Στο καινούριο βιβλίο του με τίτλο «Mind and Cosmos: Why the Materialist Neo-Darwinian Conception of Nature Is Almost Certainly False», ο φιλόσοφος Thomas Nagel επαναφέρει την κινητήρια δύναμη της σπουδαίας παλαιάς φιλοσοφικής λέξης «Μεταφυσική». Ξεκινά με μια τολμηρή ματιά σε αυτό το παράξενο πλάσμα που ονομάζεται άνθρωπος και κάνει μερικές αξιοσημείωτες εικασίες για το ποιοι είμαστε και ποια θέση κατέχουμε στο Σύμπαν. Παρεμπιπτόντως (και φαινομενικά ακούσια) φωτίζει ορισμένες σημαντικές πτυχές του κινηματογράφου αλλά και της τέχνης γενικότερα.
Το βιβλίο πραγματεύεται την επιστήμη και ειδικότερα τη Δαρβινική θεωρία σχετικά με την εξέλιξη και τη φυσική επιλογή και είναι γεμάτο με την επιστημονική γλώσσα και επιχειρηματολογία που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της Αγγλο-αμερικανικής αναλυτικής Φιλοσοφίας. Αυτό είναι άσχημο, διότι οι ιδέες του Nagel πρέπει να συζητιούνται από μη ειδικούς που ενδιαφέρονται για τις τέχνες, την πολιτική, και, κυριολεκτικά, τις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Advertisment
Σε περιπτώσεις που υπήρξαν συζητήσεις σχετικά με το βιβλίο προκλήθηκαν αντιπαραθέσεις και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό διέθεταν έναν εμμέσως πολιτικό χαρακτήρα. Η Jennifer Schuessler ανέφερε στο περιοδικό «Τhe Times» τους επαίνους που έκαναν οι δημιουργιστές. Οι υποστηρικτές της εξέλιξης στην πραγματικότητα απάντησαν σε αυτό με τη φράση: «Κι εσύ, Nagel;» (Et tu, Nagel?): έχοντας περάσει πολύ χρόνο αποκρούοντας επιθέσεις που αφορούσαν την εξέλιξη από δεξιούς θρησκευτικούς δημιουργιστές, τώρα πρέπει οι ίδιοι να υποστηρίξουν τις ιδέες τους, δηλαδή την αριστερή υπερ-ορθολογική πλευρά τους. Όμως, όπως ορθώς σημειώνει ο H. Allen Orr στο περιοδικό «New York Review of Books», δεν υπάρχει τίποτα στο βιβλίο «Mind and Cosmos» που να υποστηρίζει ή να πρόσκειται στις θρησκευτικές απόψεις. Αντιθέτως, ο Nagel επιδιώκει να βελτιώσει την επιστήμη ή ακόμη και να την επεκτείνει, όχι να την αποκηρύξει.
Η Φυσική απαντά στο ερώτημα του τι είναι η ύλη. Η Μεταφυσική απαντά στο ερώτημα της ύπαρξης. Οι άνθρωποι με ορθολογικές κι επιστημονικές πεποιθήσεις συνήθως πιστεύουν ότι αυτά τα δύο είναι όμοια, ότι όλα είναι θέμα Φυσικής. Άλλοι που σκέφτονται διαφορετικά εμπνέονται από τη θρησκεία και θεωρούν δεδομένη την ύπαρξη του Θεού και της ψυχής. Ο Nagel επιβεβαιώνει ότι είναι άθεος, αλλά ο ίδιος ισχυρίζεται επίσης ότι υπάρχει μια εντελώς διαφορετική διάσταση από την ύπαρξη μιας μη-φυσικής ουσίας, δηλαδή της ψυχής. Η μεγάλη ροή αντιλήψεων, ιδεών και συναισθημάτων που αναδύονται σε κάθε ανθρώπινο μυαλό είναι κάτι που, κατά την άποψή του, στην πραγματικότητα υπάρχει ως κάτι άλλο από απλές ηλεκτρικές εκκενώσεις στον εγκέφαλο και υπάρχει, όπως ασφαλώς και ένας εγκέφαλος, μια καρέκλα, ένα άτομο ή μία ακτίνα γάμμα.
Με άλλα λόγια, ακόμη και αν ήταν δυνατό να χαρτογραφηθεί το ακριβές μοτίβο των εγκεφαλικών κυμάτων που οδηγεί στη συγκρότηση της συνειδητότητας ενός ατόμου, η χαρτογράφηση θα μπορούσε να εξηγήσει μόνο τη φυσική συσχέτιση αυτών των εμπειριών. Όμως, ένας άνθρωπος δεν βιώνει τα πρότυπα και οι εμπειρίες είναι τόσο πραγματικές όσο και τα κύματα του εγκεφάλου παρ’ όλο που διαφέρουν από αυτά.
Advertisment
Ο Nagel αναγνωρίζει την πνευματική δραστηριότητα ως μια ειδική διάσταση ύπαρξης και ζωής με τον ίδιο τρόπο που η Βιολογία αποτελεί μια ειδική σφαίρα της επιστήμης η οποία διαφέρει από τη Φυσική. Το επιχείρημά του είναι ότι, αν η διανοητική δραστηριότητα που προκύπτει από τον νου των έμβιων όντων αποτελεί ένα ξεχωριστό βασίλειο ύπαρξης, τότε οι απολύτως φυσικές θεωρίες για την προέλευση της ζωής, όπως η Δαρβινική θεωρία, δεν μπορεί να είναι απόλυτα σωστές. Η ζωή δεν μπορεί να προκύψει μόνο από μια αρχέγονη χημική αντίδραση και η διαδικασία της φυσικής επιλογής δεν μπορεί να ευθύνεται για τη δημιουργία του βασιλείου του νου. Κατά την άποψή του, η Βιολογία αποτελεί μια πτυχή της επιστήμης ριζικά διαφορετική από τη Φυσική, αφού ασχολείται με τον τεράστιο και κρίσιμο τομέα των φαινομένων που η Φυσική δεν μπορεί να καλύψει, ακριβώς επειδή αποτελούν πτυχές της ζωής που δεν είναι φυσικές: Η υποκειμενική συνειδητότητα, αν δεν μπορεί να αναχθεί σε κάτι φυσικό, θα έπρεπε να μείνει εντελώς ανεξήγητη από τη φυσική εξέλιξη ακόμη κι αν η φυσική εξέλιξη των οργανισμών είναι στην πραγματικότητα μια αιτιολογικά αναγκαία και επαρκής προϋπόθεση για την ύπαρξη της συνειδητότητας.
Δεδομένου ότι ούτε η Φυσική ούτε η Δαρβινική βιολογία – η έννοια της εξέλιξης – δεν μπορεί να ευθύνεται για την εμφάνιση ενός νοητικού κόσμου μέσα από τον σωματικό, ο Nagel πιστεύει ότι η πνευματική πλευρά της ύπαρξης πρέπει με κάποιο τρόπο να ήταν παρούσα από την αρχή της δημιουργίας. Στη συνέχεια όμως προχωρά το ζήτημα παραπέρα, σε χώρους παράξενους και ιδεαλιστικούς. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η αιτία είναι διαφορετική από την αντίληψη και ότι στην πραγματικότητα προηγείται. Αυτό σημαίνει ότι κάθε θεωρία του σύμπαντος, κάθε ολοκληρωμένο δίκτυο Φυσικής και Βιολογίας θα πρέπει να φροντίζει να δείχνει τον τρόπο που η φυσική τάξη μπορεί να δημιουργήσει όντα ικανά να το κατανοήσουν αυτό.
Υποστηρίζει επίσης ότι αυτό θα αποτελούσε μια θεωρία τελεολογίας, δηλαδή μια προγραμματισμένη ροπή του Σύμπαντος προς τον συγκεκριμένο στόχο πραγματοποίησης των δυνατοτήτων της νόησης. Περιγράφοντας μια υπέροχη εικόνα, ο Nagel γράφει το εξής: «Κάθε ζωή αποτελεί μέρος της μακράς διαδικασίας του Σύμπαντος να ξυπνήσει σταδιακά και να αποκτήσει αυτεπίγνωση».
Στην πραγματικότητα, το Σύμπαν τείνει να μεγιστοποιεί ορισμένους στόχους και να δίνει «αξία στο αποτέλεσμα προς το οποίο οδηγούνται τα πράγματα». Ο Nagel ενσωματώνει αυτή τη μεταφυσική τάση στην ανθρώπινη ηθική, η οποία εναρμονίζεται βαθμιαία και σταδιακά (κάνοντας βήματα και μπροστά αλλά και προς τα πίσω) με την αξία που ενυπάρχει στο Σύμπαν. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η ανακάλυψη αυτών των αξιών είναι αναπόσπαστη από την κατανόηση του τι είναι το Σύμπαν. Η Φυσική και η Μεταφυσική, η Βιολογία και η Ηθική Φιλοσοφία ενώνονται στο όραμα του Nagel για μια εκτεταμένη, ενοποιημένη θεωρία του Σύμπαντος και της ύπαρξης. Το κοσμικό, κύριο όραμά του είναι ιδιαίτερα ανθρωποκεντρικό και βασισμένο σε μια ιδέα πρακτικής προόδου στην κλίμακα της ανθρώπινης εμπειρίας, με την ανθρώπινη ιστορία να απηχεί την ιστορία του Σύμπαντος.
Προσωπικά συμφωνώ με τον τρόπο σκέψης του Nagel (μάλιστα, ήταν καθηγητής μου για ένα εξάμηνο στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον στα μέσα της δεκαετίας του ’70). Σε μια πολύ πιο ουσιαστική μορφή η σκέψη του είναι παράλληλη με τη δική μου άποψη για τις κινηματογραφικές ταινίες. Όταν αυτή η συζήτηση προέκυψε πριν αρκετά χρόνια και αφορούσε τις καινούριες τάσεις για τη δημιουργία ρεαλιστικών ταινιών, εγώ υποστήριξα στην ουσία ότι όλα είναι πραγματικά κι ότι η πραγματικότητα που υπάρχει στις ταινίες είναι κατασκεύασμα της νόησης, είτε συναισθηματικό είτε πολιτικό. Ως εκ τούτου, μια ταινία που παρουσιάζει αποκλειστικά τις φυσικές πτυχές και ενέργειες των χαρακτήρων δεν πλησιάζει κατ’ ανάγκην πιο κοντά στην πραγματικότητα και μπορεί να προχωρήσει ακόμη παραπέρα.
Ένα έργο κινουμένων σχεδίων με ψηφιακά επεξεργασμένες εικόνες ή μια ταινία που απεικονίζει τα όνειρα, τα οράματα, τις παραισθήσεις και τις εσωτερικές φωνές των χαρακτήρων ή γεγονότα με μοντάρισμα εικόνων και ήχων – μπορεί κάλλιστα να αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα πιο στενά, πιο βαθιά και με μεγαλύτερη πληρότητα. Μια πρόσφατη ταινία που φαίνεται ότι ενσωματώνει αποτελεσματικότερα μια προοπτική παρόμοια με αυτή του Nagel είναι «Το δέντρο της ζωής» του Terrence Malick με ένα είδος προϊστορικής ιστορίας που σχετίζεται με τη βιωμένη εμπειρία. (Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η αξιοσημείωτη σκηνή μιας ψηφιακής εικόνας στην οποία οι δεινόσαυροι ανακαλύπτουν την αρχέγονη αίσθηση του ελέους).
Η διατριβή του Nagel οδηγεί σε ομοίως ριζοσπαστικές αλλαγές για την ίδια τη Φιλοσοφία. Το επιχείρημά του συνεπάγεται ότι η συνειδητότητα – πράγματι, η πνευματική ζωή, είτε συνειδητή είτε όχι – δεν είναι ατομική αλλά συλλογική: δεν υπάρχει έννοια όπως ένα τμήμα ή ένα άτομο εμπειρίας, αλλά, μάλλον, ένας νους που σε μια δεδομένη στιγμή πλημμυρίζει με έναν τεράστιο αριθμό αντιλήψεων, αναμνήσεων, ιδεών, αποφάσεων και επιθυμιών. Ακόμη και η απαρίθμησή τους στον πληθυντικό μοιάζει κάπως ανόητη, διότι συνεπάγεται τη δυνατότητα να απομονώνονται ως μοναδικά γεγονότα ή πράγματα. Ως εκ τούτου, προκειμένου η Φιλοσοφία να αιτιολογήσει την ύπαρξη πνευματικής ζωής, θα πρέπει να απομακρυνθεί από μεμονωμένους πειραματισμούς λογικής και επιχειρηματολογίας υπέρ διαφόρων περιστατικών από τη ζωή, όπως ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, έργα τέχνης, καλλιτέχνες, πόλεις, χώρες, γλώσσες και ανθρώπινα δράματα όλων των ειδών που είτε έχουν βιωθεί είτε προέρχονται από τη φαντασία.
Αν και ο Nagel δεν γράφει για την τέχνη στο βιβλίο του «Mind and Cosmos», υπάρχουν υπαινιγμοί που αφορούν την τέχνη και τον τρόπο που μας βοηθά να κατανοήσουμε τον κόσμο. Αν ο Nagel έχει δίκιο, η ίδια η τέχνη δεν θα αποτελεί πλέον απλώς μια πλήρωση του ελεύθερου χρόνου του επιστήμονα, αλλά (και νομίζω ορθώς) θα αναγνωριστεί ως βασικός τρόπος κατανόησης της νοητικής και ηθικής ουσίας του Σύμπαντος. Θα ήταν μια βασική πηγή για τον ίδιο τον ορισμό της ζωής. Η Αισθητική θα προωθηθεί ως βασική γραμμή της Φιλοσοφίας κι ως σημαντικό μέρος της Μεταφυσικής Βιολογίας, κι έτσι η γραφή και η πρακτική της Φιλοσοφίας θα μοιάζει περισσότερο με κείμενα του Nietzsche που θα διαθέτουν τα δικά τους υποκειμενικά στοιχεία ενσωματωμένα στην Αισθητική και θα δίνουν έμφαση στα ιστορικά και πρακτικά γεγονότα. Η ομορφιά της θεωρίας του Nagel – η δύναμή της να εμπνεύσει τη φαντασία – μετρά υπέρ της.
The New Yorker
