Στο σύμπαν των κοινωνικών συστημάτων, η κατανόηση περίπλοκων προβλημάτων δυσχεραίνεται εξαιτίας ενός άλλου στρώματος πολυπλοκότητας: της παρουσίας διαφορετικών ανθρώπων και ομάδων που όντως βλέπουν τον κόσμο με άλλους τρόπους. Η κοινωνική πολυπλοκότητα, πάντοτε συνυπάρχει με τη δυναμική πολυπλοκότητα, δυσκολεύοντας τη συναισθηματική αλλά και τη γνωστική μας ανάπτυξη.
Ένα βίντεο που χρησιμοποιώ πολύ συχνά τα δυο-τρία τελευταία χρόνια παρουσιάζει τρία εξάχρονα αγόρια να κάθονται γύρω από ένα μικρό σχεδιάγραμμα, που έφτιαξαν μόνα τους και το οποίο καταγράφει τους λόγους των διενέξεών τους όταν παίζουν.
Advertisment
Τα παιδιά αυτά φοιτούν σε ένα από τα πολλά σχολεία που τώρα εστιάζουν στη συστημική σκέψη κατά τα αρχικά στάδια της εκπαίδευσης. Θέλοντας να βρουν λύση σε ένα πολύ πραγματικό πρόβλημα που αντιμετώπιζαν, τα παιδιά επέστρεψαν μια μέρα στην τάξη μετά το διάλειμμα και χρησιμοποίησαν ένα εργαλείο που γνώριζαν καλά: ζωγράφισαν την εικόνα ενός κύκλου ενισχυόμενης ανατροφοδότησης, στην περίπτωσή τους ενός φαύλου κύκλου. Το διάγραμμα έχει δύο βασικές μεταβλητές: τα “άσχημα λόγια” και τα “πληγωμένα αισθήματα”. Συνδεδεμένα σε έναν κύκλο κατά τρόπο ώστε όταν αυξάνεται το ένα, να αυξάνεται και το άλλο.
Μια δασκάλα, που περνούσε εκείνη τη στιγμή, ρώτησε τα αγόρια αν μπορούσαν να της εξηγήσουν το σχεδιάγραμμα και βιντεοσκόπησε τις εξηγήσεις τους με το κινητό της. Ήταν κάτι εντελώς αυθόρμητο, αλλά χαρακτηριστικό του τι συμβαίνει σε αυτά τα σχολεία. Ένα από τα παιδιά ξεκίνησε λέγοντας : “Στην αρχή έχουμε άσχημα λόγια, μετά πληγωμένα αισθήματα. Ύστερα ξεσπάει καβγάς, και έχουμε περισσότερα άσχημα λόγια. Και μετά έχουμε περισσότερα πληγωμένα αισθήματα και περισσότερα άσχημα λόγια”.
Ήταν φανερό ότι τα παιδιά κατανοούσαν τη δυναμική της κλιμάκωσης που προκαλούσε αυτός ο κύκλος ενισχυόμενης ανατροφοδότησης. Ένα άλλο παιδί είπε: “Έχουμε σκεφτεί όλους τους τρόπους για να σπάσουμε αυτό τον κύκλο. Έχουμε διαγράψει αυτά (δείχνει διάφορα σημεία στο σχεδιάγραμμα) επειδή… δεν λειτουργούσαν. Το να ζητήσεις “συγγνώμη” μάλλον έχει αποτέλεσμα. Αλλά αυτά δεν τα έχουμε δοκιμάσει ακόμα (δείχνει άλλα σημεία στο σχεδιάγραμμα). Την επόμενη φορά που θα έχουμε καβγάδες, θα τα δοκιμάσουμε”.
Advertisment
Αφού αντάλλαξαν σκέψεις για το “σημείο που πρέπει να μεταβάλουν” ώστε να διακοπεί ο φαύλος κύκλος, ένα αγόρι ανακοίνωσε με ενθουσιασμό: “Αν αυτός ο κύκλος έγραφε “όμορφα λόγια” και “καλά συναισθήματα”, θα μπορούσαμε να ξεφορτωθούμε ετούτο κι εκείνο (δείχνει διάφορα σημεία στο σχεδιάγραμμα), και όλο αυτό από κακό να γίνει καλό”.
Έχω δείξει αυτό το βίντεο των τριών παιδιών με το σύστημα των άσχημων λόγων και των πληγωμένων συναισθημάτων σε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι το βρίσκουν απίστευτο. Κατ΄αρχάς, τους εντυπωσιάζει η αντίληψη των περίπλοκων εννοιών που επιδεικνύουν αυτά τα εξάχρονα παιδιά καθώς εξετάζουν τρόπους για να παρέμβουν σε ένα σύστημα και να επιφέρουν ριζικές αλλαγές.
Δεύτερον, εκφράζουν την έκπληξή τους για τη συναισθηματική ωριμότητα των αγοριών που απομακρύνονται από μια κατάσταση – όπου ήταν σαφές ότι οι ικανότητές τους για συναισθηματικό έλεγχο δοκιμάζονταν – και αναλύουν τις επιλογές που διαθέτουν.
Τέλος, βλέπουν ότι αυτά τα παιδιά έχουν μετατρέψει μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από περίπλοκα συναισθήματα αλληλοκατηγοριών και θυμού σε μια κατάσταση στην οποία επιχειρούν από κοινού να βρουν λύση – το είδος ακριβώς της ομαδικής εργασίας που θέλουν να καλλιεργήσουν οι εκπαιδευτικοί της κοινωνικοσυναισθηματικής μάθησης.
Αυτό που πολύ λιγότεροι πρόσεξαν στο βίντεο είναι η αδιόρατη αλλαγή στην αντίληψη του τρόπου με τον οποίο μπορούν να επιφέρουν αληθινά μια μεταβολή στο σύστημα. Προφανώς, κάποιος (όπως ο δάσκαλος) θα μπορούσε να επέμβει και να σταματήσει τους καβγάδες των παιδιών, υποδεικνύοντάς τους απλώς ότι πρέπει να αλλάξουν συμπεριφορά. Αλλά το σημείο μόχλευσης, όπως συνειδητοποίησαν τα παιδιά, έγκειται στην αλλαγή της όλης διεργασίας των αμοιβαία ενισχυόμενων αντιλήψεων και πράξεων. Για να το κάνουν αυτό, πρέπει να μάθουν πώς να στοχάζονται το όλον, να διατυπώνουν και να ελέγχουν τις προτάσεις τους, να προσδιορίζουν και να δοκιμάζουν διαφορετικές επιλογές, να βλέπουν τι συμβαίνει και να συνεχίζουν αυτή τη μαθησιακή διεργασία.
Πρόκειται για μια εκλεπτυσμένη διεργασία αμοιβαίας μάθησης, που περιλαμβάνει αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά αντιλαμβάνονται και συμπεριφέρονται, και η οποία ενεργοποιείται από μια αίσθηση αμοιβαιότητας της ευθύνης για μια περίπλοκη κατάσταση. Ωστόσο, παρακολουθώντας το βίντεο έχεις την αίσθηση ότι αυτή η αντίληψη των βαθιών αλλαγών προκύπτει φυσικά σε αυτά τα παιδιά. Είτε οι θεατές του βίντεο αντιλαμβάνονται πλήρως τα τεκταινόμενα είτε όχι, δεν χάνουν την ουσία. Πάντα κάποιος θα πει: “Μπορούμε να πάρουμε το βίντεο και να το δείξουμε σε συμβούλους ή βουλευτές;” Βλέποντας στο βίντεο την τόσο καλή εκμάθηση των εννοιών, οι άνθρωποι συχνά ρωτούν αν αυτό θα μπορούσε να συμβεί με όλα τα παιδιά, κι όχι μόνο με τους προικισμένους μαθητές, όπως υποθέτουν ότι είναι οι μικροί εξάχρονοι πρωταγωνιστές του βίντεο.
Τους επισημαίνω ότι δεν υπάρχει τίποτα το ιδιαίτερο σε αυτά τα τρία παιδιά, εκτός από την “ιδιαιτερότητα” όλων των παιδιών. Σημειωτέον ότι το σχολείο στο οποίο φοιτούν βρίσκεται σε ένα αρκετά φτωχό αστικό περιβάλλον, όπου πολλοί μαθητές λαμβάνουν δωρεάν σίτιση. Όταν οι μεγαλύτεροι ηλικιακά μαθητές μαθαίνουν πώς να αποτιμούν ανώτερα επίπεδα κοινωνικής πολυπλοκότητας, δεν ενισχύεται μόνο η κατανόησή τους, αλλά αυξάνεται και η ενσυναίσθησή τους για πραγματικά κοινωνικά ζητήματα, μια ικανότητα που δυστυχώς σπανίζει στις μέρες μας.
Λίγα χρόνια πριν, επισκεφτήκαμε ένα γυμνάσιο στην Αριζόνα, όπου μια παρέα μαθητών της δευτέρας γυμνασίου μας εξήγησε το πρότζεκτ που είχε αναλάβει για εκείνη τη χρονιά. Αφού εξασκήθηκαν εκτενώς με τις “συνήθειες του συστημικού στοχαστή”, οι μαθητές κλήθηκαν να διαλέξουν ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα που θα ήθελαν να εξετάσουν χρησιμοποιώντας μία από τις συνήθειες: τη συνήθεια του να “αλλάζουν οπτική γωνία για να αυξήσουν την κατανόησή τους”.
Όπως αποδείχτηκε, πολλοί διάλεξαν τον αμφιλεγόμενο νόμο για τους μετανάστες, που απαιτούσε από τους πολίτες να κουβαλούν μαζί τους την ταυτότητά τους προκειμένου να αποδεικνύουν την ιθαγένειά τους, και εξουσιοδοτούσε την αστυνομία να σταματά τους ανθρώπους στο δρόμο για εξακρίβωση στοιχείων. Το σχολείο είχε μεγάλο ποσοστό ισπανόφωνων μαθητών, οπότε το πρόβλημα ήταν πολύ υπαρκτό όχι μόνο για τους συγκεκριμένους μαθητές, αλλά και για τους μαθητές αγγλοσαξωνικής καταγωγής που νοιάζονταν για τους αλλόφωνους φίλους τους και τις οικογένειές τους.
Καθώς ακούγαμε τα παιδιά να εκφράζουν τις ιδέες τους σχετικά με το πρότζεκτ, αρκετοί εκπλαγήκαμε από το πόσο πολλοί μαθητές είχαν παρόμοιο σκεπτικό.
Σχεδόν όλοι είπαν ότι από την αρχή της εργασίας ήξεραν με ακρίβεια πώς ένιωθαν για το νόμο. Γνώριζαν τι ήταν καλό και τι κακό. Οι απόψεις τους ήταν ξεκάθαρες. Στη συνέχεια βγήκαν έξω, πήραν συνεντεύξεις από πολλούς ανθρώπους και άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι το ζήτημα ήταν πολύ πιο περίπλοκο από ό,τι είχαν αρχικά θεωρήσει.
Στο τέλος της εργασίας τους διατηρούσαν μεν τις απόψεις τους, αλλά ήξεραν ότι υπάρχουν και άλλες γνώμες. Συνειδητοποιούσαν ότι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν απόψεις που διαφέρουν από τις δικές τους χωρίς να είναι παράλογοι. Μετά την παρουσίαση, οι επισκέπτες έδειχναν συγκινημένοι από όσα είχαν ακούσει. Ήταν φανερό ότι αυτοί οι νέοι είχαν έλθει αληθινά αντιμέτωποι με την πολυπλοκότητα ενός ιδιαίτερα δύσκολου ζητήματος.
Καθώς αποχωρούσαμε, το πρώτο σχόλιο που άκουσα ήταν: “Έτσι δεν πρέπει να είναι η δημοκρατία; Η κοινωνία αντιμετωπίζει πραγματικά πολύπλοκα ζητήματα. Όλοι μπορούμε να προβάλλουμε την άποψή μας, να την υπερασπιζόμαστε μέχρι θανάτου και να τη χρησιμοποιούμε σαν όπλο εναντίον όσων διαφωνούν μαζί μας. Ή μπορούμε να αναγνωρίζουμε το δικαίωμα στις διαφορετικές απόψεις και να προσπαθούμε να καταλάβουμε πώς οι άνθρωποι καταλήγουν σε αυτές, αντί να τους κακολογούμε η να τους δαιμονοποιούμε επειδή διαφωνούν μαζί μας. Ίσως να μην συμφωνούμε μεταξύ μας, αλλά μπορούμε να σεβόμαστε και να μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλο”.
Αυτό μου έφερε στο νου μια σημαντική ιδέα την οποία είχα ακούσει πολλά χρόνια πριν από τη φημισμένη εκπαιδευτικό Deborah Meier: “Αν τα παιδιά δεν μάθουν τη δημοκρατία στο σχολείο, πού θα τη μάθουν;”
Τριπλή εστίαση (Μια νέα προσέγγιση στην εκπαίδευση) Daniel Goleman – Peter Senge εκδόσεις Πεδίο – Photo: Author/Depositphotos
