«Η ψυχή γνωρίζει το φως, μόνο όταν έχει πρώτα αποδεχτεί το σκοτάδι της.» – Thomas Moore
Υπάρχουν στιγμές στη ζωή που όλα παύουν να βγάζουν νόημα. Το εσωτερικό μας τοπίο ξαφνικά σιωπά σαν κάποιος να έκλεισε το φως στο δωμάτιο της ύπαρξης, και το μόνο που απομένει είναι σκοτάδι – ένα βαθιά υπαρξιακό σκοτάδι. Αυτό το εσωτερικό σκοτάδι δεν είναι μια φάση κακής διάθεσης ή κατάθλιψης αλλά κάτι πολύ πιο ριζικό. Είναι αυτό που στην πνευματική παράδοση έχει ονομαστεί «σκοτεινή νύχτα της ψυχής».
Advertisment
Για κάποιους, αυτή η εμπειρία είναι μια προσωπική κατάρρευση. Για άλλους, είναι το αναγκαίο χάος πριν την αναγέννηση. Και ίσως, όπως υποστηρίζουν οι μυστικιστές, οι ψυχοθεραπευτές και οι σοφοί της εποχής μας, αυτή η σκοτεινή νύχτα να μην είναι το τέλος, αλλά η αρχή μιας βαθιάς μεταμόρφωσης.
Ιστορική προέλευση: Ο Ιωάννης του Σταυρού και η μυστικιστική ρήξη
Ο όρος «σκοτεινή νύχτα της ψυχής» αποδίδεται στον Ιωάννη του Σταυρού (San Juan de la Cruz), Ισπανό μοναχό και μυστικιστή του 16ου αιώνα. Στο ομώνυμο έργο του περιγράφει την πνευματική πορεία της ψυχής προς την ένωση με τον Θεό, μια πορεία που περνάει μέσα από την εγκατάλειψη, την απώλεια και το πνευματικό σκοτάδι.
Ο Ιωάννης, φυλακισμένος από το ίδιο το μοναστικό του τάγμα λόγω των ριζοσπαστικών του ιδεών, έγραψε για την εμπειρία της ψυχής που απογυμνώνεται από όλα τα στηρίγματα, ακόμη κι από την αίσθηση της θείας παρουσίας. Η σκοτεινή νύχτα όμως δεν είναι τιμωρία αλλά χάρη. Είναι η σιωπή του Θεού ως κάλεσμα. Είναι το πέρασμα μέσα από τον πνευματικό θάνατο, που οδηγεί στην πραγματική ένωση με το θείο.
Advertisment
Η ποίηση και τα σχόλια του Ιωάννη περιγράφουν έναν βαθύ εσωτερικό καθαρτήριο πόνο. Η ψυχή δεν προοδεύει στα εύκολα. Σφυρηλατείται μέσα από τις δυσκολίες. Αυτή η παράδοση συνεχίστηκε και στον μυστικισμό άλλων θρησκειών – από τον βουδισμό μέχρι το σουφισμό – δείχνοντας ότι η σκοτεινή νύχτα είναι πανανθρώπινη εμπειρία.
Πώς μοιάζει η σκοτεινή νύχτα της ψυχής
Σε αντίθεση με τον σωματικό πόνο, ο ψυχικός πόνος αυτής της νύχτας δεν εντοπίζεται εύκολα. Δεν έχει πρόσωπο και δεν ακολουθεί κανένα λογικό μοτίβο. Έρχεται συνήθως απροειδοποίητα, μετά από μια φαινομενικά επιτυχημένη φάση ζωής, μια ερωτική σχέση, μια προαγωγή, ένα παιδί κι εκεί όπου θα έπρεπε κανείς να αισθάνεται γεμάτος, ξαφνικά αισθάνεται άδειος.
Συνοδεύεται από απώλεια νοήματος, αίσθηση αποσύνδεσης, μοναξιά και μια βαθιά συναισθηματική αβεβαιότητα. Η ύπαρξη μοιάζει ακίνητη. Οι παλιές δραστηριότητες, οι σχέσεις και οι πεποιθήσεις δεν παρέχουν πλέον παρηγοριά. Είναι σαν να διαλύεται η εσωτερική ταυτότητα και μαζί της ο κόσμος.
Συχνά, η σκοτεινή νύχτα συγχέεται με την κατάθλιψη. Αν και υπάρχει επικάλυψη, υπάρχει μια βασική διαφορά. Στη σκοτεινή νύχτα, κάτω από την επιφάνεια του πόνου, υπάρχει μια εσωτερική φλόγα – ένα κάλεσμα για αλήθεια, για κάθαρση. Ο άνθρωπος δεν θέλει απλώς να «νιώσει καλύτερα». Θέλει να βρει την ουσία.
Η εμπειρία μπορεί να κρατήσει μήνες ή και χρόνια. Δεν έχει χρονοδιάγραμμα. Είναι περισσότερο μια εσωτερική διαδικασία ωρίμανσης παρά ένα σύμπτωμα που πρέπει να εξαλειφθεί. Είναι η αρχιτεκτονική της αναγέννησης.
Η πτώση του “εγώ” και η αναγέννηση του εαυτού
Η σκοτεινή νύχτα καταστρέφει τα παλιά νοήματα, αφαιρώντας ταυτόχρονα και τις βεβαιότητες. Είναι το εσωτερικό ισοδύναμο μιας καταιγίδας που ξεριζώνει ό,τι είχαμε θεωρήσει ασφαλές. Η καριέρα, οι ρόλοι, τα «πρέπει», οι προσδοκίες των άλλων, όλα γίνονται στάχτη.
Μέσα σε αυτή τη στάχτη όμως γεννιέται μια δυνατότητα: η επανεκκίνηση. Το παλιό εγώ –που είχε οικοδομηθεί πάνω σε προσδοκίες, κοινωνικούς ρόλους και τραύματα– σιγά σιγά διαλύεται και αφήνει χώρο για κάτι πιο αυθεντικό. Όχι απαραίτητα πιο ευχάριστο ή “καλό” με την ηθική έννοια, αλλά πιο αληθινό.
Αυτό το πέρασμα μοιάζει με μύηση. Όπως στις αρχαίες τελετές ενηλικίωσης, όπου ο έφηβος περνούσε μια περίοδο απομόνωσης και δοκιμασίας πριν επιστρέψει ως ενήλικος στην κοινότητα, έτσι κι εδώ ο άνθρωπος περνά μια εσωτερική έρημο για να βρει τη φωνή του.
Η πνευματική αφύπνιση δεν είναι έκσταση ή φώτιση με τη μορφή που την παρουσιάζουν συχνά οι σύγχρονες κουλτούρες. Είναι πρώτα απ’ όλα αποδόμηση. Είναι η σιωπή μετά τη συντριβή. Είναι το σημείο μηδέν όπου επιτρέπεις στον εαυτό σου να μην ξέρει.
Πώς να επιβιώσεις τη σκοτεινή νύχτα
Το πιο δύσκολο στην σκοτεινή νύχτα είναι το ότι νομίζεις πως δεν θα τελειώσει ποτέ. Ο χρόνος παραμορφώνεται. Κάθε μέρα μοιάζει με επανάληψη της προηγούμενης κι η ελπίδα χάνεται.
Σε αυτό το σημείο, η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η εμπιστοσύνη στη διαδικασία. Να επιτρέψεις στον εαυτό σου να μην έχει απαντήσεις. Να σταματήσεις να προσπαθείς να διορθώσεις τον εαυτό σου και απλώς να είσαι μαζί του.
Υπάρχουν εργαλεία που βοηθούν:
- Ψυχοθεραπεία: Μια ασφαλής σχέση όπου μπορείς να επεξεργαστείς τον πόνο χωρίς ντροπή.
- Διαλογισμός: Για να παρατηρείς αυτό που υπάρχει – ακόμα και το κενό.
- Στήριξη από ανθρώπους: Μια αγκαλιά που συνοδεύει στο ταξίδι.
- Ημερολόγιο: Η γραφή ως καθρέφτης του εσωτερικού χάους.
- Φύση: Υπενθυμίζει πώς είναι να ανήκεις, χωρίς να χρειάζεται να εξηγείς ποιος είσαι.
Για να αντέξεις τη σκοτεινή νύχτα δεν πρέπει να «κρατηθείς γερά». Πρέπει να επιτρέψεις στον εαυτό σου να πέσει.
Μετά την κρίση η αναγέννηση
Όταν –όχι αν, αλλά όταν– αρχίσει να χαράζει, δεν θα είναι με πανηγυρικό τρόπο. Δεν θα ακούσεις τρομπέτες ή φώτα να αναβοσβήνουν. Ίσως ξυπνήσεις ένα πρωί και νιώσεις για πρώτη φορά, εδώ και καιρό, μια σταγόνα γαλήνης. Ίσως κοιτάξεις ένα φύλλο που πέφτει και νιώσεις συγκίνηση. Αυτό είναι το σημάδι ότι κάτι μέσα σου έχει αλλάξει.
Στη μετα-κρίση χωρίς να είναι όλα τέλεια, εσύ θα είσαι περισσότερο εσύ. Πιο συνδεδεμένος με την αλήθεια σου, πιο ανοιχτός στη συμπόνια – όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και για εσένα τον ίδιο. Έχοντας περάσει από την άρνηση στο πένθος, έπεται μια νέα μορφή αποδοχής.
Ίσως αυτό να είναι η αληθινή αφύπνιση. Μια κατάδυση στον εαυτό, ένα ταξίδι προς τα μέσα, που μας επιτρέπει να σταθούμε πιο γειωμένοι στον κόσμο και πιο ανοικτοί στο φως.
Το φως της αλλαγής
Η σκοτεινή νύχτα της ψυχής είναι ένα από τα πιο παρεξηγημένα και ταυτόχρονα πιο καθοριστικά φαινόμενα της ανθρώπινης εμπειρίας. Μοιάζει με ασθένεια και αποτυχία, ενώ είναι κάλεσμα για μύηση.
Αν βρεθείς εκεί, θυμήσου ότι δεν είσαι μόνος, όσο κι αν το σκοτάδι σε πείθει για το αντίθετο. Άνθρωποι σε κάθε εποχή, σε κάθε πολιτισμό, πέρασαν από το ίδιο σιωπηλό μονοπάτι, εκεί όπου όλα διαλύονται πριν ξαναχτιστούν. Και όταν επέστρεψαν, δεν ήταν οι ίδιοι. Επέστρεψαν πιο ταπεινοί, πιο συμπονετικοί, με βλέμμα που βλέπει βαθύτερα και καρδιά που αγκαλιάζει ευρύτερα. Δεν κουβαλούσαν απαντήσεις, αλλά κατανόηση και την ικανότητα να ακούν χωρίς να ερμηνεύουν, να προσφέρουν χώρο χωρίς να γεμίζουν το κενό.
Η σκοτεινή νύχτα δεν σου παίρνει κάτι. Σου αποκαλύπτει αυτό που ποτέ δεν ήταν δικό σου.
Πηγές:
- John of the Cross, “The Dark Night of the Soul”
- Connie Zweig, “Meeting the Shadow: The Hidden Power of the Dark Side of Human Nature”
- Carl Jung, “Memories, Dreams, Reflections”
- Eckhart Tolle, “The Power of Now”
- Thomas Moore, “Care of the Soul”
- Andrew Harvey, “The Direct Path”
- Tara Brach, “Radical Acceptance”
- Mirabai Starr, “Dark Night of the Soul” (μετάφραση και ανάλυση του έργου του Ιωάννη του Σταυρού)
