Η ανάγκη για αίσθηση του ελέγχου
Όχι, δεν έχει να κάνει τόσο με τον ίδιο τον έλεγχο, όσο με τις ανάγκες που αναδύονται γύρω από το θέμα του ελέγχου. Το αληθινό μυστικό είναι η βαθύτατη ανάγκη που έχουμε οι άνθρωποι για αίσθηση του ελέγχου. Προς στήριξη αυτού, πρέπει να πούμε ότι αν διαχειριστούμε το πώς νιώθουμε για τον έλεγχο, μπορούμε να επιτύχουμε τελικά το επίπεδο που επιθυμούμε και έχουμε ανάγκη. Αν αγνοήσουμε αυτή την ανάγκη, είναι πολύ πιθανό να πέσουμε στην παγίδα μιας εσωτερικής σύγκρουσης.
Advertisment
Ο έλεγχος συνιστά μια βαθύτατη ανάγκη
Ίσως η βαθύτερη ανάγκη των ανθρώπων να είναι αυτή η αίσθηση για έλεγχο. Όταν αντιλαμβανόμαστε ότι έχουμε χάσει τον έλεγχο, βιώνουμε μια ισχυρή και άβολη ένταση ανάμεσα στην ανάγκη για έλεγχο και στα πραγματικά δεδομένα της ανεπάρκειας μας να ελέγξουμε τελικά. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι η ανάγκη αφορά στην «αίσθηση ελέγχου», όχι μόνο στον «έλεγχο». Αυτή η ανάγκη είναι βαθύτερη και έχει μια ευρύτερη σημασία από την απλή αναζήτηση δύναμης και ελέγχου που εκείνη φέρνει.
Ένα από τα πιο ενοχλητικά πράγματα που μπορεί να αντιμετωπίσει κάποιος που πάσχει από κάποια ανίατη ασθένεια, είναι το να νιώθει ανίσχυρος και ανήμπορος. Η ανικανότητα ελέγχου της ασθένειας και η γνώση ότι οι άλλοι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να βοηθήσουν, μπορεί να αποδειχτεί πιο επώδυνη και από τον ίδιο τον επικείμενο θάνατο.
Από την πλευρά της εξελικτικής θεωρίας, αν έχουμε τον έλεγχο του περιβάλλοντος μας, τότε έχουμε σίγουρα περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Γι’ αυτό και ο εγκέφαλος μας ενεργοποιεί συγκεκριμένες βιοχημικές αντιδράσεις, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποιο είδος κινδύνου (όπως η απόκριση μάχης-φυγής).
Advertisment
Άλλες ανάγκες που οδηγούν σε μια αίσθηση ελέγχου περιλαμβάνουν:
• Μια αίσθηση σιγουριάς και βεβαιότητας.
• Ολοκλήρωση εκκρεμοτήτων, έτσι ώστε να μην ανησυχούμε γι’ αυτές.
• Πλήρης κατανόηση του πώς λειτουργούν τα πράγματα γύρω μας.
• Η ικανότητα πρόβλεψης του μέλλοντος.
• Η ανάγκη να είναι τα πράγματα και οι άνθρωποι σταθεροί και συνεπείς.
Οι ανάγκες κατά Maslow
Ο ψυχολόγος Abraham Maslow προσδιόρισε μια ιεραρχία αναγκών, τονίζοντας ότι όταν οι ανάγκες των χαμηλότερων επιπέδων δεν ικανοποιούνται, τότε εκείνες των υψηλότερων επιπέδων εγκαταλείπονται, για χάρη της πλήρους υποστήριξης των βαθύτερων αναγκών. Στα χαμηλότερα επίπεδα, στην πυραμίδα ιεράρχησης των αναγκών του Maslow τοποθετούνται οι φυσιολογικές βεβαίως ανάγκες (υγεία, τροφή, ύπνος) και η ασφάλεια (καταφύγιο, αποφυγή κινδύνου). Όσο κινούμαστε προς τα υψηλότερα επίπεδα, η ανάγκη του ανήκειν, η αυτοπεποίθηση και η αυτο-εκπλήρωση γίνονται σημαντικές για το ανθρώπινο είδος.
Σε όσο πιο χαμηλά επίπεδα κινούμαστε, τόσο πιο σημαντικός είναι ο έλεγχος. Εργαζόμαστε σκληρά για να ελέγξουμε την ασθένεια και την ευαισθησία μας σε αυτή. Όταν αρρωσταίνουμε, νιώθουμε μια τρομακτική απώλεια του ελέγχου. Το ίδιο συμβαίνει και με το κοινωνικό μας περιβάλλον.
Πιο συγκεκριμένα, πέρα από τα βασικά σημεία που ο Maslow αναφέρει, υπάρχει μια ακολουθία αναγνώρισης (του ατόμου), έγκρισης (αξιολόγησης του ατόμου) και αποδοχής πριν κάποιος γίνει δεκτός σε μια ομάδα και έτσι επιτύχει την αίσθηση (και ανάγκη) του ανήκειν. Με την περαιτέρω αποδοχή, αποκτάμε σεβασμό, αυτοπεποίθηση και συγκεκριμένο κύρος, μέσα από το οποίο έρχεται και η δύναμη και συνεπώς ο έλεγχος.
Για την ακρίβεια όμως, δεν χρειαζόμαστε ακριβώς το να έχουμε έλεγχο των πραγμάτων συνεχώς. Αυτό που πραγματικά αναζητάμε είναι η αίσθησή της. Αυτό σημαίνει ότι όταν οι γονείς ή οι προϊστάμενοί μας, μας ελέγχουν, μπορούμε κα πάλι να είμαστε ευτυχισμένοι και ευχαριστημένοι, επειδή τους εμπιστευόμαστε, ώστε να μας παρέχουν εκείνοι τον έλεγχο που αναζητάμε στη ζωή μας. Γι’ αυτό και πολλοί άνθρωποι αναζητούν γονεϊκές φιγούρες σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους, που θα τους παρέχουν έλεγχο. Όταν αναζητούν την συμβουλή ειδικών και υπακούν σε μια αρχή, εξαρτώνται από αυτούς για την αίσθηση ελέγχου.
Ο έλεγχος είναι ενσωματωμένος σε πολλά από αυτά που κάνουμε
Κοιτάξτε γύρω σας και παρατηρήστε τι κάνουν οι άνθρωποι. Ένα σημαντικό μέρος της καθημερινής μας δραστηριότητας σχετίζεται με την εκπλήρωση αυτής της ανάγκης αίσθησης του ελέγχου. Τα τελετουργικά, για παράδειγμα, βρίσκονται παντού. Γιατί υπάρχουν; Για να διαβεβαιώνουν τους ανθρώπους ότι όλα είναι όπως ήταν και για να παρέχουν ένα οικείο πλαίσιο για την καθημερινή μας ζωή. Οι κοινωνικές νόρμες και οι αξίες μας λένε τι να κάνουμε, τι είναι σωστό και τι λάθος, τι κακό και τι καλό. Όταν όλοι σε μια ομάδα ακολουθούν τους κανόνες, μπορούμε να νιώθουμε ότι έχουμε μια αίσθηση ελέγχου.
Εξουσία και εμπιστοσύνη
Η αίσθηση ελέγχου είναι στενά συνδεδεμένη με την εξουσία και την εμπιστοσύνη. Μπορείτε να αποκτήσετε αίσθηση ελέγχου με το να παίρνετε την ευθύνη και να δράτε εσείς, κάτι που δίνει και την εξουσία αποκλειστικά σε εσάς. Μπορείτε όμως επίσης να αποκτήσετε αίσθηση ελέγχου, παραχωρώντας τη σε άλλους, κάτι που απαιτεί εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη και έλεγχος στηρίζουν η μία την άλλη. Όχι μόνο η εμπιστοσύνη μας παρέχει την ικανοποίηση της ανάγκης μας για έλεγχο, αλλά η ανάγκη μας αυτή μας οδηγεί να αναζητήσουμε την εμπιστοσύνη. Σε αντίθετη περίπτωση, εφαρμόζουμε αντικατάστατα της εμπιστοσύνης, τα οποία όμως είναι ψευδαισθησιακά.
Έλεγχος και κίνδυνος
Αν έχουμε τον έλεγχο των καταστάσεων και των πραγμάτων, τότε ρισκάρουμε λιγότερο. Ο κίνδυνος και η απειλή αποφεύγονται ή αντιμετωπίζονται. Αυτό το γεγονός αποτελεί ένα σημαντικό εξελικτικό όφελος, αφού οδηγεί σε μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσης. Εμπιστευόμαστε περισσότερο και κινδυνεύουμε λιγότερο. Με αυτό τον τρόπο, οι δυναμικοί άνθρωποι θα εμπιστεύονται τους άλλους ευκολότερα. Οι ευάλωτοι άνθρωποι, από την άλλη πλευρά, μπορούν να κάνουν λίγα πράγματα για να αποφύγουν τον κίνδυνο και γι’ αυτό πρέπει να εξαρτώνται από άλλους και από τη βοήθειά τους.
Πόνος και έλεγχος
Τα άτομα με υψηλότερη αίσθηση ελέγχου τείνουν να νιώθουν τον πόνο λιγότερο έντονα. Αυτό συμβαίνει πιθανότατα επειδή ένα άτομο που νιώθει ότι δεν έχει κανένα έλεγχο, αισθάνεται επίσης ευάλωτο σε επιθέσεις και αρχίζει να φαντάζεται ότι πληγώνεται και έτσι έως ένα βαθμό δημιουργεί στον εαυτό του μεγαλύτερο πόνο. Και όταν ο πραγματικός πόνος κάνει την εμφάνιση του, νιώθουν ακόμα χειρότερα.
Το κέντρο ελέγχου
Σύμφωνα με την θεωρία του κέντρου ελέγχου, τείνουμε να τοποθετούμε τον πυρήνα και την έδρα του ελέγχου στη ζωή μας είτε εσωτερικά (εγώ έχω τον έλεγχο), είτε εξωτερικά (οι άλλοι ελέγχουν τη ζωή μου). Τα άτομα με ένα εσωτερικό κέντρο ελέγχου είναι πιο δυναμικοί, ενεργητικοί και με ισχυρά εσωτερικά κίνητρα. Αντιθέτως, όσοι έχουν εξωτερικό κέντρο ελέγχου εμφανίζουν μεγαλύτερο βαθμό παθητικότητας και πιστεύουν περισσότερο στην τύχη ή στη μοίρα.
Η παγίδα του ελέγχου
Υπάρχει μια παγίδα, στην οποία πέφτουν κυρίως πολλοί άνθρωποι του επιχειρηματικού κόσμου και όχι μόνο. Πολλές φορές, προσπαθούμε συνεχώς να κρατήσουμε αυστηρά και σταθερά τα «χαλινάρια» του ελέγχου. Η επιμονή και η άμεση προσπάθεια απόλυτου ελέγχου μιας κατάστασης ή μιας συζήτησης δεν φέρνει συχνά τα επιθυμητά αποτελέσματα· δεν πείθει. Ένα παράδειγμα αποτελούν οι γονείς. Όταν το «παρακάνουν» στο να συνετίσουν τα παιδιά τους, κάτι που αρχικά μπορεί να γινόταν δεκτό από εκείνα, τελικά απορρίπτεται, καθώς γίνεται αντιληπτό από εκείνα ως μια άδικη τιμωρία που τους επιβάλλεται με τον αέρα απόλυτου ελέγχου. Αυτός ο απόλυτος θα λέγαμε τρόπος, μπορεί να μας χαρίσει μια προσωρινή συμφωνία από το άλλο μέρος, αλλά δεν θα μας αποφέρει την πραγματική πειθώ.
Το παιχνίδι του ελέγχου χρειάζεται ορισμένες φορές να γίνεται μέσω μιας διαδικασίας δούναι και λαβείν. Επομένως, πρέπει να γνωρίζετε πότε, πώς και πού θα δώσετε τον έλεγχο, αλλά θα κρατάτε ακόμα τα «χαλινάρια». Έχετε ορίσει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο το άτομο μπορεί να κινηθεί. Επιπλέον, έχοντας του επιτρέψει να ασκήσει εκείνο έλεγχο, μπορείτε να ενεργοποιήσετε την αρχή της αμοιβαιότητας, έτσι ώστε το άλλο άτομο πρόθυμα πια να αφήσει τον έλεγχο της συζήτησης, για να επανέλθει η κοινωνική ισορροπία.
Δώστε τους επιλογές
Μια από τις πιο συχνές προσεγγίσεις στον εμπορικό κόσμο είναι εκείνη της εναλλακτικής, όπου όταν υποθέτετε ότι ο πελάτης είναι έτοιμος να αγοράσει, του δίνετε μια απλή επιλογή («θα θέλατε το κίτρινο ή το κόκκινο;). Μην ανοίγετε το εύρος των επιλογών, επειδή αυτό κάνει δυσκολότερη την απόφαση και έτσι οδηγεί σε μια χαμηλή αίσθηση ελέγχου. Επειδή τις ευκολότερες αποφάσεις τις παίρνουμε όταν συγκρίνουμε δύο πράγματα κάθε φορά, ο καλύτερος αριθμός επιλογών είναι το δύο.
Ανοιχτές ερωτήσεις
Οι κλειστές ερωτήσεις δεν προσφέρουν έλεγχο. Για την ακρίβεια, φαίνονται πολύ χειριστικές. Οι ανοικτές όμως δίνουν τον απαραίτητο χώρο που χρειάζονται οι άνθρωποι. Και αν είστε ένα άτομο που διατυπώνει έξυπνα τις ερωτήσεις του, μπορείτε ρωτώντας να περιλαμβάνετε και την απάντηση που θα θέλατε να πάρετε ή πιθανώς να σας δοθούν έτσι ακόμα περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτό που θέλετε να καταφέρετε.
Σωστή ακρόαση
Οι άνθρωποι συχνά συνεχίζουν να μιλούν, επειδή δεν είναι σίγουροι ότι έχετε πραγματικά καταλάβει αυτό που θέλουν να πουν.
Όταν όμως αναδιατυπώσετε και τους επαναλάβετε περιληπτικά αυτό που μόλις σας είπαν, τους δείχνετε ότι έχετε ακούσει, ότι κατάφεραν να σας κάνουν να το κατανοήσετε και ότι έχουν τον έλεγχο του περιβάλλοντος τους. Αυτό θα επιταχύνει την διαδικασία, πετώντας σας σύντομα το μπαλάκι, ώστε να γυρίσετε το παιχνίδι όπως θέλετε εσείς.
Siegel, D. (2008). Mindsight, Oxford: Oneworld
