Υπάρχουν στιγμές που ο νους, κουρασμένος από την ένταση της αναζήτησης και της προσδοκίας, αντιδρά στην επιθυμία. Είναι λες κι η εσωτερική κόπωση να τον κάνει να κλείνει τα αυτιά σε όλες εκείνες τις φωνές που λένε «θέλω».
Κι ενώ εξυμνούνται η φιλοδοξία και η αδιάκοπη εξέλιξη ως θεμέλια της επιτυχίας, η επιθυμία να μην επιθυμείς τίποτα φαντάζει παράδοξη. Κι όμως, αυτή η διάθεση έχει ανθρωπολογικές, φιλοσοφικές και πνευματικές ρίζες. Ο Βούδας δίδαξε πως η επιθυμία γεννά την οδύνη. Οι στωικοί αναζήτησαν τη γαλήνη στην απαλλαγή από τα πάθη. Ο Χριστός μίλησε για τη μακαριότητα των πτωχών τῷ πνεύματι. Όλες αυτές οι παραδόσεις συναντιούνται σε μια κοινή διαίσθηση. Όταν η επιθυμία σωπαίνει, κάτι καθαρότερο μπορεί να εμφανιστεί.
Advertisment
Η σκέψη αυτή εμφανίζεται και στον ταοϊσμό. Ο Λάο Τσε γράφει: «Για να γεμίσεις το δοχείο, πρώτα άφησέ το να αδειάσει.» Η μη επιθυμία λειτουργεί εδώ ως τρόπος προσανατολισμού σε μια πιο συντονισμένη, λιγότερο διασπασμένη εμπειρία της πραγματικότητας.
Εκεί όπου σταματά η επιθυμία, αρχίζει η ακρόαση. Εκεί που παύεις να θες, αρχίζεις να βλέπεις.
Ψυχολογία και κόπωση από το «περισσότερο»
Η επιθυμία για μη επιθυμία δεν εκφράζει μόνο φιλοσοφικό στοχασμό· αντανακλά και μια ψυχολογική αντίδραση. Ο Viktor Frankl έγραφε πως χωρίς ένα ξεκάθαρο «γιατί» στη ζωή, ο άνθρωπος χάνει το νόημα και μαζί του τη βούληση. Όταν οι συνεχείς στόχοι και απαιτήσεις κουράσουν την ψυχή, αυτή αντιδρά αποσύροντας την επιθυμία της. Η απάθεια τότε δεν προκύπτει από έλλειψη, αλλά από υπερφόρτωση.
Advertisment
Όταν κάθε επιθυμία συνοδεύεται από ένα πλάνο, ένα deadline ή μια προσδοκία επιτυχίας, το εσωτερικό σύστημα εξαντλείται. Κάποιοι άνθρωποι νιώθουν πως η πιο ριζική πράξη ελευθερίας είναι να αδειάσουν το τραπέζι από στόχους. Η αίσθηση αυτή -που δεν είναι τεμπελιά ή παραίτηση- αποτυπώνει την ανάγκη για «ησυχία» ανάμεσα στα ερεθίσματα.
Η ψυχολόγος Christina Maslach, μελετώντας το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης, περιγράφει την «αποπροσωποποίηση» — μια κατάσταση κατά την οποία το άτομο αποτραβιέται συναισθηματικά από τις ευθύνες του, όχι από αδιαφορία, αλλά επειδή έχει φτάσει το όριο αντοχής του.
Απάθεια ή νηφαλιότητα;
Στη Δύση, η απάθεια συχνά ταυτίζεται με αδυναμία. Όμως στην ιστορία των πνευματικών παραδόσεων, η αποδέσμευση από την επιθυμία δεν περιγράφεται ως κατάρρευση, αλλά ως επίγνωση. Ο στωικός δεν αποφεύγει τον κόσμο. Τον συναντά χωρίς να εξαρτάται από αυτόν. Ο Ζεν μοναχός δεν αγνοεί τις ανάγκες του σώματος· τις παρατηρεί με διαύγεια, χωρίς προσκόλληση.
Η απάθεια ως επιλογή και όχι ως άμυνα, μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για μια ήρεμη εγρήγορση. Όταν δεν παλεύεις να γεμίσεις κάθε στιγμή με σκοπό, μπορείς να αφουγκραστείς τη λεπτομέρεια. Η μη επιθυμία λοιπόν, γίνεται επιστροφή στην απλότητα.
Στην παράδοση του χριστιανικού ησυχασμού, ο ερημίτης δεν απαρνείται την ύλη, αλλά αναζητά τη σιωπή που αναδύεται όταν ο κόσμος δεν τραβά πια την προσοχή του. Η απάθεια εδώ είναι πνευματική πειθαρχία.
Από το κενό στο παρόν
Ο William James παρατήρησε ότι η εμπειρία του νοήματος εξαρτάται από τη στάση του παρατηρητή. Αυτό εξηγεί γιατί δύο άνθρωποι μπορεί να βιώσουν τη μη επιθυμία πολύ διαφορετικά. Για τον έναν μοιάζει με κατάθλιψη. Για τον άλλον είναι ανακούφιση. Το κλειδί ίσως βρίσκεται στην πρόθεση. Επιλέγεις να σωπάσεις, ή απλώς δεν αντέχεις άλλο θόρυβο;
Η συνειδητή παύση, η στιγμή που δεν αναζητάς κάτι άλλο, φανερώνει πληρότητα. Η ζωή συνεχίζεται χωρίς την ανάγκη να σου ανήκει. Μπορείς να περπατάς χωρίς να φτάνεις, να βλέπεις χωρίς να καταναλώνεις, να υπάρχεις χωρίς να ορίζεσαι.
Όπως γράφει ο Mark Epstein, ψυχοθεραπευτής επηρεασμένος από τον βουδισμό, η απελευθέρωση δεν έρχεται με την κατάκτηση της επιθυμίας, αλλά με την κατανόησή της. Όταν σταματάμε να θέλουμε να κυριαρχούμε πάνω στη ζωή, αρχίζουμε να συμβιώνουμε μαζί της.
Η μη επιθυμία ως πνευματική ελευθερία
Η αληθινή μη επιθυμία, όπως παρουσιάζεται στις παραδόσεις του Ζεν, του χριστιανικού ησυχασμού και του στωικισμού, δεν περιφρονεί τη ζωή ούτε διώχνει τη χαρά. Αντίθετα αποκαθιστά τη ζωή κι απελευθερώνει τη χαρά από την προϋπόθεση της επίτευξης.
Όπως λέει ο Δαλάι Λάμα, «μερικές φορές, το να μη συμβεί αυτό που επιθυμείς είναι μια θαυμάσια τύχη». Μέσα σε αυτή τη φράση κρύβεται η αλήθεια της αποδοχής. Όταν η ζωή πάψει να είναι στόχος, γίνεται παρουσία.
Η μη επιθυμία προσκαλεί την εστιασμένη δράση. Εκεί που δεν κυριαρχεί η επιθυμία, υπάρχει χώρος για προαίρεση, για ελευθερία, για αγάπη χωρίς προσδοκία. Ο Thomas Merton έλεγε πως «η πνευματική ζωή αρχίζει εκεί που σταματά η ανάγκη να αποδείξεις κάτι».
Σε εκείνη τη σιωπή που απομένει όταν οι επιθυμίες καταλαγιάζουν, η ύπαρξη αποκαλύπτει τη βαθύτερη μορφή της: μια ήσυχη, γαλήνια, ανεπιτήδευτη ελευθερία.
Πηγές:
- Frankl, V. (1946). Man’s Search for Meaning.
- Hadot, P. (1998). The Inner Citadel: The Meditations of Marcus Aurelius.
- Suzuki, S. (1970). Zen Mind, Beginner’s Mind.
- James, W. (1902). The Varieties of Religious Experience.
- Camus, A. (1942). The Myth of Sisyphus.
- Merton, T. (1961). New Seeds of Contemplation.
- Epstein, M. (2007). Psychotherapy Without the Self: A Buddhist Perspective.
- Nhat Hanh, T. (1991). Peace Is Every Step.
- Maslach, C. (1982). Burnout: The Cost of Caring.
- Lao Tzu. (6ος αιώνας π.Χ.). Tao Te Ching.
