«Το να είσαι καλός και να ευχαριστείς τους άλλους -ενώ κοινωνικά επικροτείται και γενικά αναγνωρίζεται ως θετικό χαρακτηριστικό- στην πραγματικότητα μπορεί να βλάψει την υγεία μας», λέει ο Gabor Maté.
Δεκαετίες ερευνών καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: Το να καταπιέζουμε τον θυμό μας, να δίνουμε προτεραιότητα στο καθήκον και στις ανάγκες των άλλων πριν από τις δικές μας και να προσπαθούμε να μην απογοητεύσουμε τους άλλους είναι κύριες αιτίες χρόνιων ασθενειών, λέει η συγγραφέας του μπεστ σέλερ των New York Times, The Myth of Normal: Trauma, Illness and Healing in a Toxic Culture.
Advertisment
“Η φυσιολογία μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνική μας ύπαρξη”, υποστηρίζει ο γιατρός από το Βανκούβερ. Το να αγνοούμε ή να καταπιέζουμε το πώς νιώθουμε και τι χρειαζόμαστε -είτε το κάνουμε συνειδητά είτε ασυνείδητα- επιταχύνει την αντίδραση στο στρες, ωθώντας το σώμα μας προς τη φλεγμονή, εις βάρος του ανοσοποιητικού μας συστήματος, λέει.
“Αν δουλεύουμε μέχρι το κόκκαλο, αν ξενυχτάμε για να εξυπηρετούμε τους πελάτες μας, αν είμαστε πάντα διαθέσιμοι, χωρίς ποτέ να αφιερώνουμε χρόνο για τον εαυτό μας, ανταμείβονται οικονομικά και ανταμείβονται με πολύ σεβασμό και θαυμασμό”, λέει ο Maté, “και σκοτώνουμε τον εαυτό μας στην πορεία”.
Χαρακτηριστικά προσωπικότητας των ατόμων με χρόνια ασθένεια
Όταν ο Maté επανεξέτασε την έρευνα σχετικά με τις χρόνιες ασθένειες που αντιμετώπιζε για περισσότερα από 30 χρόνια, ανακάλυψε ένα μοτίβο χαρακτηριστικών της προσωπικότητας που εμφανίζονται συχνότερα σε άτομα με χρόνιες ασθένειες:
Advertisment
- Αυτόματη και ψυχαναγκαστική ανησυχία για τις συναισθηματικές ανάγκες των άλλων, ενώ αγνοεί τις δικές του ανάγκες,
- Άκαμπτη ταύτιση με τον κοινωνικό ρόλο, το καθήκον και την ευθύνη,
- Υπερβολική, εξωτερικά εστιασμένη υπερανευθυνότητα, βασισμένη στην πεποίθηση ότι πρέπει να δικαιολογήσει κανείς την ύπαρξή του κάνοντας και προσφέροντας,
- Καταπίεση του υγιούς, αυτοπροστατευτικού θυμού- και
- Υπόθαλψη και ψυχαναγκαστική δράση δύο πεποιθήσεων: Είμαι υπεύθυνος για το πώς αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι και δεν πρέπει ποτέ να απογοητεύσω κανέναν.
«Ο λόγος για τον οποίο αυτά τα χαρακτηριστικά και η εντυπωσιακή επικράτησή τους στις προσωπικότητες των χρονίως πασχόντων ανθρώπων παραβλέπονται τόσο συχνά -ή παραλείπονται εντελώς- είναι επειδή συγκαταλέγονται μεταξύ των “πιο κανονικοποιημένων” τρόπων ύπαρξης σε αυτή την κουλτούρα… σε μεγάλο βαθμό με το να θεωρούνται ως αξιοθαύμαστα δυνατά σημεία και όχι ως πιθανές υποχρεώσεις», λέει ο Maté.
Μοτίβα αντιμετώπισης
“Κανείς δεν ξυπνάει το πρωί και δεν αποφασίζει: “Σήμερα, θα βάλω τις ανάγκες όλου του κόσμου πάνω απ’ όλα, αδιαφορώντας για τις δικές μου” ή “Ανυπομονώ να καταπιέσω το θυμό και την απογοήτευσή μου και να βάλω αντί γι’ αυτό ένα χαρούμενο πρόσωπο””. Ούτε γεννιόμαστε με αυτά τα χαρακτηριστικά -αντίθετα, είναι μοτίβα αντιμετώπισης, προσαρμογές για να διατηρήσουμε τη σύνδεσή μας με τους άλλους, μερικές φορές εις βάρος της ίδιας μας της ζωής, προειδοποιεί.
Αναπτύσσουμε αυτά τα χαρακτηριστικά για να γίνουμε αποδεκτοί, σε αυτό που ο Maté περιγράφει ως τη διελκυστίνδα μεταξύ των ανταγωνιστικών αναγκών μας για προσκόλληση και αυθεντικότητα. Χρειαζόμαστε την προσκόλληση για να επιβιώσουμε, καθώς είμαστε ένα φυλετικό είδος, καλωδιωμένο για σύνδεση, συμμορφούμενο με τις ανάγκες και τους κανόνες των άλλων για να εξασφαλίσουμε τη συμμετοχή μας σε ομάδες.
Αλλά χρειαζόμαστε επίσης την αυθεντικότητα για να διατηρηθούμε υγιείς. Είμαστε σχεδιασμένοι να νιώθουμε και να ενεργούμε με βάση τα συναισθήματα, ειδικά τα “αρνητικά”. Είναι το σύστημα συναγερμού μας για να επιβιώσουμε από τον κίνδυνο. Ο ψυχίατρος Randolph Nesse, ιδρυτικός διευθυντής του Κέντρου για την Εξέλιξη και την Ιατρική στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, εξηγεί ότι έχουμε εξελιχθεί για να επιβιώνουμε, όχι για να είμαστε ευτυχισμένοι ή ήρεμοι.
Η χαμηλή διάθεση, ο θυμός, η ντροπή, το άγχος, η ενοχή, η θλίψη – όλα αυτά είναι χρήσιμες αντιδράσεις που μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις του συγκεκριμένου περιβάλλοντος. Το να έχουμε δυνατές, ευαίσθητες προστατευτικές λειτουργίες, όπως τα συναισθήματα, που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου όταν απειλούμαστε, δεν είναι σχεδιαστικό ελάττωμα. Είναι μια σχεδιαστική επιτυχία.
Τα συναισθήματά μας λειτουργούν ως συναγερμοί καπνού για να ταιριάζουν με τις αντιληπτές απειλές γύρω μας, λέει ο Nesse. Αυτό φαίνεται πιο προφανές με τα συναισθήματα, όπως ο φόβος, που φωνάζουν προειδοποιήσεις για τον κίνδυνο. Αλλά ακόμη πιο λεπτές συναισθηματικές εμπειρίες μας βοηθούν να περιηγηθούμε στις απειλές και τις ανταμοιβές για την επιβίωση. Η δυσφορία μιας χαμηλής διάθεσης σηματοδοτεί ότι δεν υπάρχουν αρκετές ανταμοιβές στο περιβάλλον μας για να αντισταθμίσουν τους κινδύνους που ενέχει η παρουσία μας εκεί, παρακινώντας μας να αναζητήσουμε συνθήκες που είναι πιο ανταποδοτικές ή να διατηρήσουμε την ενέργειά μας σε ένα ασφαλές μέρος -όπως στο κρεβάτι, κάνοντας binge Netflix- μέχρι να επιστρέψουν οι ανταμοιβές.
Ο θυμός, επίσης, είναι μια αναγκαία αντίδραση για να καταπολεμήσουμε τις αδικίες, τις παραβιάσεις και το γεγονός ότι οι ανάγκες μας εμποδίζονται. Είναι το πιο αποτελεσματικό εργαλείο μας για να κινητοποιήσουμε τη δράση ενάντια στην αδικία. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την κοινωνική δικαιοσύνη δεν είναι η θερμή αντίθεση, αλλά η απάθεια. Και, όμως, η κοινωνία έχει κοινωνικοποιήσει πολλούς από εμάς να καταπιέζουν τον θυμό. Ακόμα και το συκοφαντημένο συναίσθημα της πιο διακριτικής μορφής του θυμού, της αγανάκτησης, είναι χρήσιμο. Όταν το σώμα και ο εγκέφαλός μας λαμβάνουν ανεπαίσθητες ενδείξεις ότι τα όριά μας δεν γίνονται σεβαστά, ο συναγερμός της δυσαρέσκειας φωνάζει δυνατά και καθαρά να διεκδικήσουμε αυτά τα όρια πριν καν προλάβουμε να σκεφτούμε την κατάσταση.
Καταπίεση ζωτικών συναισθημάτων
Ωστόσο, η ανάγκη να διατηρήσουμε την ιδιότητα του μέλους στις ομάδες μας μας έχει οδηγήσει στο να καταπιέζουμε αυτά τα ζωτικά συναισθηματικά σήματα, αφοπλίζοντας την ικανότητά μας να προστατεύουμε τον εαυτό μας, λέει η Maté. Ακόμα πιο προβληματικό, λέει ο Maté, είναι ότι η συνειδητή καταστολή των συναισθημάτων έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει την αντίδρασή μας στο στρες και οδηγεί σε κακά αποτελέσματα για την υγεία. “Γνωρίζουμε ότι το χρόνιο στρες, όποια κι αν είναι η πηγή του, θέτει το νευρικό σύστημα σε ένταση, διαστρεβλώνει τον ορμονικό μηχανισμό, εξασθενεί την ανοσία, προάγει τη φλεγμονή και υπονομεύει τη σωματική και ψυχική ευεξία”, λέει ο Maté. Και πολυάριθμες μελέτες δείχνουν ότι ένα σώμα που έχει κολλήσει σε μια χρόνια αντίδραση στο στρες παραμένει σε μια φλεγμονώδη κατάσταση, συνεχίζει ο Maté, πρόδρομος πολλών χρόνιων ασθενειών, όπως οι καρδιακές παθήσεις, ο καρκίνος, τα αυτοάνοσα νοσήματα, το Αλτσχάιμερ, η κατάθλιψη και πολλές άλλες.
Ο Maté προσέχει να μην χρησιμοποιήσει αυτή την έρευνα για να κατηγορήσει τους ανθρώπους για τις δικές τους ασθένειες. “Κανένας άνθρωπος δεν είναι η ασθένειά του και κανείς δεν την έκανε στον εαυτό του – όχι με οποιαδήποτε συνειδητή, σκόπιμη ή ένοχη έννοια”, λέει. “Η ασθένεια είναι το αποτέλεσμα γενεών πόνου, κοινωνικών συνθηκών, πολιτισμικών εξαρτήσεων, παιδικών τραυμάτων, φυσιολογίας που σηκώνει το βάρος των πιέσεων και της συναισθηματικής ιστορίας των ανθρώπων, όλα αλληλεπιδρώντας με το φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον. Συχνά είναι εκδηλώσεις βαθιά ριζωμένων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, ναι – αλλά αυτή η προσωπικότητα δεν είναι αυτό που είμαστε, όπως δεν είναι και οι ασθένειες στις οποίες μπορεί να μας προδιαθέτουν”.
Η προσωπικότητά μας και οι τρόποι αντιμετώπισης αντανακλούν τις ανάγκες της ευρύτερης κοινωνικής ομάδας στην οποία αναπτυσσόμαστε, λέει η Maté. “Οι ρόλοι που μας ανατίθενται ή μας αρνούνται, ο τρόπος με τον οποίο ταιριάζουμε στην κοινωνία ή αποκλειόμαστε από αυτήν και το τι μας ωθεί η κουλτούρα να πιστεύουμε για τον εαυτό μας, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την υγεία που απολαμβάνουμε ή τις ασθένειες που μας ταλαιπωρούν”. Η ασθένεια και η υγεία είναι εκδηλώσεις του κοινωνικού μας μακρόκοσμου, υποστηρίζει.
Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι οι ανισότητες της κοινωνίας επηρεάζουν βαθιά την υγεία μας, με τους πιο αποδυναμωμένους πολιτικά ή οικονομικά αδικημένους να αναγκάζονται να διαμορφώνουν και να καταπιέζουν τα συναισθήματα και τις ανάγκες τους πιο σοβαρά για να επιβιώσουν, λέει ο Maté. Αυτό σημαίνει ότι η συστημική αλλαγή για την καταπολέμηση των ανισοτήτων και την εστίαση στην κοινωνική δικαιοσύνη είναι το θεμέλιο για τη βελτίωση της υγείας μας, ένα κοινό νήμα στο The Myth of Normal.
Ταυτόχρονα, μπορούμε να εργαστούμε για να ξεμάθουμε αυτά τα μοτίβα συμπεριφοράς, φέρνοντας μεγαλύτερη επίγνωση των δικών μας συναισθημάτων, των σημάτων του σώματός μας και των αναγκών μας, αντί να τα αγνοούμε αυτόματα στην υπηρεσία των άλλων.
“Η προσωπικότητα είναι μια προσαρμογή”, λέει ο Maté. “Αυτό που αποκαλούμε προσωπικότητα είναι συχνά ένα συνονθύλευμα γνήσιων χαρακτηριστικών και εξαρτημένων στυλ αντιμετώπισης, συμπεριλαμβανομένων κάποιων που δεν αντικατοπτρίζουν καθόλου τον αληθινό μας εαυτό, αλλά μάλλον την απώλειά του”.
Ο Maté περιγράφει την αληθινή θεραπεία ως άνοιγμα στους εαυτούς μας στις αλήθειες της ζωής μας, του παρελθόντος και του παρόντος. “Μετά από αρκετή παρατήρηση, αρχίζουν να εμφανίζονται πραγματικές ευκαιρίες για επιλογή πριν προδώσουμε τις πραγματικές μας επιθυμίες και ανάγκες”, λέει. “Μπορεί πλέον να βρεθούμε σε θέση να σταματήσουμε τη στιγμή και να πούμε: ‘Χμμ, μπορώ να πω ότι είμαι έτοιμος να καταπιώ αυτό το συναίσθημα ή αυτή τη σκέψη – αυτό θέλω να κάνω; Υπάρχει άλλη επιλογή;
“Η εμφάνιση νέων επιλογών στη θέση των παλαιών, προ-προγραμματισμένων δυναμικών είναι ένα σίγουρο σημάδι ότι ο αυθεντικός μας εαυτός επανέρχεται στο διαδίκτυο”.
