Άρθρο του Richard Gunderman, Καθηγητή Ιατρικής, Ελευθέρων Τεχνών και Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Purdue της Πολιτείας της Ιντιάνα. Το άρθρο αρχικά δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα «The Conversation».
Οι δημοσκοπήσεις στους τίτλους ειδήσεων τα τελευταία χρόνια δείχνουν πλέον ότι η εξαπάτηση έχει πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Στον κόσμο των επιχειρήσεων ορισμένες από τις μεγαλύτερες τράπεζες στον κόσμο έχουν καταβάλει σχεδόν 200 δισεκατομμύρια δολάρια – ποσό ισοδύναμο με το ΑΕΠ της Νέας Ζηλανδίας – σε πρόστιμα κατά τη διάρκεια των τελευταίων 6 χρόνων για απάτες.
Advertisment
Ακόμη και η ακαδημαϊκή κοινότητα έχει συγκλονιστεί από σκάνδαλα απάτης συμπεριλαμβανομένων των πρόσφατων παρατυπιών στις εξετάσεις των φοιτητών στο ιδιωτικό Πανεπιστήμιο Ivy League και της πρόσφατης απόπειρας αλλοίωσης των τεστ από διευθυντές δημοσίων σχολείων στην Ατλάντα. Τι είναι η νίκη; Στην εικόνα υπάρχει η λίστα των νικητών του Tour de France στην οποία συμπεριλαμβάνονται και οι φορές που ο Lance Armstrong έχασε τους τίτλους του στο Notre-Dame des Cyclistes στη Γαλλία. (Regis Duvignau / Reuters)
Βλέποντας τέτοια σκάνδαλα, φαίνεται ότι έχουμε ξεχάσει τι σημαίνει πραγματικά η νίκη ή για τι αγωνιζόμαστε. Ο αληθινός στόχος του αγώνα δεν είναι να κερδίσουμε αλλά να διακριθούμε, να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε και αυτό είναι κάτι που πάρα πολλοί σύγχρονοι φαίνεται να έχουν ξεχάσει. Ο ανταγωνισμός μπορεί να είναι θετικός, όχι όμως αν οδηγήσει τους αντιπάλους σε υπόγειες συμπεριφορές. Ο ανταγωνισμός μπορεί να είναι ωφέλιμος για τους αντιπάλους, το παιχνίδι και την κοινωνία μόνο εφόσον μας κάνει να βγάζουμε στην επιφάνεια τον καλύτερό μας εαυτό. Εκείνοι που είναι πρόθυμοι να πληρώσουν οποιοδήποτε τίμημα – να εξαπατήσουν, να πουν ψέματα, να δωροδοκήσουν, να επιβληθούν, να σαμποτάρουν και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και να σκοτώσουν – δεν είναι πλέον ανταγωνιστικοί με οποιαδήποτε έννοια.
Η αριστεία και η νίκη δεν είναι πάντα το ίδιο πράγμα
Advertisment
Ανεξαρτήτως από τον συγκεκριμένο τομέα του παιχνιδιού, οι απατεώνες και οι αδίστακτοι ανταγωνιστές έχουν ξεχάσει τη σημασία του παιχνιδιού θεωρώντας ότι η κορυφή αποτελεί την πραγματική αριστεία. Τυφλωμένοι από τα χρήματα, τη δύναμη ή τη φήμη έχουν μειώσει ένα υψηλό ιδανικό – την πραγματική αριστεία – σε κάτι κατώτερο, δηλαδή στα πράγματα που οδηγούν μεν στην αριστεία αλλά δεν έχουν αξία αν δεν βασίζονται στην ευγενή άμιλλα. Αν θέλουμε να βρούμε ένα από τα πιο διαφωτιστικά παραδείγματα για τη διαφορά ανάμεσα στη νίκη και την αριστεία, μπορούμε να εξετάσουμε μία από τις μεγαλύτερες δίκες στην ανθρώπινη ιστορία. Συνέβη στην αρχαιότητα κι αφορούσε έναν φτωχό άνθρωπο εναντίον μιας φάλαγγας πλούσιων και ισχυρών κατηγόρων.
Στην πραγματικότητα, ο κατηγορούμενος συχνά γινόταν αντικείμενο εμπαιγμού και μάλιστα διακωμωδούνταν ακόμα και πάνω στη θεατρική σκηνή. Οι κατηγορίες εναντίον του περιελάμβαναν τη διαφθορά των νέων και την υπονόμευση των υψηλότερων αξιών της πόλης. Εκτός από αυτές τις πρόσθετες κατηγορίες, υπήρχε και η κατηγορία ότι δέχτηκε χρήματα για να διδάξει στους μαθητές του πώς να μετατρέπουν τα αδύναμα επιχειρήματα σε ισχυρά.
Το ερώτημα του Σωκράτη: για ποιο λόγο ζούμε;
Αναφέρομαι στη δίκη του Σωκράτη, όπως αυτή περιγράφεται στο αριστουργηματικό έργο του Πλάτωνα «Η Απολογία του Σωκράτη». Το συγκεκριμένο γεγονός αναφέρεται σε πολλές πηγές και σε ορισμένα σημεία διαφοροποιείται. Φημολογείται ότι ο κατηγορούμενος ποτέ δεν ξεστόμισε ούτε μία λέξη για να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι οι 2 πιο διάσημοι χρονογράφοι, ο Πλάτων και ο Ξενοφών, έχουν απλώς γράψει τα λόγια που θα έπρεπε να έχει πει ο ίδιος.
Αν και ποτέ δεν θα μάθουμε με βεβαιότητα τι ακριβώς ειπώθηκε, γνωρίζουμε με σιγουριά ότι το έργο του Πλάτωνα αποτελεί μια από τις πιο βαθιές διερευνήσεις στα χρονικά του δυτικού πολιτισμού σχετικά με τη διαφορά ανάμεσα στο κέρδος και την πραγματική νίκη. Ο Σωκράτης, ο οποίος μπλέχτηκε σε μια δική ζωής και θανάτου, θα μπορούσε να υπερισχύσει αλλά αντιθέτως επέλεξε να κάνει κάτι πιο σημαντικό. Συγκεκριμένα, ο Σωκράτης επιλέγει να πολεμήσει δίκαια και να παρουσιάσει όλες εκείνες τις ικανότητές του που ωφέλησαν ιδιαίτερα την Αθήνα τότε – για να μην πούμε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Προτρέπει τους πάνω από 500 πολίτες που βρίσκονταν στη δίκη του, χιλιάδες άλλους Αθηναίους και εκατομμύρια ανθρώπους σήμερα να τον ακολουθήσουν σε μια έρευνα που αφορά τον τρόπο ζωής τους.
Συγκεκριμένα, μας ζητάει να σκεφτούμε για ποιο λόγο ζούμε. Μήπως η αιτία είναι ο πλούτος, η δύναμη ή η δόξα; Αν ναι, μας λέει, τότε ζούμε ανάποδα έχοντας επιτρέψει σε κατώτερα αγαθά να βρεθούν στην κορυφή. Στην πραγματικότητα, θα έλεγε ο Σωκράτης, δεν ζούμε καν επειδή κυνηγάμε μόνο σκιές και δεν αφιερώνουμε τον εαυτό μας στην επιδίωξη ουσιαστικών πραγμάτων που δίνουν αξία στη ζωή μας.
Η πραγματική ζημιά, θα έλεγε ο Σωκράτης, δεν είναι να χάσει κάποιος τα χρήματά του, τη δουλειά του ή την καλή του φήμη. Ακόμη και οι πιο πλούσιοι και διάσημοι άνθρωποι έχουν πιο σημαντικούς λόγους για να ζουν σε σύγκριση με τα άλλα αγαθά που δεν έχουν καμία σημασία. Η πραγματική ζημιά είναι να γίνει κάποιος κακός και να μην είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει τι είναι πιο σημαντικό στη ζωή του. Ο Σωκράτης, ο οποίος είπε ότι δεν αξίζει να ζει κάποιος μια ζωή χωρίς να την εξετάζει, μας ενθαρρύνει να την αναλύσουμε σε βάθος και να ανακαλύψουμε εκείνες τις αιτίες που είναι τόσο σημαντικές ώστε θα άξιζε να ρισκάρουμε ακόμα και την ίδια μας τη ζωή. Όταν πρόκειται για αγαθά αυτού του μεγέθους, θα έλεγε ο Σωκράτης, δεν γίνεται να ζημιωθούμε πραγματικά, ενώ αν έχουμε αφιερωθεί στην επιδίωξη άλλων αγαθών κανένα αληθινό καλό δεν μπορεί να μας συμβεί.
Με αυτή την έννοια, ο Σωκράτης δεν προσπαθεί να κερδίσει την αθώωσή του. Όταν καταδικάστηκε, δεν πρότεινε κάποια εναλλακτική λύση αντί για τη θανατική ποινή. Ακόμα κι όταν καταδικάστηκε σε θάνατο, δεν παρακάλεσε να τον λυπηθούν ούτε επιτέθηκε θυμωμένος σε εκείνους που τον κατηγόρησαν. Αν έκανε κάτι τέτοιο, θα αποτελούσε παράδειγμα της στενότητας αντίληψης που τόσο απεχθανόταν. Ο Σωκράτης έκανε ακριβώς το αντίθετο λέγοντας στους δικαστές του ότι, αν τον άφηναν να ζήσει, θα εξακολουθούσε να κάνει ό,τι έκανε και προηγουμένως – να θέτει δηλαδή δύσκολα ερωτήματα σε ανθρώπους που πίστευαν ότι είχαν όλες τις απαντήσεις.
Αντί να κατακρίνει τους κατηγόρους του, ο Σωκράτης ζητά τη βοήθειά τους. Τους εκλιπαρεί, όταν ο ίδιος δεν θα βρίσκεται πια στη ζωή, να φροντίσουν ώστε οι 3 νεαροί γιοι του να κάνουν ό,τι έκανε κι εκείνος για τον λαό της Αθήνας – να εξετάσουν τη ζωή τους, να κοιτάξουν στον καθρέφτη και να αναρωτηθούν αν είναι αληθινά ευχαριστημένοι με αυτό που βλέπουν. Ποιο είναι το νόημα της ζωής, ρωτά ο Σωκράτης, αν δεν καταφέρουμε να βγάλουμε στην επιφάνεια ό,τι καλύτερο υπάρχει μέσα σε μας και τους άλλους; Η μετάδοση αυτού του μηνύματος είναι πολύ πιο σημαντική γι’ αυτόν από το να αλλάξει την κατάσταση την ώρα που ακούγεται η ετυμηγορία. Δεν σημαίνει ότι η νίκη δεν είναι σημαντική, δεν έχει όμως τη μεγαλύτερη σημασία και γι’ αυτό αρνείται να εγκαταλείψει μια ανώτερη νίκη για κάτι κατώτερο.
Σε αυτό, ο Σωκράτης αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα για το τι πραγματικά αξίζει να αγωνιζόμαστε. Αυτός είναι ο λόγος που, ως εκπαιδευτικός, απολαμβάνω κάθε ευκαιρία να εισάγω τους φοιτητές μου στις εξηγήσεις του Πλάτωνα όσον αφορά τη δίκη του δασκάλου του καθώς και τις τελευταίες του ημέρες.
Οι αντιλήψεις του και η ζωή του αποτελούν ένα εγερτήριο σάλπισμα για τους δύσκολους καιρούς. Την επόμενη φορά που ένας αθλητής θα μπει στον πειρασμό να εξαπατήσει, ένας επιχειρηματίας να παραβεί τους νόμους για να βγάλει περισσότερα χρήματα, ένας πολιτικός να παρασυρθεί στη διαφθορά όταν ανέβει στην εξουσία ή ένας φοιτητής να εξαπατήσει στις εξετάσεις για να πάρει υψηλότερη βαθμολογία, καλό θα ήταν να θέσει στον εαυτό του ένα απλό ερώτημα: τι θα έκανε στη θέση του ο Σωκράτης και γιατί;
