«Πίσω από τα παράθυρα και τις κουρτίνες, όλα τα σπίτια κρύβουν μυστικά»
Το Μυστικό με «Μ» κεφαλαίο είναι ένα ψυχικό γεγονός κι έχει πάντα την πηγή του σε ένα ισχυρό τραυματικό γεγονός, που συνήθως αφορά τα μεγάλα ζητήματα της ζωής του ανθρώπου, τις συνθήκες της γέννησης ή του θανάτου, την καταγωγή, καταστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού. Το τραύμα που προκλήθηκε είχε τέτοια ισχύ ώστε το άτομο που το βίωσε δεν μπόρεσε να το επεξεργαστεί ψυχικά και, μέσω της απόκρυψης, επιχείρησε να το ξεχάσει. Όμως, αυτό προκαλεί «ψυχικό διχασμό», δηλ., όλες οι εμπειρίες που αφορούν το μυστικό διαχωρίζονται από την υπόλοιπη ψυχική λειτουργία. Με αυτόν τον τρόπο συνεχίζει να υπάρχει αναλλοίωτο σε όλη τη ζωή του ατόμου, σε αντίθεση με άλλες ανώδυνες αναμνήσεις που σιγά σιγά ξεθωριάζουν.
Advertisment
Ποιες είναι οι πληροφορίες που οι οικογένειες κρατούν μυστικές;
Μία αιμομιξία, ένας δοσίλογος παππούς, ένας βασανιστής θείος, ένας ομοφυλόφιλος γονιός, ένα εξώγαμο παιδί, μία αδήλωτη υιοθεσία, παιδιά εξωσωματικής γονιμοποίησης, ένας παιδεραστής συγγενής, ένας ψυχικά διαταραγμένος αδελφός, μία αυτοκτονία, ένας φυλακισμένος, μία απόλυση, μια χρεοκοπία, ένας θάνατος από ανίατη ασθένεια, ακόμη κι ένα έγκλημα που δεν αποκαλύφθηκε ποτέ… Οι έρευνες αποδεικνύουν ότι όσο περισσότερα μυστικά διατηρούν οι οικογένειες, τόσο πιο δυσλειτουργικές είναι. Επιπλέον, όταν κάποια μέλη της οικογένειας νιώθουν ότι έχουν αποκλειστεί από πληροφορίες οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί ως απαγορευμένες, τότε δεν λαμβάνουν ικανοποίηση από την σχέση τους με την οικογένεια.
Είναι δυνατόν να μην έχουμε μυστικά;
Θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως το μυστικό διασφαλίζει και κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, τόσο στις σωματικές, όσο και στις ψυχικές εκφάνσεις της, οι οποίες άλλωστε δύσκολα διαχωρίζονται καθώς η ηθική τις προστατεύει ως σύνολο. Χωρίς τη δυνατότητα να κρατήσουμε ένα μυστικό, εκλείπουν παντελώς ο αυτοσεβασμός, η ελευθερία, ακόμη, και ο έρωτας. Ταυτόχρονα, όμως, είναι αδύνατον να αγνοήσουμε ότι όταν το μυστικό δεν το κρατάμε πλέον για λόγους αυτοπροστασίας αλλά επειδή φοβόμαστε τις συνέπειες που θα πρέπει να υποστούμε όταν το αποκαλύψουμε, τότε όλα αλλάζουν:
Τα μυστικά από μόνα τους δεν είναι ούτε καλά, ούτε κακά
Αν τελικά το μυστικό επιτελεί τον σκοπό του, ο οποίος είναι να μην διαταραχτεί η ομαλή λειτουργία της οικογένειας, εξαρτάται από το είδος, το θέμα και τη λειτουργία του.
Advertisment
Οι περισσότερες οικογένειες έχουν κάποια μορφή μυστικού, όπως γεγονότα ή πληροφορίες που κρατούν κρυφά από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, ή από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Επειδή τα μυστικά, εξ΄ορισμού αφορούν πληροφορίες που εσκεμμένα παραμένουν κρυφές, έτσι και όταν μιλάμε για οικογενειακά μυστικά εννοούμε τους «σκελετούς μέσα στα ντουλάπι» της οικογένειας. Όταν αποδίδουμε αρνητικό πρόσημο στα μυστικά, συνήθως αναφερόμαστε σε θέματα που αφορούν εξωσυζυγικές σχέσεις, αιμομιξία, κατάχρηση ουσιών, για να αναφέρουμε μόνο μερικά από τα πλέον συνηθισμένα. Εκτός όμως από τα «σκοτεινά» οικογενειακά μυστικά, υπάρχουν και μυστικά, που αναφέρονται στην απόκρυψη πληροφοριών και τα οποία αποδεικνύονται απαραίτητα και ενίοτε ωφέλιμα για την ικανοποιητική λειτουργία των διαπροσωπικών σχέσεων.
Αν και υπάρχουν ανέκδοτες ενδείξεις σχετικά με τα μυστικά που διατηρούνται προκειμένου να προστατεύσουν τα μέλη της οικογένειας από περιττό πόνο ή για να σώσουν τη φήμη της οικογένειας, οι δυνητικά θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις αυτού του ελέγχου πληροφοριών από τα μέλη της οικογένειας αποτελούν αντικείμενο πολλών συζητήσεων. Οι απόψεις των μελετητών αναφορικά με τον συσχετισμό μεταξύ μυστικότητας και σχέσεων, επηρεάζονται από πολλές παραμέτρους. Μία παράμετρος αφορά τη κατοχή του μυστικού, δηλ., ποια μέλη της οικογένειας είναι φορείς του μυστικού.
Τα μυστικά που κρατούν οι γονείς από τα παιδιά τους εξυπηρετούν τελείως διαφορετικό σκοπό, από τα μυστικά που όλα τα μέλη της οικογένειας διαφυλάττουν από τον κοινωνικό περίγυρο. Ένα άλλο πολύ βασικό στοιχείο αφορά το είδος των απόκρυφων πληροφοριών. Το μυστικό που αφορά αιμομιξία μέσα στην οικογένεια, σαφώς έχει διαφορετική βαρύτητα και επηρεάζει την οικογένεια με διαφορετικούς τρόπους από ό,τι μυστικά που αναφέρονταιστην κουλτούρα της οικογένειας.
Είτε η μυστικότητα διέπει τη σχέση μεταξύ δύο ατόμων, είτετη σχέση μεταξύ ομάδων, καθώς και η ένταση που αυτό συμβαίνει, είναι ένα ζήτημα που χαρακτηρίζει κάθε πτυχή της μεταξύ τους σχέσης. Σύμφωνα με αυτή τη δήλωση, η θεωρία για την οικογενειακή κατασκευή της πραγματικότητας (Reiss, 1981), περιγράφει τον σημαίνοντα ρόλο που παίζει, η τάσηπου έχουν τα μέλη της οικογένειας, να αποκρύπτουν πληροφορίες το ένα από το άλλο, και από τον έξω κόσμο.
O φορέας του μυστικού υποχρεώνει κάποτε τους ανθρώπους στο περιβάλλον του να μην προφέρουν συγκεκριμένες λέξεις που θα μπορούσαν «να του βάλουν ψύλλους στ΄αυτιά». Δεν μιλάνε για σκοινί στο σπίτι του κρεμασμένου, ούτε για φόνο στο σπίτι του φονιά. Αυτές οι απαγορευμένες λέξεις, όταν συμβεί να τις ξεστομίσει κάποιος, προκαλούν πάντοτε ένα δράμα. Τα οικογενειακά μυστικά καλλιεργούν καισυντηρούν ψευδαισθήσεις σχετικά με τις οικογενειακές σχέσεις και εμποδίζουν τα μέλη από το να αποκτήσουν καινούργιες πληροφορίες που θα μπορούσαν να ανατρέψουν παγιωμένες και ενδεχομένως «παθογόνες»αντιλήψεις.
Η ανασκόπηση στη βιβλιογραφία αποκαλύπτει ότι η δύναμη και η φύση της σχέσης μεταξύ μυστικότητας και οικογενειακών σχέσεων, εξαρτάται από τρεις τουλάχιστον παράγοντες:
1) Τη διάδοση ή τη μορφή του μυστικού (ποιος είναι ο φορέας του μυστικού),
2) Το θέμα του μυστικού (τι είδους πληροφορία αποσιωπείται), και
3) Τηλειτουργία του μυστικού (γιατί τα μέλη της οικογένειας κρατούν το μυστικό;).
Μορφές των μυστικών
Τα οικογενειακά μυστικά μπορεί να έχουν διάφορες μορφές. Η μορφή που μπορεί να πάρουν τα οικογενειακά μυστικά εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο το μυστικό είναι διαδεδομένο μέσα στην οικογένεια. Μία από τις μορφές, είναι αυτή που εμφανίζεται όταν όλα τα μέλη της οικογένειας έχουν επίγνωση του μυστικού, το οποίο αποκρύπτουν από τον κοινωνικό περίγυρο. Η κλινική βιβλιογραφία για τις δυσλειτουργικές οικογένειες προσφέρει πληθώρα οικογενειακών περιπτώσεων όπου τα μέλη κρύβουν τη συμπεριφορά των μελών τους από τους ξένους. Για παράδειγμα, ο αλκοολισμός ενός μέλους της οικογένειας ενισχύεται από την προσπάθεια που κάνουν τα υπόλοιπα μέλη να την κρατήσουν κρυφή . Ομοίως, οι περιπτώσεις παιδιών που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση υποδηλώνουν μια έντονη τάση να παραμείνει η κακοποίηση, το μυστικό το οποίο μοιράζονται τα μέλη της οικογένειας.
Παρόλο που όλα τα μέλη της οικογένειας μπορεί να συνωμοτήσουν προκειμένου να κρατήσουν κρυφή την σωματική/ψυχική κακοποίηση από τους «έξω», σε μερικές περιπτώσεις, τα κακοποιημένα άτομα μπορεί να μην αποκαλύψουν την κακοποίηση ούτε στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Αυτή η μορφή οικογενειακού μυστικού εμπίπτει στην κατηγορία των «ενδο-οικογενειακών μυστικών», μυστικά δηλ., που ξέρουν κάποια μέλη της οικογένειας, ενώ αγνοούνται από τα υπόλοιπα. Για παράδειγμα, ο πατέρας που κακοποιεί σεξουαλικά το παιδί του, μπορεί να του επιβάλλει να το κρατήσει μυστικό, είτε απειλώντας το, είτε τιμωρώντας το, είτε κάνοντάς το να πιστεύει ότι φταίει αυτό.
Μία άλλη μορφή οικογενειακών μυστικών είναι αυτή όπου ο φορέας του μυστικού, το κρατάει για τον εαυτό του (ένα μόνο μέλος της οικογένειας κατέχει το μυστικό). Κάποιο μέλος της οικογένειας μπορεί να έκανε κάτι, να έμαθε κάτι ή να του συνέβη κάτι, το οποίο αποφάσισε να κρατήσει κρυφό από την οικογένειά του. Παρόλο, που εξ΄ορισμού, τα μυστικά αυτής της μορφής αποτελούν πληροφορία που μόνο ένα μέλος της οικογένειας γνωρίζει, εντούτοις έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια. Το Μυστικό έχει μέσα του το αποτύπωμα της βιωμένης τραυματικής εμπειρίας και ταυτόχρονα όλα όσα το άτομο αυτό σκέφτηκε, φαντάστηκε, φαντασιώθηκε. Συγκροτείται από λόγια αποσιωπημένα, εικόνες και συναισθήματα άφατα, από πράξεις μετάνοιας ανεκτέλεστες.
Το παιδί, λοιπόν, αυτού του γονιού προσπαθεί σε όλη του τη ζωή να αναπλάσει, με όποιον τρόπο μπορεί, τις εικόνες για τις οποίες δεν του μίλησαν οι γονείς του αλλά τις εμφύτευσαν, ουσιαστικά, μέσα του. Προσπαθεί απεγνωσμένα να νοηματοδοτήσει αυτά που βιώνει. Μπορεί να έχει σωματικά συμπτώματα, διάφορους πόνους, πεπτικές διαταραχές, άγχη, φοβίες, μαθησιακές δυσκολίες, αινιγματικές συμπεριφορές, ή γίνεται κομφορμιστής, δηλαδή προσπαθεί να παραμείνει απαρατήρητος, να κάνει πως δεν καταλαβαίνει. Μπορεί να νιώθει ενοχή για καταστάσεις στις οποίες δεν εμπλέκεται καθόλου. Μπορεί να νιώθει ντροπή, είτε γιατί έχει εσωτερικεύσει την ντροπή του τραυματισμένου γονιού του, είτε γιατί πιστεύει ότι αυτός το κρίνει ανάξιο να του εκμυστηρευτεί το Μυστικό, είτε γιατί είναι ντροπή να φαντάζεται ότι ο γονιός του λέει ψέματα.
Θεματολογία των μυστικών
Ενώ η μορφή των οικογενειακών μυστικών επηρεάζει τα μέλη της οικογένειας στη μεταξύ τους σχέση, καθώς και την κοινωνική ζωή κάθε μέλους, το θέμα των πληροφοριών που κρύβει η οικογένεια, είναι επίσης σημαντικό. Όπως κάθε κοινωνική ομάδα, έτσι και οι οικογένειες, διατηρούν κάποια συγκεκριμένα έθιμα και τελετουργικά που διατηρούνται και ανακυκλώνονται μέσα στα στενά πλαίσια της οικογένειας, εν είδη μυστικού, ως «τα εν οίκω μη εν δήμω». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελούν τα οικογενειακά ανέκδοτα, που μοιράζονται μεταξύ τους τα μέλη της οικογένειας και που αποφεύγουν να αφηγηθούν σε άτομα εκτός της οικογένειας. Τα αδέλφια μπορεί να κρατούν κρυφές κρυψώνες από τους γονείς τους. Οι γονείς κρύβουν τα δώρα γενεθλίων από τα παιδιά τους, προκειμένου να τους κάνουν έκπληξη.
Όπως και να ΄χει, τα οικογενειακά μυστικά που αφορούν έθιμα και τελετουργικά, έχουν τελείως διαφορετική επίδραση στις ενδοοικογενειακές σχέσεις, από τα μυστικά που αφορούν τραυματικά γεγονότα, και τα οποία έχουν σκοπό να προστατέψουν τα μέλη της οικογένειας από την κοινωνική κατακραυγή. Η απόκρυψη της αυτοκτονίας του πατέρα ή της εξωσυζυγικής σχέσης της μητέρας, έχει σαφώς διαφορετική επίδραση στις εσωτερικές και στις κοινωνικές σχέσεις της οικογένειας, από ό,τι η μη κοινοποίηση οικογενειακών κωμικοτραγικών γεγονότων σε άτομα εκτός της οικογένειας.
Τα μυστικά που επηρεάζουν θετικά την οικογένεια διαφοροποιούνται από αυτά που την επηρεάζουν αρνητικά, στον βαθμό κατά τον οποίο προκαλούν κοινωνική αδιακρισία. Για παράδειγμα, η απόκρυψη αξιόποινων πράξεων έχει διαφορετικό κοινωνικό αντίκτυπο στα μέλη της οικογένειας, από ό,τι η απόκρυψη των επαγγελματικών σχεδίων κάποιου μέλους της οικογένειας. Στην πρώτη περίπτωση, τα μέλη της οικογένειας κρατούν την πληροφορία μυστική προκειμένου να αποφύγουν τον δημόσιο εξευτελισμό και την περιθωριοποίηση. Ενώ, στην δεύτερη, η πληροφορία αποκρύπτεται είτε ως έκπληξη, είτε ως προστασία από την απογοήτευση που θα επιφέρει η τυχόν αποτυχία του επαγγελματικού εγχειρήματος. Και στις δύο περιπτώσεις, ο απόηχος του μυστικού έχει καθοριστική επίδραση στη δυναμική της οικογένεια.
Η λειτουργία των μυστικών
Μία πολύ σημαντική παράμετρος του μυστικού είναι η λειτουργία του.Η βιβλιογραφία υποδεικνύει πως τα μυστικά εξυπηρετούν τουλάχιστον τέσσερις λειτουργίες μέσα στην οικογενειακή σφαίρα. Η πρώτη, είναι να δημιουργήσει και να διατηρήσει τους οικογενειακούς δεσμούς. Η δημιουργία ιδιωτικής «γλώσσας» και οικογενειακών ιδιωματισμών αντιπροσωπεύουν μία συχνά αναφερόμενη μορφή μυστικοπάθειας, η οποία εξυπηρετεί την ενίσχυση ή την διατήρηση της στενής σχέσης μεταξύ αυτών που τη μοιράζονται. Εξάλλου, αποτελεί κοινό τόπο ότι για την δημιουργία στενών σχέσεων, απαιτείται,τουλάχιστον έως ένα βαθμό, εχεμύθεια και προστασία των προσωπικών δεδομένων μεταξύ των ατόμων που απαρτίζουν την σχέση έναντι των ατόμων εκτός της στενής σχέσης.
Τα μυστικά αποτελούν απόδειξη που επιβεβαιώνει τη μοναδικότητα και την εγγύτητα των οικογενειακών δεσμών. Αν και οι συχνή επαφή μπορεί να σπρώξει τα μέλη της οικογένειας να αναζητήσουν προσωπικό χώρο και χρόνο, αυτή η ίδια επαφή προϋποθέτει ότι τα μέλη μοιράζονται πληροφορίες που σπάνια ή και ποτέ, δεν αποκαλύπτονται σε ξένους.Η πρόσβαση σε τέτοιου είδους μυστική γνώση, προσφέρει στα μέλη της οικογένειας την αίσθηση της εγγύτητας,η οποία είναι δύσκολο να επιτευχθεί σε άλλα είδη σχέσεων.
Μία δεύτερη πιθανή λειτουργία, των οικογενειακών μυστικών είναι η οικοδόμηση και η διατήρηση της συνοχής στην ομάδα. Εδώ, τονίζεται ότι όταν τα άτομα πιστεύουν ότι μοιράζονται ένα μυστικό ή μία κρυφή ιδιότητα, ενισχύεται η συνοχή. Αυτά, τα «εσωτερικά μυστικά» πιστοποιούν ότι το άτομο αποτελεί μέλος μίας κλειστής ομάδας, και προσδιορίζουν την ομάδα ως ξεχωριστή οντότητα. Οι συνθηματικές λέξεις, οι τελετές μύησης, οι τελετουργίες και τα ενδο-ομαδικά αστεία είναι στοιχεία που εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό.Το ίδιο ισχύει και μέσα στην οικογενειακή σφαίρα μπορεί να υπάρχουν κοινοί κανόνες, έθιμα ή/και τελετουργίες, που δεν «βγαίνουν» εκτός των συνόρων της οικογένειας ή ακόμη δεν συζητούνται μέσα στην ίδια την οικογένεια, αποκλείοντας κάποια από τα μέλη.
Η προστασία της οικογενειακής δομής είναι η τρίτη λειτουργία των οικογενειακών μυστικών. Παρόλο που σχετίζεται με τη λειτουργία της συνοχή (δηλ. Ο στόχος είναι να διατηρηθεί ή να ενισχυθεί η εγγύτητα), οι διαδικασίες που εμπλέκονται στην προσπάθεια να αποφευχθεί η κατάρρευση της οικογένειας είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που εμπλέκονται στην οικοδόμηση ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών της οικογένειας. Για παράδειγμα, οι οικογένειες με γονιό αλκοολικό, μπορεί να αποκρύπτουν τον αλκοολισμό, εν μέρει προκειμένου να μην αμφισβητηθεί ο γονεϊκός του ρόλος μέσα στην οικογένεια.
Αν υποτεθεί ότι τα μέλη της οικογένειας είναι συχνά πρόθυμα να θυσιάσουν πολλά, προκειμένου να μην διαταράξουν την οικογενειακή ενότητα, η πιθανότητα να υπομένουν δυνητικά επιβλαβείς ή καταστρεπτικές καταστάσεις (όπως σωματική ή/και ψυχολογική κακοποίηση) για να κρατήσουν την οικογένεια ενωμένη, είναι αρκετά αυξημένη. Αυτό, ισχύει ειδικά στα παιδιά, τα οποία καθώς «δεν έχουν φωνή», έχουν ελάχιστη έως καμία δύναμη ώστε να επηρεάσουν το περιβάλλον τους. Το μόνο που μπορούν να κάνουν ώστε να διατηρήσουν την ενότητα της οικογένειας είναι παραμένουν παθητικά να αποκρύπτουν την κακοποίηση ή την παραμέληση από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας ή από ανθρώπους εκτός της οικογένειας, όπως για παράδειγμα τους δασκάλους τους κ.λπ.
Σε λιγότερο ακραίες περιπτώσεις, τα μέλη της οικογένειας μπορεί να αποκρύπτουν πληροφορίες που αφορούν όχι κοινωνικά αποδεκτά γεγονότα ή συμπεριφορές. Αυτές, οι πληροφορίες, δεν απειλούν ευθέως την οικογενειακή ενότητα, όμως η αποκάλυψή τους μπορεί να βλάψει την εικόνα της οικογένειας. Καταλήγουμε λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι η τέταρτη λειτουργία των οικογενειακών μυστικών, αφορά την προστασία της οικογένειας από την κοινωνική αποδοκιμασία ή απόρριψη. Αυτά τα “σκοτεινά” μυστικά γίνονται αντιληπτά ως ασυμβίβαστα ως προς την εικόνα που η ίδια η οικογένεια θέλει να προβάλει. Είναι κρυμμένα γιατί έτσι συντηρούν τη δημόσια εικόνα της οικογένειας. Μια παράνομη γέννηση, για παράδειγμα, μπορεί να κρατηθεί μυστική για να προστατεύσει τόσο τους γονείς όσο και το παιδί από τον κοινωνικό στιγματισμό.
Θεραπεία
Κάθε είδους απόπειρα να ξεχάσουμε ένα τραύμα αντιστοιχεί σε αυτό που αποκαλούμε στην ψυχολογία «σχάση», διχασμό. Το ειδοποιό στοιχείο του Μυστικού είναι πως όλες οι εμπειρίες που το αφορούν διαχωρίζονται –είναι αποκομμένες- από την υπόλοιπη ψυχική λειτουργία. Επομένως, συνεχίζει να υπάρχει αναλλοίωτο σε όλη τη ζωή μας, σε αντίθεση με τις τρέχουσες αναμνήσεις που λίγο λίγο με το πέρασμα του χρόνου χάνουν τη συναισθηματική τους φόρτιση και μεταμορφώνονται μόλις έρθουν σε επαφή με τις νέες εμπειρίες μας από τον κόσμο.
Είναι ευρέως γνωστό ότι τα μυστικά στις οικογένειες συχνά έχουν παθογόνο αντίκτυπο στην οικογένεια και, όταν εισάγονται στη θεραπεία, μπορούν να παραλύσουν τη θεραπευτική διαδικασία. Τα μυστικά είναι ένας ισχυρός τρόπος να ελέγξει κάποιος όχι μόνο μια σχέση αλλά και την ίδια τη θεραπεία. Αν ένα ή και περισσότερα μέλη της οικογένειας καταφέρουν να δεσμεύσουν τον θεραπευτή με ένα μυστικό, ο θεραπευτής χάνει όχι μόνο την αυτονομία αλλά και την ουδετερότητά του.
Στη θεραπευτική διαδικασία, ο θεραπευόμενος φέρνει ως σημερινός ενήλικος το παιδί «μέσα» του, το οποίο είναι «στοιχειωμένο» από το μυστικό, για να το καταπολεμήσουμε θα πρέπει πρώτα να αποδεχτούμε ότι το μυστικό «του» δεν είναι ασύμβατο με την ιδέα της Αλήθειας όσο με την επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Και το πρώτο πράγμα που πρέπει να ακούσει από εμάς ένα παιδί είναι: «Εσύ δεν φταις καθόλου».
Χριστίνα Πετρέλλη Ψυχολόγος M.Sc – Ψυχοθεραπεύτρια / Photo: Author/Depositphotos
