Ο όρος “αναξιόπιστος αφηγητής” επινοήθηκε από τον Wayne Booth το 1961 στο βιβλίο του The Rhetoric of Fiction. Ο αναξιόπιστος αφηγητής είναι o αφηγητής ενός πεζογραφήματος, δηλαδή ενός διηγήματος, μιας νουβέλας ή ενός μυθιστορήματος, που δεν εμπνέει εμπιστοσύνη στον αναγνώστη, γιατί του λέει ψέματα ή του αποκρύπτει μέρος της αλήθειας.
Σε κάποιες περιπτώσεις, ο αναξιόπιστος αφηγητής ψεύδεται εκούσια, παραποιώντας δηλαδή εσκεμμένα την αλήθεια και σε άλλες ακούσια, επειδή δεν γνωρίζει ή δεν κατανοεί όλη την αλήθεια. Παρανοϊκός ή αφελής, αιμοβόρος ή υπερευαίσθητος, ο αναξιόπιστος αφηγητής είναι μια έντονα διαταραγμένη προσωπικότητα. Aναξιόπιστο αφηγητή μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κατά κύριο λόγο στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση.
Advertisment
Γνωστά παραδείγματα αναξιόπιστου αφηγητή είναι ο Χάμφερτ Χάμφερτ στη Λολίτα του Νάμποκοφ, ο Μπέντζι στο έργο του Φώκνερ “The Sound and the Fury”, ο Άλεξ στο Κουρδιστό Πορτοκάλι του Άντονι Μπέρτζες, ο Χόλντεν Κόλφιλντ στον “Φύλακα στη Σίκαλη” του Σάλιντζερ, ο Φόρεστ Γκάμπ στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Γουίνστον Γκρουμ και ο Πάτρικ Μπέιτζ στο “American Psycho” του Μπραντ Έλις. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε επίσης χρησιμοποιεί αναξιόπιστους αφηγητές σε διηγήματα, όπως “Ο Μαύρος Γάτος” και “Το Βαρέλι από Αμοντιλάδο”.
Όπως διαπιστώνουμε από τα παραδείγματα, μερικοί από τους γίγαντες της λογοτεχνίας έχουν χρησιμοποιήσει αναξιόπιστους αφηγητές στις ιστορίες τους. Υπάρχει σε κάποιους αναγνώστες, που δεν έχουν υπόβαθρο στη λογοτεχνία, μια παρανόηση: αυτοί οι αναγνώστες πιστεύουν εντελώς λανθασμένα ότι ο συγγραφέας που χρησιμοποιεί αναξιόπιστο αφηγητή είναι ο ίδιος μια διαταραγμένη προσωπικότητα. Πολύ απλά, απλοϊκά θα λέγαμε πιο σωστά, ο αναγνώστης συμπεραίνει ότι για να λέει την ιστορία ένας χαρακτήρας που είναι τρελάρας, τότε και ο συγγραφέας θα είναι τρελάρας.
Για να ξεδιαλύνουμε αυτήν την παρανόηση, πρέπει πρώτα απ’ όλα να δούμε από πού προέρχεται. Κατά κύριο λόγο, αυτή η παρανόηση οφείλεται στην ταύτιση που γίνεται στο μυαλό πολλών αναγνωστών μεταξύ συγγραφέα και αφηγητή: ο συγγραφέας και ο αφηγητής όμως είναι δυο εντελώς διαφορετικές οντότητες. Στην πραγματικότητα, οι συγγραφείς που καταφεύγουν στην αναξιόπιστη αφήγηση είναι φυσιολογικότατοι, ισορροπημένοι και πολλές φορές ακόμα και συντηρητικοί άνθρωποι, όπως ήταν ο Άντονυ Μπέρτζες και ο Βλάντιμιρ Ναμπόκοφ.
Advertisment
Μάλιστα, για να χρησιμοποιήσει κάποιος αναξιόπιστο αφηγητή, χρειάζεται υψηλό δείκτη νοημοσύνης, γιατί αλλιώς δεν θα μπορέσει να διεισδύσει στο μυαλό ενός χαρακτήρα που είναι εκ διαμέτρου αντίθετος με εκείνον και σκέφτεται και δρα με ένα τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ποτέ δε θα σκεπτόταν ή θα δρούσε. Ας μου επιτραπεί η αναλογία ότι ο συγγραφέας που χρησιμοποιεί αναξιόπιστο αφηγητή είναι σαν έναν ηθοποιό που παίζει εξεζητημένους ρόλους, ενώ ο ίδιος είναι ένα συγκροτημένο και ισορροπημένο άτομο, όπως ο Νταστιν Χοφμαν, ο Τζερεμυ Άιονς και η Μέρυλ Στριπ.
Ο αναξιόπιστος αφηγητής δε λέει την αλήθεια, γιατί μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του καλύτερο από ό,τι είναι στην πραγματικότητα – πιο γενναίο ή πιο σπουδαίο – ή μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του αθώο, ενώ είναι ένοχος. Για παράδειγμα ο Χάμφερτ Χάμφερτ, αδίστακτος παιδεραστής που απαγάγει και βιάζει κατ’ επανάληψη τη Λολίτα, προσπαθεί να ρίξει το βάρος του φταιξίματος για τη συμπεριφορά του στη Λολίτα, ξεχνώντας πολύ βολικά ότι η Λολίτα είναι ένα δεκατριάχρονο κορίτσι, ενώ αυτός είναι 49 χρονών.
Ο Άλεξ στο Κουρδιστό Πορτοκάλι θεωρεί τον εαυτό του γενναίο και έξυπνο, ξεχνώντας βολικά ότι τα θύματά του είναι ανυπεράσπιστοι ηλικιωμένοι, ανάπηροι και γυναίκες. ο Χόλντεν Κόλφιλντ, από την άλλη, θέλει να μετριάσει τον πόνο που προξενείται από την υπερευαισθησία του και γι αυτό χαρακτηρίζει όλους τους ενήλικους ως «δήθεν».
Πρέπει να επισημάνουμε ότι από τη στιγμή που ο συγγραφέας επιλέγει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, είναι αναγκασμένος να διηγηθεί όλα τα γεγονότα της ιστορίας του μέσα από τη διαστρεβλωμένη οπτική γωνία του αναξιόπιστου αφηγητή. Αυτό σημαίνει επί του πρακτέου ότι ο συγγραφέας πρέπει να διεισδύσει στα έγκατα του μυαλού του διαταραγμένου χαρακτήρα, κάτι το οποίο απαιτεί γνώσεις ψυχολογίας και έρευνα.
Τα πλεονεκτήματα της χρήσης αναξιόπιστου αφηγητή είναι κυρίως τρία
α) Υποβάλλει τον αναγνώστη σε μια έντονη συναισθηματική εμπειρία μιας και ο συγγραφέας από τη μια σοκάρει τον αναγνώστη, αλλά από την άλλη του δίνει τη δυνατότητα να διασκεδάσει με τη μούρλα του χαρακτήρα,
β) προσφέρει εγκεφαλική απόλαυση, καθώς ο αναγνώστης προσπαθεί να καταλάβει τι απ’ όλα αυτά είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα, δηλαδή μπαίνει στο ρόλο ενός ντετέκτιβ και
γ) διευρύνει τους γνωστικούς ορίζοντες του αναγνώστη, καθώς αποκτά πρόσβαση στον τρόπο σκέψης μιας διαταραγμένης προσωπικότητας και μαθαίνει πως λειτουργεί ένας τέτοιος άνθρωπος.
Σε επίπεδο αφηγηματικής τεχνικής, ο συγγραφέας έχει δυο επιλογές: να δηλώσει την αναξιοπιστία του αφηγητή από την αρχή ή να την αποκαλύψει με έμμεσο τρόπο αργότερα. Κάποιες φορές, λοιπόν η αναξιοπιστία του αφηγητή είναι ξεκάθαρη από την αρχή. Για παράδειγμα, ο αφηγητής μπορεί να μας εξομολογηθεί από την αρχή ότι έχει διαγνωσθεί με κάποιας μορφής ψυχασθένεια και βρίσκεται έγκλειστος στο ψυχιατρείο.
Στην περίπτωση όμως που δεν γίνεται αυτό, τότε η αποκάλυψη έρχεται προς τη μέση ή ακόμη και στο τέλος της ιστορίας και έτσι αυξάνει κατακόρυφα τη δραματικότητα του έργου. Οι άλλοι χαρακτήρες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αποκάλυψη, καθώς ξεσκεπάζουν τον τσαρλατάνο αφηγητή μέσα από τα σχόλια που κάνουν για την συμπεριφορά του και μέσα από τις αντιδράσεις τους σε αυτά που κάνει και λέει ο αναξιόπιστος αφηγητής. Επίσης, ο ίδιος ο αναξιόπιστος αφηγητής υποπίπτει σε αντιφάσεις κατά τη διάρκεια της ιστορίας φανερώνοντας την αναξιοπιστία του. Και τώρα περνάμε στο διά ταύτα.
Για να χρησιμοποιήσετε αναξιόπιστους αφηγητές στις ιστορίες σας, ακολουθήστε τα τέσσερα παρακάτω στάδια
1) Επινοήστε έναν αφηγητή του οποίου η προσωπικότητα είναι διαταραγμένη και σκεφτείτε ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της διαταραχής του.
2) Σκεφτείτε για ποιο λόγο δεν λέει όλη την αλήθεια στον αναγνώστη, καθώς και πώς δικαιολογεί τα ψεύδη και τις ανακρίβειες στον ίδιο τον εαυτό του.
3) Επινοήστε τους άλλους χαρακτήρες που θα τον πλαισιώσουν και αποφασίστε πώς σχετίζονται με τον αναξιόπιστο αφηγητή.
4) Οργανώστε τον τρόπο με τον οποίο θα αποκαλύψετε σταδιακά την αλήθεια στον αναγνώστη μέσα από τις αντιφάσεις του αφηγητή και το διάλογο στον οποίο οι άλλοι χαρακτήρες θα αποκαλύπτουν την αλήθεια.
Ο αναξιόπιστος αφηγητής είναι μια από τις πιο σύνθετες τεχνικές της αφήγησης, όμως, όπως όλα τα πράγματα στη ζωή, μπορεί να διδαχθεί και να μαθευτεί και υπό τις κατάλληλες συνθήκες να οδηγήσει σε συναρπαστικές ιστορίες που τέρπουν τον αναγνώστη και ανταμείβουν τον συγγραφέα.
Ο Δημήτρης Μπογιατζής παραδίδει σεμινάριο με τίτλο: «Πώς να γράψετε διηγήματα με αναξιόπιστο αφηγητή». Δείτε περισσότερα
