Δεν ενεργούμε πάντα προς το συμφέρον μας. Μπορεί να είμαστε αλτρουιστές και να θυσιάσουμε το δικό μας καλό για το καλό των άλλων. Πιο συχνά, ίσως, είμαστε πολύ απαθείς ή με αδύναμη θέληση για να κάνουμε αυτό που θα μας ωφελήσει. Άλλες φορές, ωστόσο, η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά οφείλεται σε μια σκοτεινή, βαθύτερη παρόρμηση. Υπάρχουν δυνάμεις στον ανθρώπινο ψυχισμό, εσωτερικοί δαίμονες, που μπορεί να έρθουν στο προσκήνιο και να μας ωθήσουν να ενεργήσουμε αντίθετα από τη λογική και την ευημερία μας. Αυτές οι σκοτεινές δυνάμεις είναι που συζητούνται εδώ. Ποιες είναι αυτές; Γιατί τις έχουμε;
Υπάρχει ένας τύπος περίπτωσης που θέλω να αναφέρω και να εξαιρέσω: οι αυτοτραυματικές συμπεριφορές, των οποίων ο στόχος είναι η ανακούφιση από τον ψυχικό πόνο με το να κατευθύνει κανείς την προσοχή του σε μια σωματική αίσθηση και μακριά από κάθε ψυχικό μαρτύριο. Το να προκαλεί κανείς πόνο στον εαυτό του με αυτόν τον τρόπο δεν είναι αυτοκαταστροφικό με την έννοια που μας ενδιαφέρει εδώ.
Advertisment
Το ψυχικό μαρτύριο μπορεί να φαίνεται πιο ανυπόφορο από τον μέτριο σωματικό πόνο, κι αν αυτές είναι οι μόνες εναλλακτικές, μπορεί να μην είναι παράλογο να επιλέξετε τον πόνο, αν και το να βρείτε έναν άλλο τρόπο να μετριάσετε τον πόνο θα ήταν, φυσικά, καλύτερο. (Σε μια μελέτη, άνθρωποι που έμειναν μόνοι τους σε ένα δωμάτιο με μια συσκευή που τους επιτρέπει να χορηγούν ηλεκτροσόκ επέλεξαν, ίσως όχι παράλογα, να κάνουν ηλεκτροσόκ στον εαυτό τους για να αποφύγουν την πλήξη του να κάθονται μόνοι τους σε ένα άδειο δωμάτιο).
Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες περιπτώσεις, στις οποίες η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά φαίνεται να μην προκαλείται. Τι εξηγεί αυτές τις περιπτώσεις;
Η αυτοκαταστροφή που αψηφά τη λογική
Ο Φρόιντ κάποτε ισχυρίστηκε ότι η επιδίωξη της ευχαρίστησης και η αποφυγή του πόνου δεν είναι τα μοναδικά μας κίνητρα, αλλά ότι, επιπλέον, έχουμε μια ορμή θανάτου, μια τάση να επιστρέψουμε στην ανόργανη κατάσταση από την οποία προερχόμαστε και να συγχωνευτούμε με το μη ζωντανό.
Advertisment
Υπάρχει, ίσως, ένα στοιχείο αυτού που ο Φρόυντ ονομάζει «ορμή θανάτου» σε ορισμένες πράξεις που εκτελούμε ενάντια στα συμφέροντά μας. Ένας γνωστός μου, καπνιστής, για παράδειγμα, είπε κάποτε ότι μέρος αυτού που απολαμβάνει στο κάπνισμα είναι, όπως το έθεσε, «η γεύση του θανάτου». Αν ήξερε ότι τα τσιγάρα είναι εντελώς ακίνδυνα, είπε, δεν θα κάπνιζε. Όμως, η έλξη προς μια κατάσταση μη ύπαρξης δεν είναι πάντα το κίνητρο.
Μια περίπτωση στην οποία το κίνητρο φαίνεται να έχει διαφορετικό χαρακτήρα είναι αυτή της έλξης όχι προς τη μη-ύπαρξη αλλά προς το απολίτιστο και το άτακτο, το βακχικό. Ο Γάλλος δραματουργός Émile Augier το ονόμασε αυτό «νοσταλγία της λάσπης» (“nostalgie de la boue”, “boue” είναι η γαλλική λέξη για τη λάσπη).
Ο Φρόιντ μιλά στην πραγματικότητα και για αυτού του είδους τις περιπτώσεις, στο “Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας”, όπου προτείνει ότι με την ένταξή μας στον πολιτισμό, συμφωνούμε να καταπιέζουμε τα φυσικά μας ένστικτα, αλλά καθώς αυτά τα ένστικτα δεν μπορούν να εξαλειφθούν, η διατήρησή τους υπό έλεγχο δημιουργεί δυστυχία και επιθετική ενέργεια που μερικές φορές μπορεί να στραφεί προς τα μέσα.
Είναι, ωστόσο, ο Ντοστογιέφσκι εκείνος που, στις Σημειώσεις του από το Υπόγειο, βουτά ακόμα πιο βαθιά στα αυτοκαταστροφικά μας ένστικτα. Το βιβλίο εκλαμβάνεται ως το φανταστικό ημερολόγιο ενός φανταστικού ανθρώπου που βασανίζεται από εσωτερικούς δαίμονες. Στην αρχή, ο πρωταγωνιστής περιγράφει λεπτομερώς μια περίπτωση εσωτερικά κατευθυνόμενης επιθετικότητας:
«Πιστεύω ότι το συκώτι μου είναι άρρωστο. Ωστόσο… δεν συμβουλεύομαι γιατρό γι’ αυτό, και δεν το έχω κάνει ποτέ, αν και σέβομαι την ιατρική και τους γιατρούς… Αρνούμαι να συμβουλευτώ γιατρό από κακία. Αυτό μάλλον δεν θα το καταλάβετε. Εγώ όμως το καταλαβαίνω. Φυσικά, δεν μπορώ να εξηγήσω ποιον ακριβώς ταπεινώνω σε αυτή την περίπτωση με την κακία μου: Γνωρίζω πολύ καλά ότι δεν μπορώ να «πληρώσω» τους γιατρούς με το να μην τους συμβουλευτώ- ξέρω καλύτερα από τον καθένα ότι με όλα αυτά τραυματίζω μόνο τον εαυτό μου και κανέναν άλλον. Αλλά παρ’ όλα αυτά, αν δεν συμβουλευτώ έναν γιατρό είναι από κακία».
Ο ανώνυμος πρωταγωνιστής του Ντοστογιέφσκι συνεχίζει να συζητά τους λόγους για τους οποίους είναι κακόβουλος. Ίσως, η κακία είναι μια επανάσταση ενάντια στη φύση. Το να είμαστε άνθρωποι σημαίνει ότι πρέπει να δεχτούμε πολλά βάσανα για τα οποία κανείς δεν φταίει, οπότε αγανακτούμε και, μη βρίσκοντας κατάλληλη διέξοδο, κατευθύνουμε τον θυμό προς τον εαυτό μας.
Αλλά στη συνέχεια, ο ανώνυμος αφηγητής υποδηλώνει ότι ακόμη κι αν χτίζαμε μια ουτοπία χωρίς πόνο, δεν θα εξαλείφαμε έτσι την αυτοκαταστροφική μας ορμή. Είναι τέτοια η ανθρώπινη φύση που θα διακινδυνεύαμε να καταστρέψουμε την ευδαιμονία μας για χάρη της δημιουργίας κάποιου χάους. Γράφει ο Ντοστογιέφσκι:
«Τώρα σας ρωτώ: Τι μπορεί να περιμένει κανείς από τον άνθρωπο αφού είναι ένα ον προικισμένο με παράξενες ιδιότητες; Ρίξτε του κάθε επίγεια ευλογία, πνίξτε τον σε μια θάλασσα ευτυχίας, έτσι ώστε στην επιφάνεια να μη φαίνονται παρά μόνο φυσαλίδες ευδαιμονίας- δώστε του οικονομική ευημερία, τέτοια ώστε να μην έχει τίποτε άλλο να κάνει παρά να κοιμάται, να τρώει κέικ και να ασχολείται με τη συνέχιση του είδους του, και ακόμη και τότε, από καθαρή αχαριστία, από καθαρή κακία, ο άνθρωπος θα σας παίξει κάποιο άσχημο κόλπο. Θα διακινδύνευε ακόμη και τα κέικ του και θα επιθυμούσε σκόπιμα τα πιο μοιραία σκουπίδια, τον πιο αντιοικονομικό παραλογισμό, απλώς και μόνο για να εισάγει σε όλη αυτή τη θετική καλή έννοια το θανάσιμο (μοιραίο) φανταστικό στοιχείο του».
Καθώς διαβάζουμε το απόσπασμα, γνωρίζουμε ότι υπάρχει μια αλήθεια σε αυτό. Μια ανθρώπινη ουτοπία θα αντιμετώπιζε κινδύνους εκ των έσω: από τη δική μας παρόρμηση για «αυτοπυρπόληση». Γιατί οι άνθρωποι θα διακινδύνευαν παράλογα την ευδαιμονία τους;
Σε αυτό το σημείο ο αφηγητής του Ντοστογιέφσκι κάνει την πιο κρίσιμη επισήμανσή του: Η τέλεια ευθυγράμμιση των επιθυμιών μας με τη λογική θα μας έκανε, όπως λέει, να μοιάζουμε υπερβολικά με τα πλήκτρα ενός πιάνου ή – όπως θα λέγαμε σήμερα – με καλά προγραμματισμένα ρομπότ. Στην πραγματικότητα, έχουμε μια περίπλοκη σχέση με τη λογική μας, η οποία επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και το τι σημαίνει να είσαι ελεύθερος και να έχεις ταυτότητα. Από τη μία πλευρά, νομίζουμε ότι είμαστε ελεύθεροι και γινόμαστε αυτό που είμαστε χρησιμοποιώντας τη λογική για να καταπνίξουμε τις αλλοπρόσαλλες παρορμήσεις μας. Αυτός ο τύπος ελευθερίας μας διαφοροποιεί από τα άλλα ζώα.
Από την άλλη πλευρά, όμως, νομίζουμε ότι και οι παράλογες ιδιοτροπίες μας είναι μέρος του εαυτού μας. Δεν θέλουμε πραγματικά οι επιθυμίες μας να ευθυγραμμίζονται απόλυτα με το καλό και το λογικό.
Αν ο Ντοστογιέφσκι έχει δίκιο, τότε, στη ρίζα της αυτοκαταστροφικής ορμής δεν βρίσκεται συχνά το ένστικτο του θανάτου αλλά το ένστικτο της αυτοέκφρασης και της επιβεβαίωσης της ταυτότητας. Μπορεί να τρέφουμε φόβο ότι η τέλεια τάξη, η πλήρης εξημέρωση, ας πούμε, των επιθυμιών μας από τη λογική μας, ενώ θα φαινόταν εξαιρετικά ορθολογική και επωφελής, στην πραγματικότητα θα μας αφαιρούσε πολλά από αυτά που μας κάνουν ανθρώπους και κάνουν τη ζωή να αξίζει να τη ζήσουμε.
Πηγή:
www.psychologytoday.com/intl/blog/the-philosophers-diaries/202106/why-we-choose-act-against-our-own-interests
