O κόσμος μοιάζει να κινείται πιο γρήγορα από την ικανότητά μας να τον ερμηνεύουμε, η πληροφορία πολλαπλασιάζεται, οι σταθερές μετατοπίζονται και οι εγγυήσεις — εκείνες οι αόρατες συμφωνίες που είχαμε με το μέλλον — καταρρέουν μία-μία. Το μέλλον έχει πάψει να μοιάζει με “κάτι που σχεδιάζουμε”. Πλέον θυμίζει περισσότερο κάτι που υπομένουμε.
Μέσα σε αυτή τη διαρκή ρευστότητα, ένα αίσθημα βαραίνει πολλούς ανθρώπους, χωρίς πάντα να ονομάζεται. Δεν είναι ακριβώς φόβος, ούτε άγχος στην κλασική του μορφή. Είναι μια βαθιά δυσκολία να υπάρξουμε μέσα στο ασαφές, να προχωράμε χωρίς βεβαιότητες, χωρίς εγγυήσεις, χωρίς να ξέρουμε πού οδηγεί ο δρόμος.
Advertisment
Η αβεβαιότητα δεν είναι πια ένα μεταβατικό στάδιο. Είναι η νέα συνθήκη. Και σε αυτή τη συνθήκη, δεν υποφέρουμε όλοι το ίδιο. Για κάποιους, η αβεβαιότητα γίνεται κινητήρια δύναμη. Για άλλους, παγίδα αποδιοργάνωσης.
Όταν το άγνωστο βιώνεται ως απειλή
Η ψυχολογία της δυσανεξίας στην αβεβαιότητα, είναι πέρα από ευαισθησία στο απρόβλεπτο. Είναι μια βαθύτερη ανάγκη για νοητική και συναισθηματική ασφάλεια, που εκδηλώνεται όταν απουσιάζει ο έλεγχος. Όταν το περιβάλλον είναι ασταθές, ο νους σπεύδει να εφεύρει σενάρια, να οργανώσει το χάος με λόγια, σχέδια, αναλύσεις, ερωτήσεις και υποθέσεις.
Αλλά αυτό που ξεκινά σαν ανάγκη κατανόησης, εύκολα μετατρέπεται σε υπερφόρτωση. Το άτομο παγιδεύεται στον δικό του εσωτερικό μηχανισμό πρόβλεψης. Η προσπάθεια να ξέρει τι έρχεται, να εξασφαλίσει όλα τα ενδεχόμενα, να “προνοήσει”, δεν καταλήγει σε ηρεμία. Καταλήγει σε αποσύνδεση από το παρόν.
Advertisment
Κι έτσι, η δυσανεξία στην αβεβαιότητα δεν αφορά μόνο το εξωτερικό περιβάλλον. Γίνεται υπαρξιακό πρόβλημα. Αφορά τη σχέση μας με τον χρόνο, με τον εαυτό, με το τι σημαίνει να ζούμε χωρίς βεβαιότητα για το αποτέλεσμα. Και εκεί, το άγχος δεν προκύπτει από τα γεγονότα, αλλά από την απουσία προβλέψιμου αφηγήματος.
Όσα πληρώνουμε για να μην αμφιβάλλουμε
Ο τρόμος της αβεβαιότητας μάς οδηγεί σε διάφορες εσωτερικές στρατηγικές, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι σιωπηρές. Μπορεί να παγώνουμε, να αναβάλουμε, να σκεφτόμαστε υπερβολικά, να προσπαθούμε να ελέγξουμε ανθρώπους ή καταστάσεις. Καμιά φορά καταφεύγουμε σε υπερλειτουργία, γεμίζουμε το πρόγραμμά μας με υποχρεώσεις, στόχους, ακριβώς για να μην μείνουμε ακίνητοι απέναντι στο κενό.
Άλλες φορές, συμβαίνει το αντίθετο – η αβεβαιότητα παραλύει. Δεν μπορούμε να διαλέξουμε, να δεσμευτούμε, να προχωρήσουμε. Κρατιόμαστε στη μέση του δρόμου, πεισμένοι ότι η λάθος επιλογή θα είναι πιο οδυνηρή από την ακινησία. Το μυαλό ζητά εξηγήσεις, αλλά δεν αντέχει την απουσία απάντησης.
Κι όσο προσπαθούμε να απομακρυνθούμε από την αβεβαιότητα, τόσο περισσότερο εγκλωβιζόμαστε σε εσωτερικά κυκλώματα αγωνίας. Είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε την αυθορμησία, τη χαρά, την ελευθερία, μόνο και μόνο για να νιώσουμε για λίγο πως ξέρουμε πού πηγαίνουμε.
Αλλά η ερώτηση που αναδύεται αργά — και κάποτε με πόνο — είναι άλλη: Τι χάνω προσπαθώντας να τα ξέρω όλα εκ των προτέρων;
Η δύναμη να μένεις χωρίς απαντήσεις
Η ανοχή στην αβεβαιότητα είναι η βαθιά δεξιότητα του να μένεις μέσα στο αναπάντητο χωρίς να διαλύεσαι. Να δέχεσαι πως το νόημα κάποιες φορές έρχεται μετά κι όχι στην αρχή.
Είναι η εσωτερική ικανότητα να ζούμε την εκκρεμότητα χωρίς να τη μεταφράζουμε πάντα σε απειλή. Να κάνουμε χώρο μέσα μας για να υπάρξει το “δεν ξέρω” όχι ως αδυναμία, αλλά ως πεδίο. Ως συνθήκη ζωής.
Αυτή η δεξιότητα δεν είναι έμφυτη. Χτίζεται με πρακτικές εμπιστοσύνης, ψυχική ενδυνάμωση και επαφή με το σώμα. Με την ψυχοθεραπεία. Με την τέχνη. Με την ήσυχη συμφιλίωση με το ότι δεν θα έχουμε ποτέ όλες τις απαντήσεις, αλλά μπορούμε να μάθουμε να συνυπάρχουμε με τις ερωτήσεις.
Η αβεβαιότητα μέσα από αυτό το πρίσμα, δεν αποτελεί πρόβλημα προς επίλυση. Είναι μια πρόσκληση να σχετιστούμε διαφορετικά με τον κόσμο – με λιγότερη ανάγκη για έλεγχο, με περισσότερη ταπεινότητα και τελικά, με περισσότερη ανθρωπιά.
Τι απομένει όταν ο έλεγχος δεν είναι εφικτός
Μπορεί να μην μπορούμε πια να στηριζόμαστε στην προβλεψιμότητα, μπορούμε όμως να στηριχτούμε, στην ικανότητά μας να ανταποκριθούμε. Να μένουμε ψυχικά παρόντες, ακόμη και όταν δεν ξέρουμε πού πηγαίνουμε. Να αντέχουμε τη σιωπή. Να παίρνουμε μικρές αποφάσεις χωρίς βεβαιότητα. Να καλλιεργούμε τη σχέση μας με το άγνωστο.
Η αποδοχή της αβεβαιότητας είναι μια πιο εσωτερική μορφή εμπιστοσύνης. Όχι στο αποτέλεσμα, αλλά στον εαυτό μας. Στην ικανότητά μας να περπατήσουμε και να αντέξουμε το να μη γνωρίζουμε, να χτίσουμε ρίζες όχι σε “βεβαιότητες”, αλλά στη ζωντανή επαφή με το παρόν.
Κάθε φορά που καταφέρνουμε να μην δραπετεύσουμε από αυτό που δεν ξέρουμε, κάτι αλλάζει. Δεν μας καταπίνει η αγωνία, αλλά μας ανοίγει ένα χώρο. Και μέσα σε αυτόν, μπορούμε να σταθούμε, άλλοτε αμήχανα, άλλοτε με φόβο, αλλά πάντα πιο αληθινά.
Ζωή: Ένα ανολοκλήρωτο σχήμα
Καθώς προσπαθούμε να χαρτογραφήσουμε τη ζωή, αναζητούμε σημεία σταθερά, κάνουμε σχέδια, ακολουθούμε λογικές ακολουθίες, στήνουμε αφηγήσεις που εξηγούν πώς θα προχωρήσουμε. Κι όμως, όσο πιο πολύ επιμένουμε στο να ελέγξουμε την πορεία, τόσο πιο έντονα συνειδητοποιούμε ότι οι περισσότερες διαδρομές μάς διαφεύγουν, γιατί η αβεβαιότητα είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο η ζωή ξεδιπλώνεται. Δεν προκύπτει από κάποια βλάβη του κόσμου, αλλά από τη φύση του.
Η δυσανεξία σ’ αυτή τη συνθήκη μπορεί να προκύπτει από την ανθρώπινη ανάγκη για προσανατολισμό, όμως η αδιάκοπη προσπάθεια να ελέγξουμε το αβέβαιο μας εξαντλεί. Όσο περισσότερο πασχίζουμε να ελέγξουμε τα πράγματα, τόσο πιο πολύ χάνουμε την επαφή με το παρόν.
Γιατί η αβεβαιότητα δεν χρειάζεται να ξεπεραστεί παρά να κατοικηθεί, με την ήρεμη εγρήγορση του ανθρώπου που δεν προσποιείται πως τα ξέρει όλα, αλλά έχει μάθει να βαδίζει ακόμη κι όταν δεν ξέρει πού τελειώνει ο δρόμος.
Πηγές / Βιβλιογραφία:
- Carleton, R. N. (2016). Into the Unknown: A Review and Synthesis of Contemporary Models Involving Uncertainty. Journal of Anxiety Disorders
- Dugas, M. J., & Robichaud, M. (2007). Cognitive-Behavioral Treatment for Generalized Anxiety Disorder: From Science to Practice
- Barlow, D. H. (2002). Anxiety and Its Disorders: The Nature and Treatment of Anxiety and Panic
- Yalom, I. D. – The Gift of Therapy
- Paul, L. A. (2014). Transformative Experience
