησης: η συνεχής επάρκεια, η διαθεσιμότητα, η ισορροπία ανάμεσα σε καριέρα, σπίτι, παιδιά, σύντροφο και φροντίδα εαυτού, παρουσιάζονται όχι ως αδύνατο εγχείρημα, αλλά ως ελάχιστη προδιαγραφή.
Η γυναίκα καλείται να είναι παρούσα παντού, χωρίς περιθώριο αποτυχίας. Ο βιολογικός ντετερμινισμός δεν την εγκλωβίζει μόνο σε ρόλους την πείθει ότι είναι φυσικά προορισμένη να τους εκτελεί τέλεια.
Η ίδια η επιμονή στην ύπαρξη και ανανέωση του φεμινιστικού κινήματος μαρτυρά ότι ο στόχος της ουσιαστικής ισότητας — όχι μόνο της ισοπολιτείας αλλά και μιας βαθύτερης «ισοκοινωνίας» — δεν έχει ακόμη επιτευχθεί. Παρότι έχουν κατοχυρωθεί σημαντικά δικαιώματα, οι κοινωνικές συνθήκες έχουν μεταβληθεί περισσότερο σε επίπεδο προσδοκιών παρά πραγματικών ισορροπιών. Η γυναίκα κλήθηκε να ενταχθεί στην εργασία, να κατακτήσει χώρο στον δημόσιο λόγο, να αποδείξει ότι μπορεί «να τα κάνει όλα» — χωρίς όμως να μειωθεί η παραδοσιακή επιβάρυνση που φέρει στο σώμα και στον χρόνο της.
Ο όρος «ισοκοινωνία» — ως δυνατότητα ισόρροπης συμμετοχής χωρίς εξουθένωση — περιγράφει ακριβέστερα την απουσία ενός κοινωνικού μοντέλου που να μην προϋποθέτει τη θυσία της ατομικότητας, νεολογισμός που περιγράφει την ανάγκη για μια κοινωνική ισοτιμία που να λαμβάνει υπόψη τη φροντίδα, την κόπωση, τις βιωμένες ανισορροπίες και τις μη θεσμοθετημένες ανισότητες.
Η ανδρική κρίση και η νέα εξιδανίκευση της γυναικείας φύσης
Η συζήτηση για το φύλο εξελίσσεται εν μέσω μιας παράλληλης κρίσης, εκείνης της ανδρικής ταυτότητας. Το ασταθές προφίλ του σύγχρονου άνδρα, η δυσκολία προσαρμογής στις αλλαγές κοινωνικού ρόλου και η συναισθηματική αποξένωση, δημιουργούν μια κρυφή αναζήτηση σταθερότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, η επιστροφή στη γυναικεία «σταθερότητα» λειτουργεί ως καταφύγιο. Η γυναίκα παρουσιάζεται ως έμφυτο κέντρο σταθερότητας, σοφίας, ενσυναίσθησης.
Αυτό οδηγεί σε έναν νέο ιδεαλισμό, ο οποίος κρύβει έναν παλαιό μηχανισμό. Η γυναίκα ως «ηθικός πυρήνας» της κοινωνίας, όχι επειδή το επέλεξε, αλλά επειδή γεννήθηκε έτσι. Η εξιδανίκευση λειτουργεί ως μηχανισμός καθησυχασμού για μια κοινωνία που δυσκολεύεται να προσαρμοστεί σε ρευστές ταυτότητες. Η επιφανειακή εξύψωση της γυναικείας φύσης οδηγεί τελικά σε περιορισμό της. Ο εγκλωβισμός δεν προκύπτει από την υποτίμηση, αλλά από την αδιάκοπη επίκληση στην υπερεπάρκεια.
Προς ένα μετα-ουσιοκρατικό φεμινισμό
Ο φεμινισμός, στις ριζικές του εκφράσεις, δεν επιδιώκει την επιβεβαίωση ταυτοτήτων, αλλά την αποδόμησή τους. Η κατανόηση του φύλου ως επιτέλεση (Butler), ως ιστορική θέση (De Beauvoir), ως μηχανισμός εξουσίας (Foucault), αποτελεί βασικό εργαλείο ελευθερίας. Η επιστροφή στην «ουσία», ακόμη κι αν παρουσιάζεται ως θετική, παραμένει οπισθοδρόμηση.
Η πρόκληση είναι η υπέρβαση των έμφυλων προσδοκιών χωρίς την αντικατάστασή τους με εξιδανικεύσεις. Ο σύγχρονος φεμινιστικός λόγος οφείλει να ανακτήσει την πολυπλοκότητα, να διατηρήσει το ριζοσπαστικό του βλέμμα και να αρνηθεί τον πειρασμό της «εύκολης ενδυνάμωσης» μέσω βιολογικών αναφορών.
Η συζήτηση για το φύλο απαιτεί λεπτότητα και ακρίβεια. Η μητρότητα αποτελεί υπαρξιακή εμπειρία με βάθος, που ούτε εξιδανίκευση χωρά, ούτε απλοποίηση. Οι γυναίκες δεν χρειάζονται να είναι ταυτόχρονα μητέρες, επαγγελματίες, ερωμένες, φίλες και πρότυπα ευεξίας — τουλάχιστον όχι με όρους υπεραπόδοσης και φυσικής αναγκαιότητας.
Ένας φεμινισμός που ακούει τις αντιφάσεις και αναγνωρίζει την κούραση, την αμφιθυμία, την ατέλεια, προσφέρει μεγαλύτερη ελευθερία από έναν φεμινισμό που χτίζει ένα νέο ιδανικό. Η ισότητα δεν κερδίζεται με εξωπραγματικές προσδοκίες, αλλά με θεσμική φροντίδα, κοινωνική κατανόηση και την άρνηση να παρουσιάζεται η εξάντληση ως προορισμός.
Το φύλο δεν είναι μοίρα. Η κοινωνική του ανάγνωση και η πολιτισμική του χρήση αποτελούν πάντα ζήτημα λόγου, δύναμης και δυνατότητας μετασχηματισμού.
Πηγές
- Simone de Beauvoir (1949). Le Deuxième Sexe.
- Judith Butler (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity.
- Arlie Hochschild (1983). The Managed Heart: Commercialization of Human Feeling.
- Michel Foucault (1976). Histoire de la sexualité.
- bell hooks (2000). Feminism is for Everybody.
- Angela McRobbie (2009). The Aftermath of Feminism.
