Υπάρχουν βιβλία που διαβάζονται. Και υπάρχουν βιβλία που σε κοιτούν πίσω, σαν να έχουν ένα βλέμμα δικό τους. Το «Άγγιγμα του Νάρκισσου» ανήκει ξεκάθαρα στη δεύτερη κατηγορία. Δεν είναι απλώς μια μελέτη για τον ναρκισσισμό· είναι μια επίσκεψη σε ένα δωμάτιο με καθρέφτες όπου, τελικά, δεν παρατηρείς τόσο τα πρόσωπα των άλλων, όσο τις δικές σου ρωγμές. Το ένιωσα ήδη από τις πρώτες σελίδες, εκεί όπου η συγγραφέας μιλά από καρδιάς, σαν άνθρωπος που έχει σταθεί απέναντι σε πολλές ιστορίες και έχει νιώσει το βάρος και το φως τους.
Αυτό το βιβλίο δεν είναι δαιμονοποίηση. Δεν είναι ούτε ψυχρή ψυχολογία. Είναι μια προσπάθεια να μεταφραστεί ο ναρκισσισμός σε ανθρώπινη γλώσσα — και μάλιστα σε εκείνη τη γλώσσα που καταλαβαίνουν όσοι έχουν αγαπήσει κάποιον που δεν μπορούσε να τους αγαπήσει πραγματικά. Ή όσοι μεγάλωσαν με έναν γονέα που είχε ανάγκη να καθρεφτίζεται μέσα τους, όπως φαίνεται και στο πρόλογο του βιβλίου, όπου η συγγραφέας μιλά για τη «σκιά του ναρκισσισμού» που διατρέχει οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις.
Advertisment
Αυτό που με κέρδισε ήταν η προσέγγιση της Πασπάλη: δείχνει τον ναρκισσισμό όχι σαν χαρακτηριστικό των «τοξικών άλλων» αλλά σαν ένα μοτίβο σχέσης. Σαν ένα ψυχικό καταφύγιο που κάποτε χτίστηκε και αργότερα έγινε παγίδα. Με εντυπωσίασε πώς, μέσα από παραδείγματα καθημερινά και ανθρώπινα, αναδεικνύει ότι ο ναρκισσισμός δεν έχει έναν μόνο ορισμό — όπως φαίνεται και στην ενότητα «Τι είναι (και τι δεν είναι) ναρκισσισμός» — αλλά ένα ολόκληρο φάσμα συμπεριφορών που εκτείνονται από την υπερβολική αυτοεικόνα μέχρι την αδυναμία πραγματικής επαφής.
Όσο προχωράς, το βιβλίο ανοίγει το φακό προς τις σχέσεις – ερωτικές, φιλικές, επαγγελματικές. Εκεί βρήκα τον εαυτό μου να σκέφτεται παλιές ιστορίες και να καταλαβαίνει, ξαφνικά, ότι κάποιες «παράξενες συμπεριφορές» είχαν μια ψυχική λογική που τότε δεν μπορούσα να δω. Η συγγραφέας δείχνει πώς η σχέση με ναρκισσιστικό ψυχισμό μοιάζει με έναν χορό όπου ο ένας κινείται ελεύθερα κι ο άλλος προσπαθεί να μην πατήσει κανένα «ευαίσθητο σημείο». Η εξιδανίκευση, η απόσυρση, η εγκατάλειψη — όλα τα στάδια που περιγράφονται — σχηματίζουν ένα μοτίβο που γίνεται οδυνηρά οικείο.
Αυτό που ξεχωρίζει, όμως, είναι η συναισθηματική διαύγεια των κεφαλαίων που αναφέρονται στο πώς γεννιέται ο ναρκισσιστικός ψυχισμός. Ο αναγνώστης νιώθει ότι μπαίνει σε ένα εργαστήριο όπου δημιουργούνται οι πρώτες ανάγκες ενός παιδιού: η ανάγκη για ορατότητα, για ρύθμιση, για ζεστασιά. Το βιβλίο δείχνει, με τρόπο προσβάσιμο, πώς η έλλειψη αυτών μπορεί να δημιουργήσει ενήλικες που προσπαθούν διαρκώς να αποδεικνύουν την αξία τους — όχι στους άλλους, αλλά στον εαυτό τους.
Advertisment
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου, που αφορά την πρόληψη, ήταν για μένα προσωπικά το πιο συγκινητικό. Ενώ συνήθως τα βιβλία για τον ναρκισσισμό μένουν στη διάγνωση και στη διάλυση των σχέσεων, εδώ η συγγραφέας κάνει μια στροφή. Μιλά για παιδιά. Για το πώς διαμορφώνεται ένας άνθρωπος που δεν χρειάζεται να γίνει ναρκισσιστής για να επιβιώσει. Διαβάζοντας τις σελίδες όπου περιγράφονται οι πρώτες παιδικές ανάγκες και το πώς ο γονέας λειτουργεί ως «καθρέφτης», θυμήθηκα δικές μου μνήμες — τις φορές που ένας μεγάλος με κοίταξε με στοργή, αλλά και τις φορές που ήθελα να ακουστώ και δεν τα κατάφερα. Το βιβλίο έχει αυτή τη δύναμη: σε κάνει να κοιτάς προς τα πίσω με κατανόηση, όχι με πικρία.
Παράλληλα, η Πασπάλη δεν ωραιοποιεί. Μιλά με καθαρότητα για το πόσο δύσκολη είναι η θεραπεία ενός ανθρώπου με ναρκισσιστικά στοιχεία. Αλλά αφήνει κι ένα παράθυρο ανοιχτό: με σταθερότητα, με χώρο, με αυθεντικότητα, μπορεί να υπάρξει αλλαγή. Όχι η αλλαγή που περιμένουμε από μια ταινία με happy end, αλλά η αργή, ανθρώπινη μετακίνηση που συντελείται όταν κάποιος αρχίζει να βλέπει τον εαυτό του όχι μέσα από την επιβεβαίωση, αλλά μέσα από τη σύνδεση.
Όταν έκλεισα το βιβλίο, αυτό που μου έμεινε δεν ήταν μια τεχνική κατανόηση του ναρκισσισμού. Ήταν μια αίσθηση. Ότι κάθε άνθρωπος κουβαλά μια ιστορία, ένα βλέμμα, μια παλιά ανάγκη που δεν ικανοποιήθηκε ποτέ. Και ότι το να κατανοήσεις τον ναρκισσισμό δεν σημαίνει να τον δικαιολογήσεις, αλλά να τον δεις — ώστε να επιλέξεις αν θα τον συνεχίσεις ή αν θα σταματήσει σε εσένα.
Το «Άγγιγμα του Νάρκισσου» είναι ένα βιβλίο που μιλά απαλά για δύσκολα πράγματα. Και ίσως αυτός είναι ο λόγος που μένει.
