Ο Φρόιντ θεωρούσε ότι τα όνειρα αποτελούν τη «βασιλική οδό» προς το ασυνείδητο. Όμως, ίχνη ασυνειδήτου δεν βρήκε μόνο στις ιστορίες που πλάθουμε στον ύπνο μας, αλλά επίσης στα λάθη της γλώσσας και στο χιούμορ. Το φροϋδικό ολίσθημα είναι τα λάθη που κάνουμε στο λόγο μας (προφορικό ή και γραπτό) χωρίς προφανές νόημα.
Τα lapsus, ή αλλιώς παραπράξεις, είναι πράξεις παράλειψης ή επιλεκτικής αμνησίας, οι οποίες αποκαλύπτουν κρυμμένα μηνύματα που «γλιστρούν» και ξεφεύγουν από το ασυνείδητο, εκφραζόμενα μέσα στη γλώσσα. Το ασυνείδητό μας δηλαδή παρεισφρέει στο συνειδητό μας χωρίς εμείς να μπορούμε να το ελέγξουμε.
Advertisment
Υπάρχουν πολλά πράγματα που θέλουμε να πούμε, τα οποία όμως θα προκαλούσαν καταστροφή ή θα πλήγωναν, και άλλα που έχουμε απωθήσει και θάψει στο ασυνείδητο και τα οποία μας αποκαλύπτονται χωρίς να το θέλουμε. Το φροϋδικό ολίσθημα είναι ο μεγαλύτερος φόβος κάθε ανθρώπου που πρόκειται να μιλήσει δημόσια. Και υπάρχουν κατά καιρούς διάφορα παραδείγματα σημαντικών προσώπων, ακόμα και ηγετών χωρών, που έχουν «υποπέσει» άθελά τους σε τέτοια λάθη.
Για τον Φρόιντ, τον πατέρα της ψυχανάλυσης, δεν ήταν αρκετό να ακούει απλά τους θεραπευόμενούς του να λένε τι σκέφτονται. Οι αληθινές, βαθιές επιθυμίες τους, πίστευε, βρίσκονταν στα λάθη της γλώσσας. Αυτά τα λεκτικά ολισθήματα μπορούν να αποκαλύψουν απαγορευμένες και καταπιεσμένες επιθυμίες, οι οποίες είχαν απωθηθεί επιτυχώς (μέχρι εκείνη τη στιγμή) στο ασυνείδητο. Τα λεκτικά λάθη, λοιπόν σύμφωνα με τον Freud, δεν είναι καθόλου τυχαία· είναι σημαντικά κομμάτια του παζλ που μπορούν να μας αποκαλύψουν μια αλήθεια. Άλλωστε, το δηλώνει και η ίδια η ελληνική γνωστή παροιμία «Γλώσσα λανθάνουσα την αληθείαν λέγει».
Υπάρχουν δύο λόγοι για τους οποίους μπορεί να υποπέσουμε σε ένα φροϋδικό ολίσθημα: αρχικά, η προσπάθεια να προσέξουμε μήπως μας ξεφύγει κάτι, προσπάθεια που τελικά έχει το αντίθετο αποτέλεσμα, και μια εσωτερική καθοριστική ένταση που σχετίζεται με κάτι «απαγορευμένο». Αυτές οι εντάσεις, επειδή δεν γίνονται αποδεκτές από το συνειδητό μέρος του ατόμου ή από την κοινωνία, βρίσκουν διέξοδο στη γλώσσα ή και στο χιούμορ.
Advertisment
Σύγχρονη αντίληψη για το φροϋδικό ολίσθημα
Ο όρος χρησιμοποιείται αρκετά μέχρι και σήμερα, πολλές φορές με χιουμοριστικό τρόπο, σε περιπτώσεις που κάποιος κάνει ένα λάθος στην ομιλία του. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως λέμε ότι το λάθος αποκαλύπτει κάποιο κρυμμένο συναίσθημα από πλευράς ομιλητή.
Αν και ο Φρόιντ έδωσε μεγάλο βάρος στο κρυφό νόημα αυτών των λαθών, τα λεκτικά λάθη αποτελούν πολλές φορές απλά ένα αναπόφευκτο μέρος της ζωής μας. Σύμφωνα με μία εκτίμηση που έγινε σε άρθρο του Psychology Today, οι άνθρωποι κάνουμε ένα με δύο λάθη για κάθε 1.000 λέξεις που αρθρώνουμε.
Αυτό αντιστοιχεί σε περίπου 7 με 22 λεκτικά ολισθήματα κατά τη διάρκεια της μέρας, ανάλογα το πόσο πολύ μιλάμε. Κάποια από αυτά τα λάθη μπορούν πράγματι να αποκαλύπτουν ασυνείδητες σκέψεις και συναισθήματα, αλλά σε άλλες περιπτώσεις, αποτελούν απλές περιπτώσεις κεκτημένης ταχύτητας και λαθών. Ορισμένες έρευνες έχουν υποστηρίξει την ιδέα του Φρόιντ ότι οι ασυνείδητες ή καταπιεσμένες σκέψεις μπορούν να αυξήσουν την πιθανότητα λεκτικών λαθών.
Για παράδειγμα, οι Motley and Bears (1979) βρήκαν ότι οι συμμετέχοντες που πίστευαν ότι μπορεί να νιώσουν πόνο από ηλεκτρικό σοκ ήταν πιθανότερο να κάνουν λεκτικά λάθη που σχετίζονταν με τη δοκιμασία. Επίσης, όσοι βρίσκονταν κοντά σε μια γοητευτική ερευνήτρια ήταν επίσης πιθανότερο να τους ξεφύγουν φράσεις και λέξεις που σχετίζονταν με το φλερτ. Σε πολλές περιπτώσεις, όσο περισσότερο προσπαθούμε να μην σκεφτούμε κάτι, τόσο πιθανότερο είναι αυτό να διεισδύσει στο νου και συνεπώς στο λόγο μας.
Στεφανία Βαρούχου, ψυχολόγος
