Η σημασία του φαινομένου του ναρκισσισμού από ηθική-πνευματική σκοπιά γίνεται σαφέστερη αν αναλογιστούμε ότι τα βασικά διδάγματα όλων των μεγάλων ουμανιστικών θρησκειών μπορούν να συνοψιστούν σε μια πρόταση: Στόχος του ανθρώπου είναι να ξεπεράσει το ναρκισσισμό του.
Ίσως αυτή η αρχή να μην εκφράζεται πουθενά πιο ριζοσπαστικά από τον βουδισμό. Η διδασκαλία του Βούδα είναι σαν να λέει ότι ο άνθρωπος μπορεί να σώσει τον εαυτό του από τον πόνο μόνο αν ξυπνήσει από τις ψευδαισθήσεις του και αντιληφθεί την πραγματικότητά του, την πραγματικότητα της ασθένειας, του γήρατος και του θανάτου, και ότι είναι ανέφικτο να επιτύχει ποτέ τους στόχους της πλεονεξίας του.
Advertisment
Το “αφυπνισμένο” άτομο για το οποίο κάνει λόγο η διδασκαλία του βουδισμού είναι το άτομο που έχει ξεπεράσει τον ναρκισσισμό του και άρα έχει την ικανότητα να αφυπνιστεί πλήρως. Μπορούμε να διατυπώσουμε την ίδια σκέψη διαφορετικά: μόνο αν ο άνθρωπος μπορέσει να απαλλαχθεί από την ψευδαίσθηση του άφθαρτου Εγώ του, μόνο αν μπορέσει να το εγκαταλείψει μαζί με όλα τα άλλα αντικείμενα της πλεονεξίας του, μόνο τότε θα καταφέρει να είναι ανοιχτός στον κόσμο και να συσχετιστεί πλήρως μαζί του.
Ψυχολογικά αυτή η διαδικασία πλήρους αφύπνισης είναι πανομοιότυπη με την αντικατάσταση του ναρκισσισμού από τη συσχέτιση με τον κόσμο. Στην εβραϊκή και τη χριστιανική παράδοση ο ίδιος στόχος εκφράζεται με διάφορους όρους, που σημαίνουν επίσης την υπέρβαση του ναρκισσισμού. Η Παλαιά Διαθήκη λέει: “Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν”. Εδώ η επιταγή είναι να ξεπεράσει κανείς τον ναρκισσισμό του, τουλάχιστον μέχρι το σημείο που ο γείτονας κάποιου γίνει εξίσου σημαντικός με τον εαυτό του.
Όμως, βιη Παλαιά Διαθήκη προχωράει πιο πέρα και απαιτεί αγάπη για τον “ξένο’. (Γνωρίζετε την ψυχή του ξένου, γιατί ξένοι είστε στη χώρα της Αιγύπτου). Ο ξένος είναι ακριβώς το άτομο που δεν είναι μέρος της φυλής, της οικογένειας, του έθνους μου. Δεν είναι μέρος της ομάδας στην οποία είμαι ναρκισσιστικά προσκολλημένος. Δεν είναι τίποτα παραπάνω από άνθρωπος. Ανακαλύπτει λοιπόν κανείς τον άνθρωπο στον ξένο, όπως έχει επισημάνει ο Χέρμαν Κοέν.
Advertisment
Στην αγάπη για τον ξένο, η ναρκισσιστική αγάπη έχει εξαφανιστεί. Διότι σημαίνει ότι αγαπώ ένα άλλο ανθρώπινο ον ως τέτοιο επειδή είναι διαφορετικό από μένα, και όχι επειδή είναι σαν κι εμένα.
Όταν η Καινή Διαθήκη λέει “αγάπα τον εχθρό σου”, εκφράζει την ιδέα σε εντονότερη μορφή. Αν ο ξένος έχει γίνει ολοκληρωτικά άνθρωπος για σένα, δεν υπάρχει πλέον εχθρός, επειδή έχεις γίνει πραγματικά άνθρωπος. Το να αγαπάς τον ξένο και τον εχθρό είναι εφικτό μόνο αν ο ναρκισσισμός έχει ξεπεραστεί, αν “εγώ είμαι εσύ”.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Erich Fromm “Η καρδιά του ανθρώπου” από τις εκδόσεις Διόπτρα
