Τoυ Χάρη Σαββίδη
Πρόκειται για την προγραμματισμένη αχρήστευση, μια τακτική που οι μεγάλες εταιρείες υιοθέτησαν ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Εξαιτίας αυτής, οι λάμπες σήμερα έχουν διάρκεια ζωής παρόμοια εκείνης που είχαν την εποχή του Έντισον. Μέχρι πρόσφατα, εάν χαλούσε η μπαταρία σε ένα iPod ο ιδιοκτήτης έπρεπε να αγοράσει νέα συσκευή. Οι δε κάλτσες νάιλον, θα ήταν πολύ ανθεκτικότερες και θα είχαν σωθεί… αμέτρητοι πόντοι σε γυναικείες κάλτσες. Οι εταιρείες προτίμησαν, όμως, να παράγουν προϊόντα με μικρότερη διάρκεια ζωής, ώστε να διασφαλίσουν ότι πάντα θα υπάρχουν αγοραστές. Πρόκειται ακριβώς για τη λογική της ανάπτυξης ως αυτοσκοπό, που κυριάρχησε τις τελευταίες δεκαετίες, προκάλεσε τα τεράστια οικολογικά προβλήματα που βιώνουμε και οδήγησε τελικά στη σημερινή κρίση υπερπαραγωγής. Εναλλακτικός δρόμος υπάρχει, υποστηρίζουν οι οπαδοί της «απο-ανάπτυξης». Μήπως η κρίση εξελιχθεί σε ευκαιρία αλλαγής;
Advertisment
Λάμπες που φτιάχνονται για να καούν γρήγορα, εκτυπωτές που είναι προγραμματισμένοι να πάψουν να λειτουργούν ύστερα από προκαθορισμένο αριθμό εκτυπώσεων, iPod που πρέπει να πεταχτούν στα σκουπίδια επειδή τελείωσε η μπαταρία τους. Ακούγονται παράλογα κι όμως είναι όλα αληθινά, αποτελώντας χειροπιαστά παραδείγματα της πρακτικής της προγραμματισμένης αχρήστευσης (Planned obsolescence). Μιας «κακής συνήθειας» που η δυτική οικονομία την απέκτησε κάπου στις αρχές του 20ού αιώνα.
Μέχρι τότε, κυρίαρχη αντίληψη ήταν ότι τα προϊόντα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν καλύτερα: Να αγοράσεις ένα κουστούμι για να παντρευτείς και να θαφτείς με αυτό. Καθώς, όμως, οι παραγωγικές δυνατότητες αυξάνονταν, οι επιχειρήσεις χρειάζονταν όλο και περισσότερους καταναλωτές και η ανθεκτικότητα των προϊόντων δεν εξυπηρετούσε προς αυτή την κατεύθυνση. Το 1928, το έγκριτο περιοδικό του κλάδου της διαφήμισης Printer’s Ink έγραφε ότι «ένα προϊόν που αρνείται να φθαρεί αποτελεί τραγωδία για την επιχείρηση».
Ένα χρόνο αργότερα, το κράχ του ’29 πυροδότησε μια τεράστια κρίση υπερπαραγωγής. Στο αποκορύφωμά της, το 1932, ο διάσημος τότε χρηματιστής, Μπερνάρντ Λόντον ξεκίνησε εκστρατεία να γίνει υποχρεωτική διά νόμου η προγραμματισμένη αχρήστευση: Όλα τα προϊόντα θα είχαν ημερομηνία λήξης, μετά την οποία θα θεωρούνταν νομικώς νεκρά. Με τον τρόπο αυτό ήλπιζε να τονώσει την ζήτηση στην αγορά, αδυνατώντας να κατανοήσει ότι το πρόβλημα δεν ήταν στην απουσία αναγκών αλλά στην απουσία χρημάτων σε όσους είχαν ανάγκες.
Advertisment
Λίγα χρόνια νωρίτερα, πολυεθνικοί κολοσσοί συμφωνούσαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να μειώσουν τη διάρκεια ζωής των λαμπτήρων που παρήγαγαν. Μέχρι να ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, είχαν καταφέρει να την περιορίσουν κατά 60%. Ακόμα και σήμερα οι περισσότεροι λαμπτήρες έχουν μικρότερη διάρκεια ζωής από ότι προ 90 ετών!
Πολυεθνικές
Η πρακτική της προγραμματισμένης αχρήστευσης συνέχισε και μεταπολεμικά να υιοθετείται από πολυεθνικούς κολοσσούς. Η DuPont αμέσως μετά τον Πόλεμο αρχίζει την μαζική παραγωγή νάιλον. Οι νοικοκυρές ενθουσιάστηκαν με την αντοχή του νέου υλικού αλλά η εταιρεία τους επεφύλασσε μια έκπληξη: Ζήτησε από τους τεχνικούς της να κατασκευάσουν νήμα χαμηλότερης ποιότητας, ώστε από τις κάλτσες να χάνονται εύκολα «πόντοι». Μια αντίστοιχη κατάσταση περιγράφει η ταινία του 1951 «Ο άνθρωπος με το λευκό κουστούμι», όπου ένας επιστήμονας εφευρίσκει το άφθαρτο νήμα αλλά καταλήγει να τον κυνηγούν επιχειρηματίες και εργαζόμενοι.
Τις δεκαετίες που ακολούθησαν η πρακτική εξελίχθηκε. Πλέον την ακόρεστη αγοραστική διάθεση δεν τροφοδοτούσε η αχρήστευση των προϊόντων αλλά ο εθισμός στην κατανάλωση. Καλώς ήλθατε στην παντοκρατορία της διαφήμισης! Το μάρκετινγκ εξελίχθηκε σε επιστήμη, που μεταξύ άλλων διδάσκει ότι ο «κύκλος ζωής» ενός προϊόντος θα πρέπει να καθορίζεται όχι από τα φυσικά χαρακτηριστικά του αλλά από τις ανάγκες της εταιρείας να «ανακυκλώνει» τις πωλήσεις της. Οι λοιποί επιστήμονες που εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία, οφείλουν απλά να προσδώσουν στο προϊόν τα χαρακτηριστικά που απαιτούν οι οικονομολόγοι.
Η ιδέα της από… ανάπτυξης
«Όποιος πιστεύει ότι η απεριόριστη ανάπτυξη συμβαδίζει με έναν πεπερασμένο πλανήτη, είναι ή τρελός ή οικονομολόγος» υποστηρίζει ο Γάλλος οικονομολόγος Σερζ Λατούς και συμπληρώνει: «Το δράμα είναι ότι σήμερα έχουν γίνει όλοι οικονομολόγοι».
Ο ίδιος προωθεί την ιδέα της «απο-ανάπτυξης» (de-growth), που αποσκοπεί στη μείωση της κατανάλωσης, της παραγωγής και του χρόνου εργασίας. Πρόκειται για μια νέα αντίληψη σχετικά με τη ζωή, για «μια κοινωνία στην οποία η ποιότητα βαραίνει περισσότερο από την ποσότητα, η συνεργασία επιβάλλεται στον ανταγωνισμό και η κοινωνική δικαιοσύνη θέτει στο περιθώριο τον οικονομισμό».
Προτάσσει τα κοινωνικά αγαθά απέναντι στη λογική της ιδιοκτησίας και της αλόγιστης κατανάλωσης, υπερασπίζεται τον ελεύθερο χρόνο σε αντίθεση με την ψυχαναγκαστική εργασία και την εμπορευματοποίηση των διαπροσωπικών σχέσεων, διεκδικεί τα πρωτεία του τοπικού έναντι του παγκόσμιου. Ο ίδιος ο καθηγητής Λατούς υποστηρίζει ότι «ο πλανήτης θα είναι πάντα πολύ μεγάλος για να καλύψει τις ανάγκες όλων αλλά πολύ μικρός για να καλύψει την απληστία κάποιων».
Το μεγαλύτερο τίμημα της διαρκώς αυξανόμενης παραγωγής αγαθών είναι η δημιουργία ισόποσων ποσοτήτων απορριμμάτων και αποβλήτων. Θεωρητικά το διεθνές δίκαιο απαγορεύει το εμπόριο αποβλήτων με φτωχές χώρες, ώστε αυτές να μην μετατραπούν σε σκουπιδότοπους του πλανήτη.
Στην πράξη, όμως, οι πολυεθνικές παρακάμπτουν τους περιορισμούς, αποστέλλοντας τα άχρηστα αγαθά με την ετικέτα του «μεταχειρισμένου» και της «δωρεάς». Εκτιμάται ότι σήμερα στην Γκάνα, πάνω από το 80% των ηλεκτρονικών συσκευών που εισάγονται δεν είναι εφικτό να επισκευαστούν.
Η τεχνολογία σήμερα θα επέτρεπε τα προϊόντα να μην κατέληγαν άχρηστα σε χωματερές αλλά να είναι πλήρως ανακυκλώσιμα. Ο καθηγητής Χημείας, Μίκαελ Μπράουνγκαρτ, γνωστός από ακτιβισμούς που έκανε για λογαριασμό της Greenpeace, υποστηρίζει ότι ο ίδιος μπορεί να παράγει ρούχα που αφού χρησιμοποιηθούν, μπορεί κανείς ακόμα και να τα φάει!
Χωρίς μειονεκτήματα
Υπό τις συνθήκες που βιώνει σήμερα η παγκόσμια οικονομία και πρωτίστως η Ελλάδα, η όλη συζήτηση ίσως φαντάζει άκαιρη. Κι όμως σήμερα είναι περισσότερο επίκαιρη από ποτέ: Η κατάρρευση ενός παραγωγικού υποδείγματος δημιουργεί τις καλύτερες συνθήκες για να μπει στη θέση του ένα καινούριο, που δεν θα έχει τα μειονεκτήματα του παλιού. Δηλαδή, δεν θα ξοδεύει αλόγιστα τους πόρους και δεν θα μετατρέπει σε αυτοσκοπό την ανάπτυξη, οδηγώντας τελικά σε καταστροφικές κρίσεις όπως η σημερινή.
Apple: Οταν χαλάσει η μπαταρία, πετάμε το iPod
Οπαδός της προγραμματισμένης αχρήστευσης και ο Στιβ Τζομπς
Η εικόνα της Apple διεθνώς είναι αυτή μιας σύγχρονης εταιρείας υψηλής τεχνολογίας, που τρέφει ιδιαίτερο σεβασμό για τους καταναλωτές αλλά και το περιβάλλον. Έχοντας όλα αυτά κατά νου, οι πελάτες της Apple ένιωσαν μεγάλη έκπληξη όταν, στις αρχές της περασμένης δεκαετίας, πληροφορούνταν από την εταιρεία ότι δεν μπορούν να αλλάξουν την μπαταρία στο καινούριο τους iPad. Οι συσκευές είχαν κυκλοφορήσει στις ΗΠΑ 1-2 χρόνια νωρίτερα και ήδη είχαν ήδη πωληθεί πάνω από 3 εκατ. συσκευές.
Η μπαταρία λιθίου που περιείχαν άρχισε να χαλάει σε κάποιες από αυτές, αλλά η εταιρεία υποστήριζε ότι δεν συμφέρει να αντικατασταθεί. Ο ιδιοκτήτης θα έπρεπε να αγοράσει καινούριο iPad.Ένας εκνευρισμένος καταναλωτής αποφάσισε να δημιουργήσει στο διαδίκτυο τη σελίδα www.ipodsdirtysecret.com.
Καθώς η μπαταρία τελείωνε σε όλο και περισσότερες συσκευές, μέσα σε λίγους μήνες είχε πάνω από 5 εκατομμύρια επισκέπτες. Μία δικηγόρος αποφάσισε να συντονίσει τους καταναλωτές και να μηνύσει την Apple εκ μέρους τους, στο πρόσωπο του Andrew Westley. Η υπόθεση έμεινε στη Ιστορία ως Westley εναντίον Apple. Το Δικαστήριο ανάγκασε την πολυεθνική εταιρεία να προσφέρει αναλυτική ενημέρωση για τα τεχνικά χαρακτηριστικά των μπαταριών που χρησιμοποιεί. Από αυτά προέκυψε ότι οι μπαταρίες του iPod είχαν επίτηδες μικρή διάρκεια ζωής. Υπήρχε, μάλιστα, μια ακόμα λεπτομέρεια, που στην πορεία του χρόνου θα αποδεικνυόταν τραγική σύμπτωση – κατασκευάζονταν στη Φουκοσίμα.
Το 2005 η Apple αποδέχθηκε οι δύο πλευρές να προχωρήσουν σε συμβιβασμό. Δεσμεύτηκε εφεξής να προσφέρει διετή εγγύηση στις μπαταρίες και να δημιουργήσει ειδική υπηρεσία αντικατάστασης μπαταριών. Δέχθηκε, επίσης, να αποζημιώσει όσους είχαν ήδη iPad. Ήταν μια μικρή νίκη των καταναλωτών ενάντια στην πρακτική της προγραμματισμένης αχρήστευσης, που φαίνεται ότι παρέσυρε ακόμα και τον Στιβ Τζομπς.
Η ιστορία της Narva
Ετσι, θα μείνετε χωρίς δουλειά
Στην Ανατολική Ευρώπη, ο διαφορετικός τρόπος οργάνωσης της οικονομίας δεν δημιουργούσε την ανάγκη για πρακτικές προγραμματισμένης αχρήστευσης. Το πρόβλημα στις οικονομίες του ανατολικού μπλοκ ήταν η έλλειψη πρώτων υλών και η αναποτελεσματική οργάνωση της παραγωγής. Κατά συνέπεια το θέμα ήταν η ανεπαρκής παραγωγή και όχι η υπερπαραγωγή.
Στην Ανατολική Γερμανία υπήρχε, μάλιστα, νόμος που επέβαλε ως ελάχιστη διάρκεια λειτουργίας των μεγάλων οικιακών συσκευών (πλυντήρια, ψυγεία) τα 25 χρόνια. Ως αποτέλεσμα, ακόμα και σήμερα στο Βερολίνο υπάρχουν ψυγεία από την εποχή πριν από την πτώση του Τείχους. Στη πλειονότητά τους είναι ανατολικογερμανικά.
Το 1981 η εταιρεία Narva από την Αν. Γερμανία παρουσίασε, στη διεθνή Έκθεση του Ανόβερο, έναν λαμπτήρα μακράς διάρκειας. Σκοπός ήταν να βρεθούν συνεργάτες στη Δύση, ώστε η εταιρεία να πραγματοποιήσει εξαγωγές. Οι εκπρόσωποι της Narva δεν περίμεναν την αντίδραση των δυτικών: «Θα μείνετε χωρίς δουλειά». Οι Ανατολικογερμανοί απάντησαν ότι «με αυτό τον τρόπο κάνουμε οικονομία σε πρώτες ύλες και άρα διατηρούμε τις δουλειές μας». Τελικά, όμως, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Ανατολική Γερμανία άπραγοι – δηλαδή χωρίς να βρουν αγοραστές.
Το 1989, μετά την πτώση του Τείχους, η Narva απλά αφέθηκε να κλείσει. Μέχρι πρόσφατα την εταιρεία θύμιζε μόνο ο περίφημος «πύργος της Narva», όπου στεγάστηκαν τα γραφεία της εταιρείας και προηγουμένως υπήρξε (αρχές του 20ού αιώνα) το υψηλότερο κτίριο του Βερολίνου. Τα τελευταία χρόνια η εταιρεία έχει ξαναεμφανιστεί και προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις νέες τεχνολογίες, χωρίς βέβαια να διαθέτει το μέγεθος και τα μέσα του παρελθόντος.
Η κατάρα των εκτυπωτών (και πως να την νικήσετε)
Ένα παράδειγμα προγραμματισμένης αχρήστευσης που έχουν βιώσει οι περισσότεροι χρήστες υπολογιστών αφορά τους εκτυπωτές. Μετά από έρευνες εκνευρισμένων καταναλωτών, αποδείχθηκε ότι πολλοί από αυτούς φέρουν ένα τσιπ τύπο EEPROM, που μπορεί να αποθηκεύει τον αριθμό των εκτυπώσεων. Όταν ο εκτυπωτής υπερβεί κάποιο προκαθορισμένο όριο, ο εκτυπωτής κλειδώνει.
Το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι υπάρχουν προγραμματιστές που έχουν δημιουργήσει λογισμικό, το οποίο ακυρώνει αυτή τη λειτουργία, δίνοντας εντολή στο τσιπ να μηδενίσει τον αριθμό των εκτυπώσεων που έχουν γίνει. Το λογισμικό υπάρχει ελεύθερο στο διαδίκτυο και όντως μπορεί να… αναστήσει εκτυπωτές.
Μια μυστική συνάντηση στη Γενεύη
Καρτέλ «Φοίβος»: Οι λαμπτήρες (δεν πρέπει) να είναι… παντοτινοί
Στα κόμικς ο ηλεκτρικός λαμπτήρας συμβολίζει την εμφάνιση μιας νέας ιδέας. Στην πραγματικότητα, όμως, ο κλάδος παραγωγής λαμπτήρων υπήρξε από τους πρώτους όπου η πρακτική της προγραμματισμένης αχρήστευσης ανάγκασε στους επιστήμονες να… εφεύρουν χειρότερα προϊόντα. Όταν το 1881 ο Τόμας Έντισον παρουσίασε τον πρώτο λαμπτήρα προς πώληση, η προβλεπόμενη διάρκεια ζωής του ήταν 1.500 ώρες. Με την πάροδο των ετών η τεχνολογία βελτιώθηκε και λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μεγαλύτερες εταιρείες διαφήμιζαν λαμπτήρες που διαρκούσαν 2.500 ώρες. Την προπαραμονή, όμως, των Χριστουγέννων του 1924, έγινε μια μυστική συνάντηση στη Γενεύη που θα τα άλλαζε όλα.
Το καρτέλ
Στη συνάντηση αυτή, εκπρόσωποι των κολοσσών του κλάδου από όλο τον κόσμο συμφώνησαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Η αμερικανική General Electrics, η ολλανδική Phillips, η γερμανική Osram, η γαλλική Compagnie des Lampes, η ουγγρική Tungsram και η βρετανική Associated Electrical Industries συμφώνησαν να δημιουργήσουν το καρτέλ «Φοίβος». Στόχος του ήταν να ελέγξει την παγκόσμια παραγωγή, ώστε καμία επιχείρηση να μην παράγει λαμπτήρες που διαρκούν πάνω από 1.000 ώρες.
Τα μέλη του καρτέλ πλήρωναν πρόστιμο αν οι λαμπτήρες τους λειτουργούσαν περισσότερο από το προκαθορισμένο όριο. Το 1929 κατέληξαν, μάλιστα, σε συγκεκριμένο πίνακα για το ύψος του προστίμου (σε ελβετικά φράγκα), ανάλογα με τις ώρες υπέρβασης του ορίου. Αν και αρχικά είχε συμφωνηθεί το καρτέλ να λειτουργήσει μέχρι το 1955, το ξέσπασμα το Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ανέτρεψε τα σχέδια. Οι εταιρείες είχαν ήδη επιτύχει, όμως, οι λαμπτήρες να λειτουργούν το πολύ 1.000 ώρες.
Μεταπολεμικά το καρτέλ έκανε και πάλι την εμφάνισή τους, με νέο όνομα (International Energy Cartel) το οποίο μάλιστα άλλαξε αρκετές φορές στη συνέχεια. Σήμερα η τεχνολογία θα επέτρεπε στους λαμπτήρες να λειτουργούν ακόμα και για 100.000 ώρες. Οι λαμπτήρες τεχνολογίας LED μπορούν να διαρκέσουν έως και 25 χρόνια. Στην αγορά κυριαρχούν, όμως, λαμπτήρες με διάρκεια ζωής ίδια με εκείνη που είχε η λάμπα του Έντισον: 1.500 ώρες.
H λάμπα του Λίβερμορ
Υπάρχουν, βέβαια, ακόμα μερικοί μάρτυρες των δυνατοτήτων που είχε η ανθρωπότητα εδώ και έναν αιώνα. Μέχρι σήμερα συνεχίζουν να λειτουργούν μερικοί λαμπτήρες που είχαν παραχθεί πριν δημιουργηθεί το καρτέλ. Η πλέον γνωστή περίπτωση αφορά των λαμπτήρα που καίει στο πυροσβεστικό τμήμα του Λίβερμορ, στην Καλιφόρνια. Ο λαμπτήρας κατασκευάστηκε στο Σέλμπι του Οχάιο το 1895. Το νήμα πυράκτωσης που τον αποτελεί το ανακάλυψε κάποιος Άντολφ Σαλέ, ο οποίος όμως πήρε τις λεπτομέρειες της ανακάλυψης στον… τάφο του. Η λάμπα στο Λίβερμορ φέρεται να τοποθετήθηκε το 1901 και έκτοτε είναι συνήθως αναμμένη. Το 1972 οι κάτοικοι αντιλήφθηκαν το εξαιρετικό γεγονός και έκτοτε η λάμπα έχει μετατραπεί σε σημείο αναφοράς της πόλης. Το 2001, μάλιστα, πάνω από 800 άτομα συμμετείχαν στους εορτασμούς για τα 100ά γενέθλια της λάμπας. Τα τελευταία χρόνια έχει τοποθετηθεί κάμερα που καταγράφει τη λειτουργία της και… φιλοδοξεί να καταγράψει την στιγμή που θα σβήσει η λάμπα. Μέχρι σήμερα, πάντως, έχουν ήδη χαλάσει δύο κάμερες, αλλά η λάμπα συνεχίζει να λειτουργεί.
