Η απώθηση (repression) ορίζεται ως ο ασυνείδητος μηχανισμός ψυχικής άμυνας που λειτουργεί για να μετακινήσει απειλητικό ή ψυχικά φορτισμένο περιεχόμενο έξω από το πεδίο της συνείδησης. Ο Sigmund Freud την χαρακτήρισε ως «τον ακρογωνιαίο λίθο στην οικοδομή του ψυχανάλυσης» και με αυτήν εξήγησε πώς επιθυμίες, φαντασιώσεις, αναμνήσεις ή συναισθήματα που κρίνονται ακατάλληλα, απαγορευμένα ή υπερβολικά φορτισμένα, εκδιώκονται από τη συνείδηση προς το ασυνείδητο.
Η βασική λειτουργία της απώθησης είναι η προστασία της ψυχικής συνέχειας. Το υλικό που απωθείται δεν χάνεται – παραμένει ενεργό και μπορεί να επανεμφανίζεται παραμορφωμένο μέσα από όνειρα, σωματοποίηση, γλωσσικά ολισθήματα ή συμπεριφορικά μοτίβα που δεν αντιστοιχούν σε συνειδητές επιλογές.
Advertisment
Στην πρώτη του διατύπωση, ο Freud διακρίνει μεταξύ της “πρωτογενούς” και της “δευτερογενούς” απώθησης.
- Η πρωτογενής απώθηση (Urverdrängung) αφορά ενορμητικά φορτισμένα περιεχόμενα (όπως φαντασιώσεις ή επιθυμίες) που δεν εισέρχονται ποτέ στο συνειδητό επίπεδο. Δεν πρόκειται για σκέψεις που το άτομο καταπιέζει εν γνώσει του, αλλά για ψυχικές τάσεις που αποκλείονται πριν ακόμη γίνουν αντιληπτές ως επιθυμίες. Δεν λέει «θέλω αλλά δεν πρέπει», ούτε καν «θέλω». Το Εγώ τις μπλοκάρει τόσο πρώιμα, ώστε δεν εμφανίζονται καν ως μορφές επιθυμίας στη σκέψη. Παρόλα αυτά, παραμένουν ενεργές και επιδρούν μέσω έμμεσων μορφών.
- Η δευτερογενής απώθηση (Verdrängung) αφορά εμπειρίες, σκέψεις ή επιθυμίες που ήταν κάποτε συνειδητές και στη συνέχεια απωθήθηκαν επειδή έγιναν δυσφορικές ή απειλητικές. Εδώ υπάρχει πρώτα επίγνωση και έπειτα απομάκρυνση από τη συνείδηση.
Μεταγενέστερα ρεύματα, όπως το εγωψυχολογικό και οι θεωρητικοί της αντικειμενοτρόπου σχέσης, ανέπτυξαν τη θεωρία, δίνοντας έμφαση στη δυναμική της απώθησης εντός του αναπτυσσόμενου εαυτού και στις ενδοψυχικές συγκρούσεις που την προκαλούν.
Σημείωση: Ο όρος αντικειμενοτρόπος σχέση (object relation) χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ψυχική σχέση του υποκειμένου με πρόσωπα (που στην ψυχανάλυση ονομάζονται «αντικείμενα») και ιδιαίτερα με τις εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις αυτών των προσώπων. Δηλαδή, αναφέρεται στον τρόπο που το άτομο σχετίζεται – εντός του ψυχικού του κόσμου – με μορφές άλλων σημαντικών προσώπων, όπως οι γονείς και πώς αυτές οι σχέσεις διαμορφώνουν τη συγκρότηση του Εγώ, τις αμυντικές στρατηγικές και την εμπειρία του εαυτού. Οι θεωρητικοί των αντικειμενοτρόπων σχέσεων (Klein, Winnicott, Fairbairn, Kernberg κ.ά.) προσέφεραν μία νέα ανάγνωση των ενδοψυχικών συγκρούσεων, μετατοπίζοντας το επίκεντρο από την ενορμητική οικονομία στις σχέσεις και τις αναπαραστάσεις των άλλων μέσα στο ψυχικό σύστημα.
Advertisment
Ψυχική δομή και μηχανισμός
Η απώθηση συνδέεται με το Εγώ (Ego), το οποίο δρα ως διαμεσολαβητής μεταξύ των ενορμητικών απαιτήσεων του Εκείνου (Id), των απαγορεύσεων του Υπερεγώ (Superego) και των περιορισμών της εξωτερικής πραγματικότητας. Όταν μια σκέψη ή επιθυμία απειλεί να προκαλέσει εσωτερική σύγκρουση – για παράδειγμα επειδή έρχεται σε αντίθεση με εσωτερικευμένες ηθικές επιταγές – το Εγώ ενεργοποιεί την απώθηση, αποκλείοντας το περιεχόμενο αυτό από τη συνειδητή επεξεργασία.
Στο έργο του Freud, η απώθηση δεν παρουσιάζεται ως μεμονωμένος μηχανισμός αλλά ως ενεργό και διαρκές έργο του Εγώ που λειτουργεί υπό την πίεση της ενορμητικής παρόρμησης (Trieb) και των πολιτισμικών περιορισμών. Η δυναμική αυτή εμφανίζεται και στο μοντέλο του 1923 (“Das Ich und das Es”), όπου ο Freud επαναπροσδιορίζει την ψυχική οικονομία μέσα από την τριαδική διάρθρωση του Εγώ, του Εκείνου και του Υπερεγώ. Εκεί, η απώθηση γίνεται ο μηχανισμός με τον οποίο το Εγώ υπερασπίζεται την ενοποιητική του λειτουργία.
Άλλοι θεωρητικοί εμπλούτισαν ή αναθεώρησαν τη φροϋδική σύλληψη. Η Anna Freud, στο έργο της “The Ego and the Mechanisms of Defence” (1936), περιγράφει την απώθηση ως πρωταρχικό άξονα της αμυντικής λειτουργίας και την εντάσσει σε ένα πιο ευρύ ρεπερτόριο μηχανισμών. Η ίδια τονίζει πως η απώθηση δεν καταργείται, αλλά τροποποιείται και συνδυάζεται με άλλες άμυνες όπως η άρνηση, η προβολή ή η μετάθεση.
Ο Heinz Hartmann, βασική μορφή του εγωψυχολογικού ρεύματος, προσδίδει στο Εγώ μια μεγαλύτερη αυτονομία και τονίζει τη ρυθμιστική του λειτουργία, κάτι που επηρεάζει τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η απώθηση – όχι μόνο ως σύγκρουση αλλά και ως προσαρμοστική στρατηγική.
Εκδηλώσεις του απωθημένου
Το απωθημένο περιεχόμενο αναδύεται με τρόπους που αποφεύγουν την άμεση αναγνώριση. Οι βασικές οδοί επανεμφάνισής του περιλαμβάνουν:
- Όνειρα: Χρησιμοποιώντας συμβολική γλώσσα, τα όνειρα μεταμφιέζουν το απωθημένο ώστε να παρακαμφθεί η λογοκρισία του Εγώ.
- Γλωσσικά ολισθήματα: Τα lapsus (παραδρομές) φέρνουν στο φως αθέλητες εκφράσεις που παραπέμπουν σε απωθημένο περιεχόμενο.
- Σωματοποίηση: Η μετατροπή ψυχικής έντασης σε σωματικά συμπτώματα, συχνά χωρίς οργανική αιτιολογία.
- Συμπεριφορικά μοτίβα: Αντιδράσεις ή επαναλαμβανόμενες επιλογές που δεν εξηγούνται με βάση την παρούσα εμπειρία.
Παράδειγμα: Ένα άτομο που αισθάνεται έντονη δυσφορία σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες χωρίς προφανή λόγο, ενδέχεται να ενεργοποιεί ένα απωθημένο βίωμα σχετιζόμενο με την έκθεση ή την απόρριψη.
Αναπτυξιακή διάσταση της απώθησης
Η απώθηση εμφανίζεται ήδη από τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης του παιδιού. Τα παιδιά, ιδίως σε περιόδους κατά τις οποίες δεν διαθέτουν επαρκή γνωστικά και συναισθηματικά εργαλεία, προσφεύγουν στην απώθηση για να διαχειριστούν εμπειρίες που δεν μπορούν να νοηματοδοτήσουν ή να εκφράσουν. Οι απωθήσεις αυτές συχνά αφορούν επιθυμίες προς τις γονεϊκές φιγούρες, εμπειρίες ματαίωσης ή τραύματα.
Η Melanie Klein προσέγγισε την απώθηση μέσα από το πρίσμα της φαντασιακής σχέσης του παιδιού με τις εσωτερικευμένες μορφές των γονέων. Σε αυτή την προσέγγιση, η απώθηση δεν αφορά μόνο εξωτερικά γεγονότα αλλά και εσωτερικά σενάρια, άγχη και φαντασιώσεις. Η ένταση αυτών των φαντασιώσεων οδηγεί το παιδί σε μηχανισμούς όπως η απώθηση, η άρνηση ή η σχάση, προκειμένου να διατηρηθεί μια στοιχειώδης αίσθηση εαυτού.
Ο Donald Winnicott, από την πλευρά του, πρότεινε ότι η δυνατότητα απώθησης προϋποθέτει ένα “αρκετά καλό” περιβάλλον. Χωρίς αυτή τη βασική ασφάλεια, το παιδί δεν καταφέρνει να συγκροτήσει ένα συνεκτικό Εγώ ικανό να μεταχειριστεί την απώθηση. Αντίθετα, μπορεί να προσφύγει σε πιο αρχαϊκές άμυνες.
Η αναπτυξιακή προσέγγιση δείχνει πως η απώθηση είναι ένα ψυχικό φρένο, αλλά και μια ένδειξη της ψυχικής οργάνωσης και της δυναμικής σχέσης με το περιβάλλον.
Σημείωση: Η σχάση είναι ένας πρώιμος μηχανισμός άμυνας, όπου το άτομο διαχωρίζει πρόσωπα ή εμπειρίες σε απόλυτα «καλά» ή «κακά», χωρίς δυνατότητα σύνθεσης. Πρόκειται για τρόπο προστασίας από ψυχική σύγχυση όταν η πραγματικότητα γίνεται αμφιθυμική ή αντιφατική.
Συλλογική απώθηση και κοινωνική μνήμη
Η απώθηση δεν αφορά μόνο το άτομο. Μπορεί να λειτουργήσει και σε κοινωνικό επίπεδο. Συλλογικά τραύματα – όπως πόλεμοι, γενοκτονίες, πολιτικές καταπιέσεις – συχνά αντιμετωπίζονται με εκτεταμένη αποσιώπηση ή με μερικές, επιλεκτικές αφηγήσεις.
Ο Alexander και οι Mitscherlich περιέγραψαν το φαινόμενο της “κοινωνικής αμνησίας”, σύμφωνα με το οποίο οι κοινωνίες αποκλείουν τραυματικά συμβάντα από τη δημόσια αφήγηση. Αυτή η μορφή απώθησης μπορεί να εκφράζεται μέσα από σιωπή, αποπολιτικοποίηση ή ακόμα και από την παθολογική επανάληψη των ίδιων διχαστικών μοτίβων.
Η συλλογική απώθηση, όπως και η ατομική, δεν σημαίνει λήθη. Το τραύμα παραμένει ενεργό στη σκιά της πολιτισμικής συνείδησης και συχνά επανέρχεται μέσα από την τέχνη, τον πολιτικό λόγο, τις εντάσεις ή τα ρήγματα στη συλλογική ταυτότητα.
Ψυχοθεραπευτική σημασία της απώθησης
Η ψυχοθεραπεία στοχεύει στη δημιουργία ενός χώρου όπου το άτομο μπορεί να αναγνωρίσει, να σκεφτεί και να συνδεθεί με τα απωθημένα του στοιχεία. Η ανάδυση αυτών των περιεχομένων δεν γίνεται με εξαναγκασμό, αλλά μέσα από τη σχέση, τη γλώσσα και την ασφάλεια του θεραπευτικού πλαισίου.
Οι σύγχρονες ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις τονίζουν τη σημασία του «να δίνεται μορφή στο άμορφο» – δηλαδή να αποκτά το άτομο σταδιακή πρόσβαση σε αυτό που κάποτε δεν μπορούσε να σκεφτεί, να αντέξει ή να αναγνωρίσει. Η συναισθηματική βίωση, σε συνδυασμό με την ερμηνεία, συμβάλλει στην ενσωμάτωση του απωθημένου στο ψυχικό σύνολο.
Χωρίς την απώθηση, ίσως να μην είχαμε αντέξει. Χωρίς τη συνειδητοποίηση, δεν θα μάθουμε ποτέ τι χάθηκε μαζί με αυτό που κρύψαμε.
Πηγές
- Freud, S. (1915). Repression. The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud.
- Freud, S. (1923). Das Ich und das Es.
- Laplanche, J., & Pontalis, J.-B. (1973). The Language of Psycho-Analysis.
- Freud, A. (1936). The Ego and the Mechanisms of Defence.
- Hartmann, H. (1958). Ego Psychology and the Problem of Adaptation.
- Klein, M. (1946). Notes on Some Schizoid Mechanisms.
- Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment.
- Mitscherlich, A., & Mitscherlich, M. (1975). The Inability to Mourn.
- LaCapra, D. (2001). Writing History, Writing Trauma.
- Papadopoulos, R. K. (2002). Therapy with Refugees: A Relational Approach
- Ζαχαρίας Σ. (2018). Απώθηση και ιστορική μνήμη, Περιοδικό Ψυχαναλυτική Σκέψη
- Eagle, M. N. (2011). From Classical to Contemporary Psychoanalysis: A Critique and Integration
