Ρατσισμός: Η ψυχολογική ανάλυση και ερμηνεία του φαινομένου
Ο ρατσισμός είναι ένα φαινόμενο με κοινωνικές, ιστορικές και πολιτισμικές ρίζες, αλλά βρίσκει εύφορο έδαφος μόνο σε άτομα που εμφανίζουν ιδιαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Οι ρατσιστές είναι συνήθως άτομα που εκφράζουν με την “πανοπλία” της επιθετικής συμπεριφοράς συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας. Όπως κάθε οργανισμός, έτσι και ο άνθρωπος, όταν βιώνει φόβο, επιτίθεται και προσπαθεί να επικρατήσει- ένας πρωτόγωνος έμφυτος μηχανισμός αυτοπροστασίας και επιβίωσης.
Advertisment
Στη σημερινή εποχή κατανοούμε τους κινδύνους και τις τραγικές επιπτώσεις της ρατσιστικής συμπεριφοράς: η συμπεριφορά που προέρχεται από ενστικτώδεις αντιδράσεις εύκολα γιγαντώνεται και μπορεί να πάρει επικίνδυνες διαστάσεις, δημιουργώντας από μοχλούς καταπίεσης μέχρι και μαζικά εγκλήματα. Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να γίνεται ρατσιστής; Η άγνοια του διαφορετικού, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ο φόβος απέναντι στην αβεβαιότητα, η ανάγκη του ανήκειν και οι τάσεις για επιβίωση και κυριαρχία φαίνεται ότι είναι χαρακτηριστικά που, σε συνδυασμό με κοινωνικές συνθήκες που τα πυροδοτούν, οδηγούν σε ρατσιστικές συμπεριφορές.
Μεταφράζω ένα άρθρο που δίνει κάποιες ψυχολογικές εξηγήσεις για τη ρατσιστική συμπεριφορά:
Αν και συχνά ακούμε για τις βαθύτερες δομικές και πολιτισμικές δυνάμεις που συνεισφέρουν στο ρατσισμό, φαίνεται ότι σπανιότερα ακούμε για τα ψυχολογικά κίνητρα και τις διαδικασίες που εμπλέκονται. Με άλλα λόγια, τι σημαίνει από ψυχολογικής άποψης για ένα άτομο το να είναι ρατσιστής; Παραθέτω μια λίστα από ψυχολογικά κίνητρα που φαίνεται να συνεισφέρουν στο ρατσισμό:
Advertisment
Πόσο ρατσιστές είστε; Το ψυχολογικό τεστ των 10 ερωτήσεων
1. Αυτοεκτίμηση
Πολλές δημοσιευμένες έρευνες έχουν καταδείξει ότι οι άνθρωποι μερικές φορές χρησιμοποιούν προκαταλήψεις και διακρίσεις στη συμπεριφορά τους, για να τονώσουν την αυτοεκτίμησή τους. Όταν απειλείται η αυτοεκτίμηση των ανθρώπων, για κάποιους ανθρώπους η συμπεριφορά όπως είναι ο ρατσισμός φαίνεται να αναπληρώνει τη χαμένη αυτοεκτίμηση. Σίγουρα δεν πρόκειται για έναν κοινωνικά παραγωγικό τρόπο να ανακτήσει κάποιος την αυτοαξία του, αλλά φαίνεται ότι μερικοί τον χρησιμοποιούν.
2. Θετική διάκριση
Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα. Μας αρέσει να συμμετέχουμε σε ομάδες και, καθώς προτιμούμε να βλέπουμε τον εαυτό μας θετικά (αυτοεκτίμηση), μας αρέσει να έχουμε την αντίληψη ότι οι ομάδες στις οποίες ανήκουμε είναι σημαντικές (θετική διάκριση). Το πρόβλημα έιναι ότι ένας τρόπος να το πετύχει κανείς αυτό είναι να υποβιβάζει τα μέλη άλλων ομάδων. Έτσι, αν κάποιος είναι διαφορετικός με κάποιον τρόπο, οι άνθρωποι συχνά έχουν αρνητικές στάσεις για αυτό το άτομο, γιατί ανήκουν σε μια διαφορετική ομάδα.
Η κλασσική και η σύγχρονη έρευνα της κοινωνικής ψυχολογίας υποστηρίζει την ιδέα αυτή, καθώς οι άνθρωποι έχουν την τάση να ανταποκρίνονται πιο θετικά σε άλλους, αν μοιράζονται μια κοινή ομαδική ταυτότητα. Αυτή μπορεί να είναι θρησκευτική, πολιτική, κοινωνική, ακόμα και φυλετική. Καθώς η Αμερική εμφανίζει ολοένα και μεγαλύτερη ποικιλία και οι στάσεις μας στον προσδιορισμό των ομάδων συμπεριλαμβάνουν περισσότερους ανθρώπους, αυτό ελπίζω ότι θα αλλάξει.
Ωστόσο, τουλάχιστον για μερικά άτομα, φαίνεται ότι η φυλή εξακολουθεί να είναι μια σημαντική διάκριση της ομάδας και αυτή η διάκριση προάγει αρνητικές στάσεις απέναντι σε ανθρώπους που ανήκουν σε άλλες φυλές.
3. Βεβαιότητα και δομή
Πολλοί άνθρωποι χρειάζονται να έχουν μια πολύ ξεκάθαρη και μη αμφισβητίσιμη αντίληψη του κόσμου. Για αυτούς τους ανθρώπους η έννοια του κόσμου που μεταβάλλεται προκαλεί μεγάλο άγχος. Η αλλαγή μπορεί να αφορά πράγματα όπως είναι οι εκλογές του πρώτου αφροαμερικανού προέδρου, οι αυξανόμενοι αριθμοί σε μειονοτικούς πληθυσμούς, μεγαλύτερη ποικιλία διαφορετικότητας στο χώρο εργασίας κτλ. Σίγουρα υπάρχουν αρκετά ερευνητικά δεδομένα σήμερα που δείχνουν ότι οι άνθρωποι που έχουν ισχυρό αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν προσωπική ανάγκη για δομή (το να θέλουμε να δούμε τον κόσμο ως ξεκάθαρο, βέβαιο και αμετάβλητο) συχνά σκέφτονται με τρόπο στερεοτυπικό και σε καταστάσεις που τους κάνουν να νιώθουν απειλούμενοι ανταποκρίνονται ρατσιστικά.
Οι διακρίσεις για αυτούς τους ανθρώπους είναι ένα μέσο αναπλήρωσης της πολύ άτεγκτης πεποίθησης για τον κόσμο. Οι άνθρωποι που δεν έχουν τόσο μεγάλη ανάγκη για δομή είναι πιο ανοιχτοί στην αλλαγή και δεν τους ενοχλεί τόσο η αβεβαιότητα και είναι λιγότερο πιθανό να σκέφτονται ρατσιστικά.
4. Επιβίωση
Πολλοί έχουν υποστηρίξει ότι η διάκριση και ο ρατσισμός συγκεκριμένα μπορεί να προέρχονται από κίνητρα που στοχεύουν στην επιβίωση. Οι άνθρωποι εξελίχθηκαν ως ένα είδος που ευημερεί όταν βρίσκεται σε ομάδες, και οι ομάδες συχνά ανταγωνίζονται για το ποια θα πρωτοεκμεταλλευτεί τα αγαθά της γης. Και δεν χρειάζεται να ανατρέξουμε στους προγονούς μας, για να δούμε πώς λειτουργεί κάτι τέτοιο. Ακόμα και σήμερα, έθνη και υποομάδες συγκρούονται για να έχουν πρόσβαση σε συγκεκριμένα αγαθά (νερό, πετρέλαιο, γη, λιμάνια κτλ.).
Η κλασσική έρευνα στην κοινωνική ψυχολογία μας δείχνει ότι είναι πολύ εύκολο να στρέψουμε τις ομάδες τη μία ενάντια στην άλλη, αν τις βάλουμε να ανταγωνιστούν για ένα δυσεύρετο αγαθό. Θυμάστε την εκπομπή Survivor; Έτσι, μια αιτία του ρατσισμού μπορεί να είναι μια εγγενής τάση προς τη διομαδική σύγκρουση, στο όνομα της απόκτησης αγαθών. Φυσικά αυτό είναι ιδιαίτερα προβληματικό και δύσκολο να εφαρμοστεί στον σύγχρονο κόσμο όπου υπάρχει τόση διασύνδεση και κινητικότητα. Ωστόσο, όταν εξελίχθηκαν οι άνθρωποι, ο κόσμος μας ήταν πολύ διαφορετικός. Οι εγκέφαλοί μας εξελίχθηκαν για εκείνον τον κόσμο, όχι για τον σύγχρονο κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα.
Επομένως, πρέπει να προσπαθήσουμε να έχουμε πεποιθήσεις που να απορρίπτουν μια ενδεχομένως φυσική μας τάση να μην εμπιστευόμαστε ή να έχουμε αρνητική στάση απέναντι στους διαφορετικούς από εμάς ανθρώπους.Έχουμε προοδεύσει πολύ, αλλά έχουμε ακόμα μπροστά μας πολλύ δρόμο για να εξελιχθούν τα κίνητρα επιβίωσής μας σύμφωνα με τα νέα δεδομένα της ζωής.
5. Κυριαρχία
Οι ειδικοί της εξελιχτικής ψυχολογίας επίσης έχουν ισχυριστεί ότι ο ρατσισμός μπορεί να προέρχεται από κίνητρα για κυριαρχία. Υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι, όπως πολλά άλλα θηλαστικά, είναι ιεραρχικά ζώα. Για να αποκτήσεις μια ιεραρχία, πρέπει να υπάρχουν διαφορές στο κύρος ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο ρατσισμός βοηθά στη συντήρηση των διαφορών κύρους, γιατί καταπιέζει τις μειονότητες. Η έρευνα που υποστηρίζει αυτό το συμπέρασμα έχει βρει ότι οι άνθρωποι που έχουν υψηλότερες τάσεις για επικράτηση-κυριαρχία τείνουν να βρίσκονται σε επαγγέλματα που προωθούν ιεραρχίες ή σε θέσεις εξουσίας.
Αυτά τα άτομα επίσης έχουν περισσότερες τάσεις να κάνουν διακρίσεις στη συμπεριφορά τους απέναντι στα μέλη μειονοτικών ομάδων. Αυτό ίσως είναι το σημείο στο οποίο είναι ιδιαίτερα κρίσιμος ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής και των νόμων. Αν κάποιοι άνθρωποι έχουν το κίνητρο να καταπιέζουν ορισμένες ομάδες, πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση στις προσπάθειές μας να προωθούμε την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Συμπερασματικά, υπάρχουν αρκετά ψυχολογικά κίνητρα τα οποία συντηρούν το ρατσισμό. Αυτά τα κίνητρα αναμφισβήτητα συνεισφέρουν στις ευρύτερες κοινωνικές και θεσμικές δυνάμεις που συντηρούν τον ρατσισμό. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε αυτά τα κίνητρα, γιατί η γνώση δίνει δύναμη. Το να γνωρίσουμε τις ψυχολογικές δυνάμεις που προάγουν το ρατσισμό και άλλες μορφές προκατάληψης θα μας βοηθήσει να τον καταπολεμήσουμε και να βρούμε πιο κοινωνικά θετικούς τρόπους να ικανοποιούμε τις βασικές μας ανάγκες και να προοδεύουμε ως είδος.
Σε έναν κόσμο που θα επιδείξει ολοένα και μεγαλύτερη ποικιλία και που διαθέτει έναν αυξανόμενο αριθμό πυρηνικών, βιολογικών και χημικών όπλων και που αντιμετωπίζει περιβαλλοντικούς κινδύνους που απειλούν όλους τους ανθρώπους, δε θα μας σώσουν οι συγκρούσεις αλλά η ικανότητά μας για συνεργασία.
Καλλιόπη Εμμανουηλίδου, Ψυχολόγος – educpsychology.blogspot.gr
