Ένα κυριακάτικο πρωινό του Μαρτίου, πριν από 19 χρόνια, καθώς ο δρ. James Austin περίμενε το τραίνο για το Λονδίνο, αποσπάστηκε για λίγο από τα φορτηγά που περνούσαν τον Τάμεση. Ο νευρολόγος -ξοδεύοντας την έκτακτη άδεια του στην Αγγλία- δεν πρόσεξε τίποτα το παράξενο: ο βρώμικος υπόγειος σταθμός, κάποια σκοτεινά και ακάθαρτα κτήρια, ένας χλωμός και γκρίζος ουρανός. Σκέφτηκε, αφηρημένος, για το αναχωρητήριο των Ζεν Βουδιστών που επρόκειτο να επισκεφτεί. Και τότε ο Austin ένοιωσε λυπημένος, μια αίσθηση φώτισης, διαφορετική απ’ οτιδήποτε είχε νοιώσει μέχρι τότε.
Η αίσθηση της ιδιαίτερης ύπαρξης, του διαχωρισμού από τον φυσικό κόσμο γύρω του, εξατμίστηκε σαν πρωινή ομίχλη στο πρώτο φως της ημέρας. Είδε τα πράγματα “όπως πραγματικά είναι”, όπως θυμήθηκε. Η αίσθηση του “εγώ, εμένα, δικό μου” εξαφανίστηκε. “Ο χρόνος δεν ήταν το παρόν”, λέει αργότερα. “Είχα μια αίσθηση αιωνιότητας. Παλιές μου λαχτάρες και απέχθειες, ο φόβος του θανάτου και η τάση του εγωκεντρισμού χάθηκαν. Είχα την ευλογία της κατανόησης της έσχατης φύσης των πραγμάτων”.
Advertisment
ΜΥΣΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ λέγεται μια πνευματική στιγμή, ή μια στιγμή θρησκευτικής κατάνυξης, αν προτιμάτε -αλλά ο Austin πιστεύει κάτι άλλο. Αντί να ερμηνεύσει αυτή τη στιγμή ευλογίας σαν απόδειξη για μια πραγματικότητα πέρα από την αντίληψη των αισθήσεων, και βέβαια όχι σαν απόδειξη της θεότητας, ο Austin μίλησε για την “απόδειξη της ύπαρξης του εγκεφάλου”! Δεν είναι ανόητος. Σαν νευρολόγος, αποδέχτηκε όλα όσα είδε, άκουσε, ένοιωσε και φαντάστηκε πως διοχετεύτηκαν μέσω του εγκεφάλου ή δημιουργήθηκαν απ’ αυτόν. Η στιγμή του Austin στον υπόγειο, όμως, τον ενέπνευσε να εξετάσει τις νευρολογικές ρίζες της πνευματικής και μυστικιστικής εμπειρίας.
Για να ερμηνεύσει αυτή τη στιγμή, όπου ο φόβος και ο εγωισμός έχουν διαλυθεί, υπέθεσε πως μερικά εγκεφαλικά κυκλώματα διακόπηκαν. Ποια, όμως; Εργαζόμενοι με την αμυγδαλή (του εγκεφάλου, Σ.Τ.Μ.), στην οποία παρακολουθείται το περιβάλλον των συνειρμών και των εγγραφών φόβου, περιμένουμε να υπάρχουν εκεί αποτυπώματα. Στα κυκλώματα των πλευρικών λοβών, οι οποίοι ελέγχουν τον προσανατολισμό μας στο χώρο και σημειώνουν την διάκριση ανάμεσα στον εαυτό μας και τον κόσμο, περιμένουμε να βρούμε χαμηλή δραστηριότητα. Στα κυκλώματα των μετωπικών και κροταφικών λοβών, τα οποία ελέγχουν τον χρόνο και ορίζουν την αυτογνωσία, περιμένουμε μια απεμπλοκή. Όταν συμβαίνει αυτό, κατέληξε τελευταία ο Austin, “τότε πιστεύουμε για τον εαυτό μας πως οι ανώτερες λειτουργίες της ατομικότητας φαίνεται να παραιτούνται συνολικά, να διαλύονται, ή να διαγράφονται από τη συνείδηση”. Όταν προσπάθησε να εκλαϊκεύσει τις θεωρίες του, το 1998, σε ένα βιβλίο 844 σελίδων, “Το Ζεν και ο Εγκέφαλος”, αυτό δεν δημοσιεύτηκε από κάποια εκκεντρική ομάδα του New Age αλλά από τις εκδόσεις του ΜΙΤ!
Μετά από αυτό, όλο και περισσότεροι επιστήμονες ενστερνίστηκαν την “νευροθεολογία”, την μελέτη της νευροβιολογίας της θρησκείας και της πνευματικότητας. Τον τελευταίο χρόνο, η Ένωση Αμερικανών Ψυχολόγων, δημοσιεύοντας το “Varieties of Anomalous Experience”, σύρραψαν αινίγματα για εμπειρίες σχεδόν θανάτου με άλλες μυστικιστικές. Σε ένα πρόγραμμα του νέου Κέντρου Μελετών της Επιστήμης και της Θρησκείας του Πανεπιστημίου Columbia εξετάστηκε η αντανάκλαση των πνευματιστικών εμπειριών σε “ασυνήθιστα περιοδικά φαινόμενα στον ανθρώπινο εγκέφαλο”. Το Δεκέμβριο, η ειδική Εφημερίδα Μελέτης των Συναισθήσεων, ήταν αφιερωμένη στην αρχή πως οι θρησκευτικές εμπειρίες μπορούν να προέρχονται από “χριστιανικά οράματα” μέχρι “σαμανικές καταστάσεις συνείδησης”. Τον Μάιο, το βιβλίο “Religion in Mind”, συζητώντας θέματα σαν το πως θρησκευτικές τεχνικές επιδρούν στους μετωπικούς λοβούς του εγκεφάλου και εμπνέουν αισιοδοξία, ακόμη και δημιουργικότητα, κατάφερε να μείνει απούλητο! Και στο “Why God Won’t Go Away”, που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο, ο δρ. Antrew Newberg από το Πανεπιστήμιο Pennsylvania και ο πρώην συνεργάτης του Eugene d’ Aquili, απεικόνισαν δεδομένα με χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή από την χαμηλή δραστηριότητα Θιβετανών Βουδιστών, βυθισμένων σε διαλογισμό και από Φραγκισκανές Καλόγριες σε βαθιά δέηση σαν… παρόμοια, που δείχνουν πώς μπορεί να επιδράσει ένα πλήθος νευρικών διεγέρσεων στους λοβούς και στις έλικες. Στον εξωτερικό φλοιό, όμως, χρησιμοποιούν τα δεδομένα για να καθορίσουν το πώς φαίνεται να είναι τα κυκλώματα πνευματικότητας του εγκεφάλου, και να εξηγήσουν το πώς μια τέτοια θρησκευτική τελετουργία έχει τη δύναμη να επιδρά, τόσο σε αυτούς που πιστεύουν, όσο και σε όσους όχι.
ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΩΡΟ
Ένα μεγάλο πάθος διακατέχει όλους αυτούς τους νέους ερευνητές για την αποκάλυψη των νευρολογικών αιτιών των πνευματιστικών και μυστικιστικών εμπειριών -για την ανακάλυψη, με λίγα λόγια, του τι συμβαίνει στους εγκεφάλους μας όταν αισθανόμαστε πως “είμαστε αντιμέτωποι με μια διαφορετική όψη της πραγματικότητας- και, σε μερικές λεπτές αισθήσεις, ανώτερη από την πραγματικότητα της καθημερινής μας εμπειρίας”, όπως ο ψυχολόγος David Wulff του Wheaton College της Μασαχουσέτης υποστηρίζει. Στη νευροθεολογία, ψυχολόγοι και νευρολόγοι προσπαθούν να σημειώσουν με ακρίβεια ποιες περιοχές διεγείρονται και ποιες αποδιεγείρονται κατά τη διάρκεια εμπειριών οι οποίες φαίνεται να είναι έξω από το χώρο και το χρόνο. Με αυτόν τον τρόπο, διαφορετικό από τις αρχικές έρευνες που έγιναν στα ’50 και τα ’60, παρατηρούνται αλλαγές στα εγκεφαλικά κύματα κατά τον διαλογισμό.
Advertisment
Όμως αυτές οι ανακαλύψεις δεν μας διαφώτισαν πάνω στο γιατί μεταβάλλονται τα εγκεφαλικά κύματα, ή σε ποια ιδιαίτερη περιοχή του εγκεφάλου συμβαίνουν αυτές οι αλλαγές. Στη νευρική δραστηριότητα ενός ζωντανού, εργαζόμενου εγκεφάλου δεν υπάρχει επιστροφή. Αντίθετα, οι σύγχρονες έρευνες επιχειρούν να καθορίσουν τα εγκεφαλικά κυκλώματα τα οποία ξεχειλίζουν από δραστηριότητα όταν πιστεύουμε πως αντιμετωπίζουμε το θείο, και όταν νοιώθουμε πως μεταφερόμαστε από μια βαθιά προσευχή, ένα εξυψωτικό τελετουργικό ή μια μυστικιστική μουσική. Αν και το πεδίο είναι εντελώς ανεξερεύνητο, και οι απαντήσεις πολύ αβέβαιες, ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο.
Οι πνευματιστικές εμπειρίες είναι τόσο οικείες στους πολιτισμούς, διαμέσου των εποχών και των πίστεων, λέει ο Wulff, ώστε “να υποθέτουμε έναν κοινό πυρήνα που μοιάζει με αντανάκλαση της δομής και των διαδικασιών του ανθρώπινου εγκεφάλου”.Υπάρχει μια αίσθηση της ενέργειας συντονισμένης μαζί μου… που εκτείνεται μέχρι το άπειρο διάστημα και επιστρέφει… Υπάρχει ένας οργασμός δυαδικής σκέψης και μια εσωτερική πληρότητα αγάπης. Ένοιωσα μια πλήρη διάλυση των ορίων γύρω μου και μια διασύνδεση με κάποια είδη ενεργειών και μια κατάσταση συνείδησης που διέθετε μια ποιοτική καθαρότητα, διαύγεια και χαρά. Ένοιωσα μια βαθιά και ασύλληπτη αίσθηση επικοινωνίας με τα πάντα, αναγνωρίζοντας πως ποτέ δεν ήμουν πραγματικά ξεκομμένος από το όλο”.
Έτσι ο δρ. Michael J. Baime, ένας συνάδελφος του Andrew Newberg, περιέγραψε αυτά που ένοιωσε σε στιγμές ύψιστης υπερβατικότητας, κατά την εξάσκηση Θιβετανικού Βουδιστικού διαλογισμού, στον οποίο ασκείται από το 1969, όταν ήταν 14 ετών. Ο Baime διέθεσε τον εγκέφαλό του στον Newberg, ο οποίος, από την παιδική του ηλικία, αισθανόταν δέος για το μυστήριο της ύπαρξης του Θεού. Στο Πανεπιστήμιο της Pennsylvania, η ειδικότητα του Newberg είναι η ραδιολογία, κι έτσι συνεργάστηκε με τον Eugene d’ Aquili στη χρήση τεχνικών απεικόνισης για τον προσδιορισμό των περιοχών του εγκεφάλου που διεγείρονται κατά τη διάρκεια πνευματιστικών εμπειριών. Οι επιστήμονες στρατολόγησαν τον Baime και άλλους επτά Θιβετανούς Βουδιστές, ειδικευμένους όλους στον διαλογισμό.
ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ
Σε μια τυπική άσκηση, ο Baime τοποθετημένος στο πάτωμα ενός μικρού σκοτεινού δωματίου, φωτιζόμενου μόνο από μερικά κεριά και αρωματισμένου με γιασεμί. Ένα συρματόσχοινο βρίσκεται στο πλευρό του. Συγκεντρωμένος σε μια νοερή εικόνα, εστιάζοντας ξανά και ξανά, ηρεμώντας τα συναισθήματά του (αναφέρει κατόπιν στους επιστήμονες) μέχρι ν’ αναγνωρίσει πως αναδύεται κάτι από τον αληθινό εσωτερικό του εαυτό.
Αγγίζει την “αιωνιότητα και το άπειρο”, λέει κατόπιν ο Baime, “ένα μέρος από τον καθένα και από τα πάντα σε εκδήλωση”. Όταν φτάνει στην κορύφωση της πνευματιστικής εμπειρίας, σέρνει το συρματόσχοινο. Ο Newberg, που βρίσκεται έξω από το δωμάτιο και ελέγχει το άλλο άκρο, νοιώθει την ένταση η οποία άμεσα διοχετεύεται σε έναν ραδιοανιχνευτή σε μια IV γραμμή συνδεδεμένη με ο αριστερό μπράτσο του Baime. Μετά από μερικά λεπτά, ο Baime μεταφέρεται γρήγορα σε μια συσκευή SPECT (τομογράφος απλής εκπομπής φωτονίων). Στον ανιχνευτή εντοπίζεται η ροή αίματος στον εγκέφαλο. Η ροή αίματος συσχετίζεται με την νευρολογική δραστηριότητα.
Οι εικόνες της συσκευής SPECT είναι πολύ κοντά σ’ αυτά που οι ειδικοί μπορούν να εξάγουν από τα στιγμιότυπα μιας υπερβατικής εμπειρίας.
Όπως το περιμέναμε, ο προμετωπικός φλοιός, η έδρα της προσοχής, διεγείρεται: ο Baime, τελικά, συγκεντρώνεται βαθιά. Όμως υπάρχει μια απρόσμενη ηρεμία στην εγκεφαλική δραστηριότητα. Ένας αριθμός νευρώνων στους ανώτερους πλευρικούς λοβούς, κοντά στην κορυφή και στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, σκοτεινιάζει. Αυτή η περιοχή, επονομαζόμενη ως “περιοχή ελέγχου προσανατολισμού”, επεξεργάζεται πληροφορίες για το χώρο και το χρόνο, και για τον προσανατολισμό του σώματος στο χώρο. Αυτή καθορίζει το που τελειώνει το σώμα και που αρχίζει ο έξω κόσμος. Ειδικότερα, η αριστερή περιοχή ελέγχει την αίσθηση της οριοθέτησης του φυσικού σώματος και η δεξιά περιοχή την αίσθηση του φυσικού χώρου στον οποίο βρίσκεται το σώμα. (Μια βλάβη σε αυτή την περιοχή μπορεί να προκαλέσει αναπηρία στην ικανότητα κίνησης στο φυσικό χώρο, αφού δεν μπορούμε πια να προσδιορίσουμε τις απαραίτητες αποστάσεις και γωνίες.
ΕΑΥΤΟΣ ΚΑΙ ΜΗ-ΕΑΥΤΟΣ
Η περιοχή προσανατολισμού απαιτεί εισαγωγή δεδομένων για τους υπολογισμούς της. “Αν μπλοκάρουμε την εισαγωγή δεδομένων προς αυτή την περιοχή, όπως μπορεί να γίνει κατά τη διάρκεια έντονης συγκέντρωσης στο διαλογισμό, τότε εμποδίζουμε τον εγκέφαλο να σχηματοποιήσει τη διάκριση μεταξύ του εαυτού και του μη-εαυτού”, λέει ο Newberg. Χωρίς πληροφορίες από τις εξωτερικές αισθήσεις, η αριστερή περιοχή προσανατολισμού δεν μπορεί να βρει τα όρια μεταξύ του εαυτού και του εξωτερικού κόσμου. Σαν αποτέλεσμα, ο εγκέφαλος φαίνεται να μην έχει επιλογή αλλά “να αντιλαμβάνεται τον εαυτό σαν απεριόριστο και βαθιά συνυφασμένο με τους πάντες και τα πάντα”, γράφουν ο Newberg και ο d’ Aquili στο “Why God Won’t Go Away”. Η δεξιά περιοχή προσανατολισμού, στερημένη από εξωτερικές πληροφορίες, πλημμυρίζει από μια αίσθηση άπειρου χώρου. Οι διαλογιζόμενοι νοιώθουν να έχουν αγγίξει το άπειρο.
“Νοιώθω την κοινωνία, την ειρήνη, το άνοιγμα της εμπειρίας… μια επίγνωση και συνείδηση πως ο Θεός βρίσκεται γύρω μου, και ένα αίσθημα συγκέντρωσης, ηρεμίας, μηδαμηνότητας, στιγμές πληρότητας από την παρουσία του Θεού. [Ο Θεός] διείσδυσε στο είναι μου”.
Κάπως έτσι ένοιωσε κατά την 45λεπτη προσευχή της η Αδελφή Celeste, μια Φραγκισκανή μοναχή, μόλις πριν ανιχνευτεί από τη συσκευή SPECT του Newberg. Κατά τις πιο έντονες θρησκευτικές στιγμές της, όταν ένοιωσε να αντιλαμβάνεται την παρουσία του Θεού και μια απορρόφηση του εαυτού της μέσα στην ύπαρξή του, εμφανίστηκαν αλλαγές στον εγκέφαλό της παρόμοιες με αυτές των διαλογιζόμενων Θιβετανών Βουδιστών: η περιοχή προσανατολισμού της σκοτείνιασε. Για το τι ένοιωσε η Αδελφή Celeste και οι υπόλοιπες καλόγριες της μελέτης αυτής, συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε πως “δεν υπήρχαν παρανοήσεις ή σκέψεις κατευθυνόμενες. Αντανακλούν πραγματικά, βιολογικής βάσης συμβάντα στον εγκέφαλο”. Το γεγονός πως η πνευματιστική προσήλωση επηρέασε την εγκεφαλική δραστηριότητα δείχνει την εμπειρία μιας πραγματικότητας την οποία ψυχολόγοι και νευρολόγοι αρνούνταν για πολύ καιρό, και επεξηγεί το γιατί σε ανθρώπινες εμπειρίες ταμπού, τόσο σε υπερβατικά φαινόμενα όσο και πραγματικά, όπως το να βλέπουμε ένα θαυμάσιο ηλιοβασίλεμα ή τα αποτυπώματα των ποδιών μας.
ΚΟΡΥΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ
Το γεγονός πως μια τέτοια μυστικιστική εμπειρία αντανακλάται στην εγκεφαλική δραστηριότητα δεν μας εκπλήσσει και τόσο, στην πραγματικότητα. Τα πάντα είναι εμπειρίες -από τη βροντή της θύελλας ως την θέα ενός σκύλου και από το αίσθημα του φόβου ως την εκμάθηση ενός χορού- και αφήνουν ένα ίχνος στον εγκέφαλο. Η νευρολογία είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από το να επιβεβαιώνει απλά πως οι πνευματιστικές αισθήσεις αφήνουν νευρικά αποτυπώματα. Χαρτογραφώντας τις εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται σε πνευματιστικές εμπειρίες και καταγράφοντας το πώς τέτοιες εμπειρίες εξελίσσονται, οι επιστήμονες ελπίζουν να μάθουν το κατά πόσο ο οποιοσδήποτε μπορεί να έχει τέτοιες εμπειρίες καθώς και το γιατί οι πνευματιστικές εμπειρίες έχουν τις ιδιότητες που έχουν.
“Μπορούσα να ακούσω το τραγούδι των πλανητών, και να νιώσω να με λούζει το φως κύμα με κύμα. Όμως… ήμουν το φως τόσο καλά… δεν υπήρχε πια το διαχωριστικό “εγώ είμαι”… είδα τον εαυτό μου μέσα στη δομή του σύμπαντος. Είχα πια το σημάδι της γνώσης πέρα από την κατανόηση και ήμουν δοσμένος σε ΟΛΑ.”
Έτσι ήταν η περιγραφή της εμπειρίας της συγγραφέα Sophy Burnham στο Machu Picchu, στο βιβλίο της “The Ecstatic Journey”, το 1977. Αν και δεν υπήρχαν επιστήμονες να την συνδέσουν σε μια συσκευή SPECT και να επιβεβαιώσουν πως η περιοχή προσανατολισμού της ήταν AWOL, είναι σχεδόν βέβαιο πως ήταν αδρανής. Αυτό σημαίνει μόνο πως είχε μια νευρική διέγερση και όχι πως η εμπειρία της εμφανίζεται μόνο στον εγκέφαλό της ή ότι πρόκειται σαν επινόηση της εγκεφαλικής της δραστηριότητας, ανεξάρτητη από την πραγματικότητα. Φανταστείτε το τι συμβαίνει όταν σκαλίζετε μια μηλόπιτα. Η περιοχή που ελέγχει την όσφρηση, καταγράφει το άρωμα του κύμινου και του φρούτου. Η περιοχή κατάληξης των αισθητήρων του στόματος παράγει την αίσθηση της τραγανής κρούστας στη γλώσσα και στα χείλη. Αναμνήσεις από άλλες πίτες (την μηλόπιτα της γιαγιάς σας ή το κατάστημα της γωνίας…) διεγείρουν τις σχετικές περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού.
Ένας νευρολόγος με πάρα πολύ χρόνο στη διάθεσή του θα μπορούσε αναμφισβήτητα να παράγει μια εικόνα PET του “εγκεφάλου σας σε μια μηλόπιτα”. Όμως, αυτό δεν καταργεί την πραγματικότητα της μηλόπιτας. “Το γεγονός πως πνευματιστικές εμπειρίες μπορούν να συσχετιστούν με ξεκάθαρη νευρική δραστηριότητα δεν σημαίνει απαραίτητα πως τέτοιες εμπειρίες είναι απόλυτα νευρολογικές ψευδαισθήσεις”, υποστηρίζει ο Newberg. “Δεν είναι ασφαλέστερο να πει κανείς πως πνευματιστικές τάσεις και αισθήσεις παράγονται από την εγκεφαλική δραστηριότητα, από το να υποστηρίξει πως οι νευρολογικές μεταβολές κατά τη διάρκεια της ευχάριστης εμπειρίας της γεύσης ενός μήλου κάνουν το μήλο να υπάρχει”. Βασικά, λένε, είναι σαν “να μην υπάρχει τρόπος να καθορίσουμε το κατά πόσο οι νευρολογικές μεταβολές συσχετίζονται με την πνευματιστική εμπειρία, που σημαίνει πως ο εγκέφαλος παράγει αυτές τις εμπειρίες… ή υποκαθιστά μ’ αυτές μια προηγούμενη πνευματική πραγματικότητα”.
ΟΡΑΜΑΤΑ
Είναι γεγονός πως κάποιες από τις ίδιες εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται στην εμπειρία της μηλόπιτας παράγουν επίσης πνευματιστικές εμπειρίες. Όταν η εικόνα ενός σταυρού ή ενός Torah επενδυμένου με ασήμι, εκκινούν μια αίσθηση θρησκευτικού δέους, αυτό συμβαίνει επειδή η περιοχή επεξεργασίας εικόνας του εγκεφάλου, η οποία ερμηνεύει αυτά που τα μάτια βλέπουν και συνδέει εικόνες με συναισθήματα και αναμνήσεις, έχει μάθει να συνδέει τέτοιες εικόνες με τέτοια αισθήματα. Τα οράματα που εγείρονται σε μια προσευχή ή μια τελετουργία δημιουργούνται επίσης στη συσχετιζόμενη περιοχή ενώ ηλεκτρική διέγερση των κροταφικών λοβών (οι οποίοι βρίσκονται κατά μήκος των πλευρών του κεφαλιού και αποτελούν την έδρα των κυκλωμάτων των επιφορτισμένων με τον έλεγχο της ομιλίας, της θεολογικής θεώρησης και της ενότητας) παράγει επίσης οράματα.
Η επιληψία των κροταφικών λοβών -ανώμαλη έκρηξη ηλεκτρικής δραστηριότητας σ’ αυτές τις περιοχές- κάνει το ίδιο σε ακραία μορφή. Αν και μερικές μελέτες έχουν εκφράσει αμφιβολίες για τη σύνδεση μεταξύ της επιληψίας των κροταφικών λοβών και της θρησκευτικότητας, άλλες έχουν βρει πως η προϋπόθεση φαίνεται να είναι η ζωηρή εκκίνηση, θρησκευτικές εικόνες και φωνές του τύπου Zan d’ Arc. Στον νέο της βιβλίο “Lying Awake”, ο μυθιστοριογράφος Mark Salzman φαντάζεται την ιστορία μιας μοναχικής καλόγριας η οποία, μετά από χρόνια αδυναμίας να νοιώσει πραγματικά την παρουσία του Θεού, αρχίζει να βλέπει σκεπτομορφές. Το φαινόμενο είναι επιληψία κροταφικών λοβών. Η Αδελφή Ιωάννα του Σταυρού πρέπει ν’ αγωνιστεί με το αν έχει τα κατάλληλα μέσα, με τα οποία θα μπορούσε ίσως να την θεραπεύσει. -αλλά επίσης θα έχανε και τα οράματά της. Ο Dostoevsky, ο Saint Paul, ο Saint Teresa της Avila, ο Proust και άλλοι πιστεύεται πως είχαν επιληψία κροταφικών λοβών, ζώντας κατατρεγμένοι, με πνευματικά προβλήματα.
Αν και η επιληψία κροταφικών λοβών θεραπεύεται, οι ερευνητές υποπτεύονται πως στις στιγμιαίες εξάρσεις ηλεκτρικής δραστηριότητας, τις επονομαζόμενες “στιγμιαίες ταλαντώσεις κροταφικών λοβών”, πιθανόν να εμφανίζονται μυστικιστικές εμπειρίες. Για να ελέγξει αυτή την ιδέα, ο Michael Persinger από το Laurentian University του Καναδά προσάρμοσε ένα αθλητικό κράνος με ηλεκτρομαγνήτες στο κεφάλι ενός εθελοντή. Το κράνος παρήγαγε ένα ασθενές μαγνητικό πεδίο, όχι ισχυρότερο από αυτό που παράγει η οθόνη ενός υπολογιστή.
Το πεδίο προκάλεσε εξάρσεις ηλεκτρικής δραστηριότητας στους κροταφικούς λοβούς, οι οποίες, όπως παρατήρησε ο Persinger, παρήγαγαν αισθήσεις τις οποίες οι εθελοντές περιέγραψαν σαν υπερφυσικές ή πνευματιστικές, μια εξωσωματική εμπειρία, μια αίσθηση της θεότητας. Υπέθεσε ότι οι θρησκευτικές εμπειρίες προκαλούνται από ασθενή ηλεκτρικά ρεύματα στους κροταφικούς λοβούς, και τέτοια ρεύματα μπορούν να προκληθούν από ένα ατύχημα, μια προσωπική κρίση, έλλειψη οξυγόνου, υπογλυκαιμία ή και απλή κούραση -λόγος για τον οποίο, εύκολα επηρεαζόμενοι άνθρωποι, να “βρίσκουν τον Θεό” τέτοιες στιγμές. Γιατί οι κροταφικοί λοβοί; Ο Persinger υπέθεσε πως η αριστερή μας πλευρά των κροταφικών λοβών ελέγχει την αίσθηση του εαυτού. Όταν αυτή η περιοχή διεγείρεται ενώ η δεξιά παραμένει ήρεμη, τότε η αριστερή το ερμηνεύει σαν μια αίσθηση καταδίωξης, σαν ο εαυτός να φεύγει από το σώμα, ή σαν Θεό.
“Ήμουν μόνος κάποια εποχή … ένοιωσα πως … επέστρεφα από τη μοναξιά της εξατομίκευσης στη συναίσθηση της ενότητας με όλα όσα είναι … γη, παράδεισος και θάλασσα αντηχούν σαν σε μια απέραντη λέξη περικυκλωμένη από αρμονία … ένοιωσα τον εαυτό μου ένα μαζί τους”.
Είναι μια εμπειρία σαν αυτή, που περιγράφεται από τον γερμανό φιλόσοφο Malwida von Meysenburg στα 1900, μια αντίληψη των πάντων; “Δεν μπορεί ο καθένας που μελετά τέτοιες αντιδράσεις να τις ταξινομήσει ως εμπειρίες ενότητας”, είπε ο Robert K. C. Forman, ένας ειδικός σχετικά με τη θρησκεία από το Hunder College της Νέας Υόρκης. “Αυτό σημαίνει πως μερικοί άνθρωποι μπορεί, εκ γενετής ή από ιδιοσυγκρασία να έχουν προδιάθεση σε μυστικιστικές δεξιότητες”. Αυτοί που είναι περισσότερο ανοιχτοί σε μυστικιστικές εμπειρίες, τείνουν επίσης να είναι ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες γενικότερα. Συνήθως είναι δημιουργικοί και καινοτόμοι, με ευρύτητα στα ενδιαφέροντα καθώς και ανεκτικοί στο διαφορετικό (όπως διαπιστώθηκε από τους εθελοντές). Επίσης, διαθέτουν γρήγορη φαντασία, σημειώνει ο David Wulff, “αναπτύσσοντας μια ικανότητα να αναστέλλουν την υπολογιστική διαδικασία της διάκρισης μεταξύ φανταστικών και πραγματικών συμβάντων”. Αφού “όλοι μας έχουμε αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα που μεσολαβούν στις πνευματιστικές εμπειρίες, πιθανότατα πάρα πολλοί άνθρωποι έχουν την ικανότητα να έχουν τέτοιες εμπειρίες”, λέει ο Wulff. “Αν είμαστε ορθολογιστές, ελεγχόμενοι, χωρίς ροπή προς τη φαντασία, τότε πιθανότατα αντιστεκόμαστε στην εμπειρία”.
ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ
Από μελέτη σε μελέτη, από το 1960, περίπου το 30-40% αυτών που ερωτήθηκαν, είπαν πως είχαν, τουλάχιστον μία με δύο φορές, νοιώσει “πολύ κοντά σε μια έντονη πνευματική δύναμη η οποία φαίνεται να σε βγάζει έξω από τον εαυτό σου”. Δημοσκοπήσεις στα 1960 εντόπισαν πως το 53% των αμερικανών ενηλίκων είπαν πως είχαν “μια στιγμή αιφνίδιας θρησκευτικής αφύπνισης ή οράματος”. Οι αναφορές μυστικιστικών εμπειριών αυξάνονται με το επίπεδο μόρφωσης, το εισόδημα και την ηλικία (άνθρωποι στα 40 και στα 50 είναι πολύ πιθανό να τις έχουν).
Ακόμα, αρκετοί άνθρωποι φαίνεται να είναι λιγότερο πιθανό το να έχουν μια τέτοια εμπειρία από το να πετάξουν στην Αφροδίτη. Μια εξήγηση γι’ αυτό ήρθε το 1999, όταν αυστραλοί ερευνητές βρήκαν πως οι άνθρωποι που αναφέρουν μυστικιστικές και πνευματιστικές εμπειρίες, τείνουν να έχουν ασυνήθιστα χαμηλή δραστηριότητα στις υποσυνείδητες λειτουργίες.
“Σε ανθρώπους με έντονο υποσυνείδητο που τείνουν να περάσουν μέσα στο ασυνείδητο πιο άμεσα, βρήκαμε κάποιους συσχετισμούς με πνευματιστικές εμπειρίες”, λέει ο ψυχολόγος Michael Thalbourne του Πανεπιστημίου της Adelaide. Δυστυχώς, οι επιστήμονες είναι φοβερά μπερδεμένοι σχετικά με την αιτία που επιτρέπει την υποσυνείδητη κατανόηση σε κάποιους ανθρώπους ενώ σε άλλους όχι. Η απλή αξιόπιστη πρόβλεψη τέτοιων εμπειριών, οπωσδήποτε, είναι κάτι που ονομάζεται “κορύφωση”. Σε αυτή την κατάσταση, διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου αντικαθίστανται από άλλες. “Αυτή η θεωρία, η οποία επεξηγεί τον υπνωτισμό τόσο καλά, μπορεί επίσης να ερμηνεύσει μυστικιστικές καταστάσεις”, λέει ο Michael Shermer, διευθυντής της Σκεπτικιστικής Εταιρείας, η οποία αποκαλύπτει παραφυσικά φαινόμενα. “Μερικοί πραγματικά δίνουν την εντύπωση πως εισχωρούν στον εγκέφαλο με κάποια λειτουργική μονάδα ξεχωριστή από τον υπόλοιπο φλοιό”.
Η ΝΕΥΡΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΕΠΕΙΡΙΩΝ
Αυτός ο διαχωρισμός ίσως αντανακλά ασυνήθιστες ηλεκτρικές διακοπές σε μία ή περισσότερες εγκεφαλικές περιοχές. Στα 1997, ο νευρολόγος Vilayanur Ramachandran είπε στην ετήσια συνάντηση της Ένωσης Νευροεπιστημόνων πως υπάρχει “μια νευρική βάση για την θρησκευτική εμπειρία”. Τα προκαταρκτικά του αποτελέσματα δείχνουν πως το βάθος του θρησκευτικού αισθήματος ή της θρησκοληψίας, μάλλον βασίζεται στον φυσικό -χωρίς αυτό να είναι αποδεδειγμένο- εμπλουτισμό της ηλεκτρικής δραστηριότητας των κροταφικών λοβών. Και είναι ενδιαφέρον το ότι αυτή η περιοχή του εγκεφάλου φαίνεται επίσης σημαντική στην εκμάθηση της ομιλίας.
Μια εμπειρία κοινή σε πολλές πνευματιστικές καταστάσεις είναι το άκουσμα της φωνής του Θεού. Αυτό φαίνεται να εμφανίζεται όταν να ταυτίζεται η εσωτερική φωνή (η “μικρή φωνή” μέσα μας που γνωρίζουμε πως ορίζει τον εαυτό μας) με κάτι εξωτερικό. Κατά τη διάρκεια τέτοιων εμπειριών, η περιοχή Boca του εγκεφάλου (υπεύθυνη για τη λειτουργία της ομιλίας) ενεργοποιείται. Οι περισσότεροι από μας μπορούμε να πούμε ότι είναι η δική μας εσωτερική φωνή που μιλάει. Όμως, όταν η αισθητήρια πληροφορία είναι περιορισμένη, όπως συμβαίνει κατά τον διαλογισμό ή την προσευχή, οι άνθρωποι είναι “περισσότερο σαν εσωτερικοί, πράγμα που δημιουργεί την εντύπωση μιας εξωτερικής πηγής”, υποστηρίζει ο ψυχολόγος Richard Bentall του Πανεπιστημίου του Manchester στη Βρετανία, στο βιβλίο του “Varieties of Anomalous Experience”.
Το στρες και οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν επίσης να επεμβαίνουν στη δραστηριότητα του εγκεφάλου ως προς τον προσδιορισμό της πηγής της φωνής, προσθέτει ο Bentall. Σε μια μελέτη του 1998, ερευνητές ανακάλυψαν πως μια επιμέρους περιοχή του εγκεφάλου, ονομαζόμενη δεξί πρόσθιο σάγμα, διεγείρεται όταν οι άνθρωποι ακούν κάτι στο περιβάλλον -μια φωνή ή έναν ήχο- και επίσης όταν φαντάζονται πως ακούν κάτι και έτσι είμαστε σίγουροι ότι προέρχεται από τον ίδιο τον εγκέφαλο. Αυτή η περιοχή, λέει ο Bentall,”ίσως να περιέχει τα νευρικά κυκλώματα τα υπεύθυνα για την αναγνώριση των συμβάντων αυτών σαν να προέρχονται από τον εξωτερικό κόσμο”. Όταν είναι ακατάλληλα διεγερμένη, είμαστε σαν ανόητοι που πιστεύουμε πως η φωνή που ακούμε προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο.
Κάθε άνθρωπος που περιγράφει τον εαυτό του σαν μη πνευματικό μπορεί να μεταστραφεί από θρησκευτικές τελετές και λιτανείες. Σ’ αυτό το σημείο βρίσκεται και η δύναμη των μυσταγωγιών. Τυμπανίζοντας, χορεύοντας, ψάλλοντας -με όλη την προσοχή προσηλωμένη σε μια απλή, έντονη πηγή που διεγείρει τις αισθήσεις, συμπεριλαμβάνοντας και μια ιδιαίτερη κίνηση του σώματος. Επίσης προκαλούν ισχυρές συναισθηματικές αντιδράσεις. Αυτός ο συνδυασμός -εστιασμένη προσοχή που αποκλείει άλλα αισθητήρια ερεθίσματα, προσθέτοντας αυξανόμενη συγκίνηση- είναι το κλειδί. Ταυτόχρονα, φαίνεται να οδηγείται το σύστημα διέγερσης του εγκεφάλου σε μια ανάταση, περισσότερο από όσο το κάνει ένας εσωτερικός φόβος. Όταν συμβαίνει αυτό, εξηγεί ο Newberg, κάποια από τις δομές του εγκεφάλου, υπεύθυνη για την υποστήριξη της ισορροπίας -ο ιππόκαμπος- ξεπερνά τα όρια. Αυτό αναστέλλει την ροή σημάτων μεταξύ νευρώνων, όπως ένας τροχονόμος παρεμποδίζει οποιοδήποτε αυτοκίνητο εισέρχεται μεμονωμένα σε αυτοκινητόδρομο προτεραιότητας.
ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ
Το αποτέλεσμα είναι πως ειδικές περιοχές του εγκεφάλου στερούνται νευρολογικών δεδομένων. Μια τέτοια αποκομμένη περιοχή φαίνεται να είναι η περιοχή προσανατολισμού, που αναστέλλει τη δραστηριότητά της με τον ίδιο τρόπο κατά τον διαλογισμό και την προσευχή. Σε τέτοιες καταστάσεις, χωρίς είσοδο αισθητηρίων, η περιοχή προσανατολισμού δεν μπορεί να προσδιορίσει την αίσθηση του που σταματά ο εαυτός και που ξεκινά ο εξωτερικός κόσμος. Γι’ αυτό, μυσταγωγίες και λιτανείες μπορούν να φέρουν στην επιφάνεια αυτό που ο Newberg αποκαλεί σαν “εξομάλυνση των ορίων του εαυτού” -και την αίσθηση της ατομικότητας και της πνευματικής ενότητας. Ψάλλοντας αργά ελεγειακές λειτουργικές μελωδίες και ψιθυρίζοντας μυσταγωγικές προσευχές, όλα αυτά φαίνεται να λειτουργούν μαγικά τις περισσότερες φορές: διεγείρουν τον ιππόκαμπο απευθείας και μπλοκάρουν την νευρική κυκλοφορία προς κάποιες εγκεφαλικές περιοχές. Το αποτέλεσμα είναι πάλι “η συσκότιση των ορίων της εγκεφαλικής αίσθησης του εαυτού, ανοίγοντας την πόρτα σε ενωτικές καταστάσεις που είναι και ο πρωταρχικός στόχος μιας θρησκευτικής μυσταγωγίας”, λέει ο Newberg.
Το αναζωογονημένο ενδιαφέρον των ερευνητών στη νευροθεολογία αντανακλά περισσότερο την διαθεσιμότητα νέων πεδίων έρευνας πάνω στη λειτουργία του εγκεφάλου. Η ψυχολογία και η νευροεπιστήμες είχαν παραμελήσει για πολύ καιρό τη θρησκεία. Σε πείσμα, όμως, αυτή παρέμεινε κέντρο της πνευματικής ζωής για τόσο πολλούς ανθρώπους, η θρησκεία συγκρούστηκε με την αντίληψη που ο David Wulff αποκάλεσε, από την πλευρά της επιστήμης, “αδιαφορία ή απάθεια για τα πάντα”. Όταν ένας ψυχολόγος, ένας κατ’ ουσία Χριστιανός, προσπάθησε να συζητήσει πάνω στο εισαγωγικό βιβλίο του ψυχανάλυσης το ρόλο της πίστης στην ανθρώπινη ζωή, ο εκδότης έκοψε τα περισσότερα απ’ αυτά, από τον φόβο να μην θιγούν οι αναγνώστες.
Η άνοδος της νευροθεολογίας αναπαριστά μια ριζοσπαστική αλλαγή θέσης σ’ αυτή τη νοοτροπία. Και οποιαδήποτε επιστημονική φαντασία δεν μπορεί να φτάσει την πνευματικότητα, η πνευματικότητα είναι η επιστροφή στο μυστήριο: μυστικιστικές εμπειρίες, λέει ο Forman, μπορούν να μας πουν κάτι για τη συναισθηματικότητα, να ανοίξουν δρόμο με το μεγαλύτερο μυστήριο της νευροεπιστήμης. “Σε μυστικιστικές εμπειρίες, το περιεχόμενο της σκέψης ξεθωριάζει, οι αισθητήριες αντιλήψεις παραιτούνται, κι έτσι μένουμε μόνο με μια καθαρή συναισθηματικότητα”, λέει ο Forman. “Αυτό σημαίνει πως η συναισθηματικότητα δεν χρειάζεται κάποιο αντικείμενο και δεν είναι ένα απλό υποπροϊόν της αισθητήριας δραστηριότητας”.
Για όλες τις αμφίβολες επιτυχίες τις οποίες οι επιστήμονες καταγράφουν στην αναζήτησή τους για τη βιολογική βάση της θρησκευτικότητας, της πνευματικότητας και των μυστικιστικών εμπειριών, ένα μυστήριο σίγουρα θα βρίσκεται για πάντα έξω από τον έλεγχό τους. Προσπαθούν ν’ ανιχνεύσουν μια αίσθηση της υπερβατικότητας σ’ αυτή την ίδια τη φαιά ουσία. Ίσως ανιχνεύσουν μια αίσθηση διαχωρισμού το ίδιο καλά. Όμως, πιθανότατα, αυτό που δεν θα ξεκαθαρίσουν ποτέ είναι το ύστατο ερώτημα -δηλαδή, κατά πόσο τα εγκεφαλικά μας κυκλώματα δημιουργούν τον Θεό, ή ο Θεός προκάλεσε αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα. Το τι πιστεύει κανείς, τελικά, είναι θέμα πίστης.
