Όταν η Έλλα «ταξίδεψε στο χρόνο» στο γραφείο μου για πρώτη φορά, δεν συνειδητοποίησα αμέσως τι συνέβαινε. Καθόταν αναπαυτικά σε μια καρέκλα, με τα χέρια της διπλωμένα, την πλάτη της ίσια και τα πόδια της επίπεδα στο πάτωμα. Δεν υπήρχε καμία δραματική αλλαγή, κανένα τρέμουλο ή τίναγμα. Αλλά τότε το είδα: μια μικρή αλλαγή στον τρόπο που κρατούσε το σώμα της. Το πρόσωπό της μαλάκωσε σχεδόν ανεπαίσθητα. Το άκουσα επίσης: η φωνή της ακουγόταν διαφορετική, λίγο πιο ψηλά απ’ ό,τι συνήθως, με μια νέα τραγουδιστή ποιότητα. Στην αρχή το βρήκα περίεργο. Όσο συνέχιζε, ένιωθα μια αυξανόμενη αίσθηση ανησυχίας. Έχοντας ένα προαίσθημα, τη ρώτησα πόσο χρονών ήταν. “Είμαι επτά”, είπε. Η Έλλα ήταν 19 ετών.
Είμαι κλινική κοινωνική λειτουργός με ειδίκευση στο τραύμα, τις διατροφικές διαταραχές, τον αυτοτραυματισμό, τις διαταραχές προσωπικότητας και τα ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας. Είμαι επίσης πολιτισμική ανθρωπολόγος με εξειδίκευση στις διασταυρώσεις του πολιτισμού και της ψυχικής υγείας. Η Έλλα (έχω αλλάξει το όνομά της εδώ για να προστατεύσω την ιδιωτικότητά της) μου παραπέμφθηκε από μια ανήσυχη συνάδελφο του πανεπιστημίου που τη δίδασκε σε ένα από τα μαθήματά της. Η Έλλα και εγώ αρχίσαμε να συναντιόμαστε για θεραπευτικές συνεδρίες δύο φορές την εβδομάδα, οι οποίες τελικά αυξήθηκαν σε τρεις φορές την εβδομάδα. Δουλέψαμε μαζί για τεσσεράμισι χρόνια.
Advertisment
Η Έλλα ήρθε για βοήθεια με την πολύπλοκη διαταραχή μετατραυματικού στρες. Ήταν επιζών από μακροχρόνια, σοβαρή σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική της ηλικία από έναν έμπιστο θρησκευτικό ηγέτη. Είχε εφιάλτες, αναδρομές και άγχος, και επιδιδόταν σε διάφορες μορφές αυτοτραυματισμού, μεταξύ άλλων συμπτωμάτων. Αλλά υπήρχαν και άλλα πράγματα που συνέβαιναν. Η Έλλα έχανε τακτικά θύλακες του χρόνου. “Απομακρυνόταν” απροσδόκητα, “ξυπνούσε” φορώντας διαφορετικά ρούχα. Βίωσε έντονες σκέψεις, συναισθήματα και παρορμήσεις που ένιωθε ότι προέρχονταν από κάποιον άλλον εκτός από τον εαυτό της.
Κατά κάποιο τρόπο, έτσι ήταν. Η Ella, όπως τελικά κατέστη σαφές, έπασχε από διαταραχή της διαχωριστικής ταυτότητας (DID), μια κλινική κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο έχει δύο ή περισσότερες ξεχωριστές προσωπικότητες που αναλαμβάνουν τακτικά τον έλεγχο της συμπεριφοράς του ατόμου, καθώς και επαναλαμβανόμενες περιόδους αμνησίας. Γνωστή και ως “διχασμένη” ή πολλαπλή προσωπικότητα, η DID και τα κριτήριά της αναφέρονται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5), το έγκυρο ψυχιατρικό σύγγραμμα που δημοσιεύεται από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία.
Με την πάροδο του χρόνου η Ella εκδήλωσε 12 διαφορετικές προσωπικότητες (ή “μέρη” όπως τις αποκαλούσε) που κυμαίνονταν σε ηλικία από δύο έως 16 ετών. Κάθε μέρος είχε διαφορετικό όνομα, τις δικές της αναμνήσεις και εμπειρίες, καθώς και ξεχωριστά μοτίβα ομιλίας, μανιέρες και γραφικό χαρακτήρα. Κάποια επικοινωνούσαν με λόγια και άλλα ήταν σιωπηλά, μεταφέροντας πράγματα μέσω σχεδίων ή χρησιμοποιώντας λούτρινα ζώα για να αναπαραστήσουν σκηνές. Τις περισσότερες φορές τα διάφορα μέρη δεν γνώριζαν τι συνέβαινε όταν ένα άλλο μέρος ήταν “έξω”, δημιουργώντας μια κατακερματισμένη και συγκεχυμένη ύπαρξη.
Advertisment
Το DID είναι μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενη διάγνωση. Οι ασθενείς με συμπτώματα DID συχνά απορρίπτονται τόσο από κλινικούς όσο και από μη ειδικούς ως προσποιούμενοι ή νευρωτικοί ή και τα δύο. Αυτό το είδος σκεπτικισμού έχει τροφοδοτηθεί από την περίπτωση της “Sybil”, η οποία έγινε το 1973 αντικείμενο ενός μπεστ σέλερ- μεταγενέστερα στοιχεία έδειξαν ότι προσποιούταν την κατάστασή της. Η διάγνωσή μου για την Ella βασίστηκε στα κριτήρια του DSM-5, στη βαθμολογία της σε διάφορα ψυχολογικά τεστ αποστασιοποίησης και στα χρόνια συνεργασίας μας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ψεύτικοι έχουν κάτι να κερδίσουν από την προσποίηση. Η Έλλα είχε μόνο απώλειες. Οι προσωπικότητές της σαμποτάριζαν η μία την άλλη, καταστρέφοντας τις σχέσεις και απειλώντας τη σχολική της επίδοση.
Πώς λοιπόν να τη βοηθήσετε; Οι θεραπευτές παραδοσιακά αντιμετωπίζουν τα άτομα με DID με στόχο την “ενσωμάτωσή” τους: να επαναφέρουν τα κατακερματισμένα μέρη σε έναν πυρήνα του εαυτού τους. Αυτή εξακολουθεί να είναι η πιο συνηθισμένη προσέγγιση και αντανακλά μια δυτική αντίληψη του κόσμου στην οποία ένα σώμα μπορεί να έχει μόνο μια ταυτότητα.
Ωστόσο, αυτό δεν είναι μια καθολική ανθρώπινη πεποίθηση. Οι άνθρωποι σε πολλούς άλλους πολιτισμούς βλέπουν το σώμα ως οικοδεσπότη πολλών ταυτοτήτων. Δεδομένης της ανθρωπολογικής μου κατάρτισης, προσέγγισα τα συμπτώματα DID της Έλλας διαφορετικά από ό,τι θα μπορούσαν να κάνουν πολλοί κλινικοί γιατροί. Η Έλλα μου φαινόταν σαν μια κοινότητα – μια δυσλειτουργική κοινότητα εκείνη τη στιγμή, αλλά μια κοινότητα, παρ’ όλα αυτά. Η ανησυχία μου ήταν λιγότερο με τον αριθμό των εαυτών που είχε, παρά με το πώς αυτοί οι εαυτοί λειτουργούσαν μαζί -ή όχι- στην καθημερινή της ζωή. Ήταν δυνατόν να φέρει αυτούς τους εαυτούς σε μια αρμονική συνύπαρξη; Η Έλλα πίστευε ότι ήταν, και το ίδιο πίστευα κι εγώ, οπότε αυτή ήταν η αποστολή που ξεκινήσαμε στη θεραπεία.
Η Έλλα δεν εμφανίστηκε μιλώντας για “μέρη”. Ξεκινήσαμε τη θεραπεία μας με επίκεντρο να τη βοηθήσουμε να διαχειριστεί τις καθημερινές συνέπειες της κακοποίησης που είχε υποστεί. Στη συνέχεια, περίπου ένα χρόνο αφότου ξεκινήσαμε, τα πράγματα πήραν μια απροσδόκητη τροπή. Η Έλλα ήρθε στη συνεδρία της μια μέρα κρατώντας διάφορα κομμάτια χαρτιού που ήταν καλυμμένα με παιδική γραφή: τρεμάμενες λέξεις με παραμορφωμένα γράμματα και ορθογραφικά λάθη.
Μερικές από τις σημειώσεις ήταν γραμμένες ανάποδα. “Τα βρίσκω συνέχεια αυτά διάσπαρτα στο δωμάτιό μου”, μου είπε θορυβημένη. “Έχω βρει και αυτά”, είπε, βγάζοντας από το σακίδιό της ζωγραφιές με ραβδόμορφα, ζώα και ουράνια τόξα, μερικές με αυτοκόλλητα χαμογελαστά πρόσωπα. Παρά τον εμφανώς αθώο τόνο αυτών των υλικών, η Έλλα τα βρήκε τρομακτικά. Δεν είχε ιδέα από πού είχαν προέλθει. “Δεν καταλαβαίνω τι συμβαίνει”, μου είπε. “Πρέπει να τα φτιάχνω εγώ, σωστά; Αλλά δεν θυμάμαι να το κάνω”.
Καθώς οι συνεδρίες μας συνεχίζονταν, η Έλλα διηγήθηκε κι άλλα παράξενα περιστατικά. Μερικές φορές “ξυπνούσε” στη μέση μιας συζήτησης με κάποιον και συνειδητοποιούσε ότι βρισκόταν κάπου αλλού από το μέρος στο οποίο θυμόταν τελευταία ότι βρισκόταν. Περιστασιακά έβρισκε πράγματα μετακινημένα στο δωμάτιό της, τα οποία δεν θυμόταν να έχει μετακινήσει. Άρχισα να λαμβάνω μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που στέλνονταν από τη διεύθυνσή της και αποτελούνταν από σειρές συμφώνων χωρίς καθόλου φωνήεντα, όπως αυτό:
Αυτά μπορούσαν να αποκρυπτογραφηθούν με λίγη προσπάθεια (αυτό εδώ λέει: “Γεια, εγώ είμαι. Είμαι φοβισμένος αυτή τη στιγμή. Μακάρι να ήσουν [εσύ;] εδώ. Η κουβέρτα είναι εδώ και με κάνει να αισθάνομαι ασφαλής”), αλλά η Έλλα δεν θυμόταν να τα έχει στείλει.
Εκείνη η εκνευριστική πρώτη φορά που η επτάχρονη εμφανίστηκε μπροστά μου συνέβη όταν η Έλλα και εγώ δουλεύαμε μαζί για περίπου 13 μήνες. Μετά από αυτό, η Έλλα άρχισε να αποσυνδέεται σε μικρότερα κομμάτια πιο συχνά κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Κάποια από τα μέρη της βγήκαν σε πλήρη κατάσταση αναδρομής, νιώθοντας απόλυτο τρόμο, και έπρεπε να τους μιλήσουμε. Άλλα μέρη ήταν σιωπηλά ή θυμωμένα. Η επτάχρονη και εγώ καθόμασταν στο πάτωμα και ζωγραφίζαμε ή κάναμε τέχνη ενώ μιλούσαμε, μερικές φορές για το τι συνέβαινε στην τρέχουσα ζωή της Έλλας, μερικές φορές για πράγματα που είχαν συμβεί στο παρελθόν. Για να διακρίνει τις ταυτότητές της, η Έλλα τους ζητούσε να χρησιμοποιούν μαρκαδόρους διαφορετικού χρώματος όταν έγραφαν ή ζωγράφιζαν. Το επτάχρονο μέρος επέλεξε το μοβ ως χρώμα και ως όνομα: Violet.
Από όσο μπορούσε να διακρίνει η Έλλα, όλα αυτά τα μέρη ήταν εκδοχές της ίδιας σε διαφορετικές ηλικίες. Κάποια μέρη ήταν καλύτερα στο να αντιμετωπίζουν ορισμένες καταστάσεις και συναισθήματα από ό,τι άλλα και “έβγαιναν” όταν αυτά τα συναισθήματα ήταν ιδιαίτερα έντονα ή όταν μια κατάσταση απαιτούσε από το συγκεκριμένο μέρος να εμφανιστεί και να δράσει.
Μερικές φορές, ωστόσο, τα μέρη βρίσκονταν σε σύγκρουση. Για παράδειγμα, ένα μέρος που ονομαζόταν Ada-ηλικίας 16 ετών- εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά από μια καταστροφική απόρριψη από έναν σύμβουλο καθοδήγησης στο λύκειο, αφού η Έλλα μοιράστηκε το ιστορικό της κακοποίησης. Ως αποτέλεσμα, η Άντα ήταν δύσπιστη και καχύποπτη. Ήταν επίσης εξαιρετικά άκαμπτη, ηθικιστική και αυτοτιμωρούμενη και ήταν γρήγορη στο να ξεσπάσει με καυστική γλώσσα, μεταξύ άλλων και σε μένα. Θεωρούσε τον εαυτό της προστάτη. Η Violet ήταν πολύ διαφορετική. Η Violet εμπιστευόταν εύκολα και αγαπούσε γενναιόδωρα. Ήθελε πραγματικά να συνδεθεί με άλλους ανθρώπους. Αυτά τα χαρακτηριστικά έφερναν συχνά τη Violet και την Ada σε αντιπαράθεση και μερικές φορές οδηγούσαν σε ολοκληρωτικό εσωτερικό πόλεμο, με την Ada, τη μεγαλύτερη και ισχυρότερη, να επικρατεί συνήθως. Για να τιμωρήσει τη Violet, η Ada μερικές φορές πλήγωνε “το σώμα” χτυπώντας και δαγκώνοντας τα χέρια και τα πόδια της και κρατώντας ένα μαξιλάρι πάνω από το πρόσωπό της μέχρι να λιποθυμήσει, συμπεριφορές που η Violet βίωσε ως αναπαράσταση της κακοποίησης που τη δημιούργησε.
Οι ψυχίατροι πιστεύουν ότι η ανάπτυξη πολλαπλών ταυτοτήτων προστατεύει ένα παιδί -η διαταραχή έχει συνήθως τις ρίζες της στην παιδική ηλικία- κρατώντας τις τραυματικές αναμνήσεις και τα συναισθήματα περιορισμένα μέσα σε συγκεκριμένες ταυτότητες αντί να τα αφήνει να κατακλύσουν εντελώς το παιδί.
Αυτή είναι μια σύγχρονη κατανόηση της DID, αλλά οι άνθρωποι εικάζουν εδώ και αιώνες για το τι θα μπορούσε να προκαλέσει σε κάποιον αυτό που φαίνεται να είναι πολλαπλές προσωπικότητες (η πρώτη αξιόπιστη καταγεγραμμένη περίπτωση αυτού που σήμερα αποκαλούμε DID παρατηρήθηκε σε μια νεαρή καλόγρια ονόματι Jeanne Fery το 1584 στη Μονς της Γαλλίας και θεωρήθηκε ως πνευματική ασθένεια). Σήμερα η DID είναι μία από τις πολλές διαχωριστικές διαταραχές που περιγράφονται στο DSM-5. Είναι καλά τεκμηριωμένη και δεν είναι τόσο σπάνια όσο νομίζουν πολλοί: μελέτες που βασίζονται σε κοινότητες από όλο τον κόσμο διαπιστώνουν σταθερά ότι η DID είναι παρούσα σε περίπου 1 έως 1,5 τοις εκατό του πληθυσμού.
Παρά τα ευρήματα αυτά, πολλοί δυτικοί κλινικοί γιατροί δεν πιστεύουν ότι η DID υπάρχει, αποδίδοντάς την αντίθετα σε λανθασμένη διάγνωση ή επινόηση και επισημαίνοντας την έλλειψη οριστικών βιοϊατρικών αποδείξεων για την κατάσταση. Για παράδειγμα, καμία εξέταση αίματος ή ακτινογραφία δεν μπορεί να μας βοηθήσει στην αναγνώρισή της και κανένας από τους συνήθεις βιοϊατρικούς μηχανισμούς απόδειξης δεν ισχύει. (Είναι ενδιαφέρον ότι δεν υπάρχει βιολογική εξέταση ούτε για τη σχιζοφρένεια, ωστόσο λίγοι άνθρωποι αμφιβάλλουν για την ύπαρξη της νόσου ή ότι οι παραισθήσεις των ανθρώπων είναι γνήσιες. Η υπόθεση του “ενός εαυτού σε ένα σώμα” δεν αμφισβητείται από τη σχιζοφρένεια, αλλά αμφισβητείται από τη DID). Αν και οι εγκεφαλικές τομογραφίες δείχνουν διαφορετικές εγκεφαλικές δομές και λειτουργίες σε άτομα με DID, δεν είναι σαφές αν αυτές οι διαφορές είναι η αιτία ή το αποτέλεσμα της διάστασης.
Μια άλλη συγχυτική πιθανότητα είναι η διαγνωστική υπερβολή και η ασυνείδητη προκατάληψη εκ μέρους των θεραπευτών. Παρά την ασάφεια της παρουσίασης της DID, οι εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ των ασθενών που λαμβάνουν τη διάγνωση είναι αξιοσημείωτες. Όπως και άλλες διαχωριστικές διαταραχές, η DID διαγιγνώσκεται κυρίως σε νεαρές ενήλικες γυναίκες, πολλές από τις οποίες έχουν αναφέρει ιστορικό σοβαρής παιδικής κακοποίησης, ιδίως σεξουαλικής κακοποίησης. Αυτό το προφίλ μπορεί να υποδεικνύει κάτι σχετικά με την προέλευση της DID, αλλά μπορεί επίσης να αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο οι κλινικοί ιατροί τείνουν να χαρακτηρίζουν ορισμένους τύπους ψυχιατρικής δυσφορίας σε νεότερες γυναίκες. Μελέτες έχουν δείξει έντονες διαφορές φύλου και φυλής στις διαγνώσεις ψυχιατρικών καταστάσεων, ακόμη και μεταξύ ασθενών με τα ίδια αναφερόμενα συμπτώματα. Επομένως, είναι πιθανό ένας κλινικός ιατρός να δει και να διαγνώσει DID επειδή ο πελάτης ταιριάζει σε ένα αναμενόμενο προφίλ.
Η σωστή διάγνωση της DID είναι δύσκολη. Για να κάνει μια ακριβή διάγνωση, ο κλινικός πρέπει να αξιολογήσει προσεκτικά το σύνολο των συμπτωμάτων ενός ατόμου και να αποκλείσει άλλες πιθανές αιτίες για την εμφάνιση πολλαπλών προσωπικοτήτων, καθώς και την πιθανότητα να πρόκειται για ψεύτικη. Αυτή η αξιολόγηση απαιτεί χρόνο και εμπειρογνωμοσύνη.
Εκτός από την αξιολόγηση του κατά πόσον ένας πελάτης πληροί τα επίσημα διαγνωστικά κριτήρια, ο θεραπευτής πρέπει επίσης να εξετάσει κατά πόσον οι ιδιαιτερότητες των διαφορετικών προσωπικοτήτων διατηρούνται σε όλες τις συνεδρίες με την πάροδο του χρόνου, κατά πόσον τυχόν ασυνέπειες υποδηλώνουν ότι η παρουσίαση μπορεί να είναι κατασκευασμένη, τι είδους συναισθήματα συνδέονται ή προκαλούνται από την εμφάνιση διαφορετικών προσωπικοτήτων, κατά πόσον ο πελάτης φαίνεται να αποκομίζει κάποιο δευτερεύον όφελος από την εμφάνιση των συμπτωμάτων DID -για παράδειγμα, ο γιατρός της Σίμπιλ πλήρωσε το ενοίκιο του διαμερίσματός της- και ποιον ρόλο παίζει η διάγνωση στην καθημερινή ζωή του και στην κατανόηση του εαυτού του.
Πριν δουλέψω με την Έλλα, ήμουν αγνωστικιστής σχετικά με το DID. Γνώριζα την ιστορία της διάγνωσης και την κριτική που ασκήθηκε εναντίον της. Γνώριζα για την παραπλανητική διαταραχή (κατά την οποία ο ασθενής επινοεί ή προκαλεί σκόπιμα συμπτώματα) και την υποκρισία- για το τραύμα, τον αυτοτραυματισμό, τη διαταραγμένη διατροφή και τη διάσταση- και για την προσεκτική εργασία που απαιτείται για την ακριβή αξιολόγηση και διάγνωση κάθε πελάτη, ειδικά εκείνου που παρουσιάζει συμπτώματα πολύπλοκα ή διφορούμενα. Για τους λόγους αυτούς, δεν έβγαλα βιαστικά συμπεράσματα για την κατάσταση της Έλλας. Χρειάστηκα χρόνο -πολλούς μήνες- για να αξιολογήσω προσεκτικά τι άκουγα στις συνεδρίες και τι αντιλαμβανόμουν μέσω μετα-επικοινωνιακών ενδείξεων, όπως η γλώσσα του σώματος, η οπτική επαφή, η στάση του σώματος, η ποιότητα της φωνής και το ύφος της επικοινωνίας. Εκτός από τις 50λεπτες συνεδρίες μας, τρεις φορές την εβδομάδα, η Έλλα αλληλογραφούσε μαζί μου τακτικά μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, με διαφορετικά μέρη να μου στέλνουν e-mail (και μερικές φορές το ένα στο άλλο) σχεδόν καθημερινά. Δεν είχα έλλειψη δεδομένων για να δουλέψω, λοιπόν, για να αξιολογήσω την κατάσταση της Έλλας. Κρατούσα λεπτομερείς σημειώσεις για τις συνεδρίες μας και παρέμεινα ιδιαίτερα προσεκτικός για τυχόν ασυνέπειες ή άλλες ενδείξεις ότι τα μέρη της Έλλας ήταν κατασκευασμένα.
Με την πάροδο του χρόνου πείστηκα ότι τα μέρη της Έλλας ήταν όντως “αληθινά”, με την έννοια ότι οι ασυνέχειες στη συνείδηση και την επίγνωση την οδηγούσαν να βιώνει πτυχές του εαυτού της ως ξεχωριστές προσωπικότητες. Δεν νομίζω ότι προσποιούταν τα συμπτώματά της ή ότι εκτελούσε αυτό που πίστευε ότι ήθελα ή περίμενα να δω. Είναι πιθανόν να το έκανε, αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια των ετών της συνεργασίας μας, δεν είδα απολύτως καμία ένδειξη γι’ αυτό. Επίσης, η Έλλα δεν έδειχνε να απολαμβάνει καθόλου την ύπαρξη εξαρτημάτων- αντίθετα, αυτό έκανε τη ζωή της εξαιρετικά δύσκολη, ιδίως στην αρχή, και συχνά εξέφραζε σημαντική απογοήτευση για την κατάστασή της.
Το επόμενο βήμα ήταν να βρούμε πώς να βοηθήσουμε αυτή την εξαιρετικά ταλαιπωρημένη και τραυματισμένη γυναίκα. Εδώ ήρθε η ανθρωπολογική μου κατάρτιση παράλληλα με τη δουλειά μου ως θεραπευτής. Τι, αναρωτήθηκα, θα μπορούσε να συμβεί αν βγάζαμε το ερώτημα “είναι ή δεν είναι;” από το τραπέζι και αντ’ αυτού αμφισβητούσαμε τις δικές μας υποθέσεις σχετικά με το τι συνιστά έναν υγιή εαυτό;
Στη σύγχρονη Δύση, γενικά θεωρούμε τον εαυτό ως ένα οριοθετημένο, μοναδικό, περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένο κέντρο συναισθηματικής επίγνωσης, κρίσης και δράσης που διαφέρει από τους άλλους εαυτούς και από τον κόσμο γύρω μας. Αυτός ο εαυτός είναι μοναδικός, προσωπικός, οικείος και ιδιωτικός: δεν είναι άμεσα προσβάσιμος σε κανέναν άλλον εκτός από εμάς. Ο εαυτός είναι ο πυρήνας ενός ατόμου, το κέντρο της εμπειρίας, η θεμελιώδης πτυχή μας που μας κάνει αυτό που είμαστε.
Αυτή η έννοια του εαυτού είναι τόσο θεμελιώδης για τη δυτική κουλτούρα που λειτουργεί σαν φυσικό γεγονός. Μοιάζει τόσο αυτονόητη που χρησιμεύει ως βάση για την κατανόηση της ψυχικής υγείας και της ασθένειας. Σχεδόν κάθε διαταραχή που περιγράφεται στο DSM-5 περιγράφει μια απόκλιση από την εξιδανικευμένη έννοια του τι είναι και τι κάνει ο εαυτός. Οι “διαταραχές του εαυτού” χαρακτηρίζουν καταστάσεις όπως η ψύχωση, η αποπροσωποποίηση, η οριακή διαταραχή προσωπικότητας, η συν-εξάρτηση, οι διατροφικές διαταραχές και η διάσταση, μεταξύ πολλών άλλων. Η πολιτισμική μας κατανόηση του “εαυτού”, λοιπόν, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε την ψυχική ασθένεια και την υγεία.
Αλλά αυτή η κατανόηση του εαυτού απέχει πολύ από το να είναι καθολική. Οι ανθρωπολόγοι έχουν καταγράψει εδώ και καιρό πολύ διαφορετικές ιδέες για τον εαυτό σε πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο- μάλιστα, η πιθανότητα να κατοικούν σε ένα σώμα περισσότερες από μία οντότητες κάθε φορά είναι μια ευρέως διαδεδομένη ανθρώπινη πεποίθηση. Σε μέρη της κεντρικής Αφρικής, για παράδειγμα, οι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι ένα παιδί λαμβάνει αρκετές διαφορετικές ψυχές κατά τη γέννηση: μία από τη φυλή της μητέρας, μία από τη φυλή του πατέρα και άλλες από αλλού. Ο λαός Jívaro του Εκουαδόρ υποστηρίζει την ύπαρξη τριών ψυχών, η καθεμία από τις οποίες διαθέτει μοναδικές δυνατότητες.
Οι Dahomey, που ονομάζονται επίσης Fon, στη Δυτική Αφρική πίστευαν παραδοσιακά ότι οι γυναίκες έχουν τρεις ψυχές και οι άνδρες τέσσερις. Οι Φανγκ, που ζουν στο Καμερούν, την Ισημερινή Γουινέα και τη Γκαμπόν, πιστεύουν σε επτά ψυχές, καθεμία από τις οποίες κυβερνά διαφορετικές πτυχές του ατόμου. Ορισμένες κοινότητες αυτοχθόνων της Βόρειας Αμερικής πιστεύουν ότι ορισμένα άτομα είναι “δίψυχα”, έχοντας ένα πνεύμα που είναι θηλυκό και ένα που είναι αρσενικό. Ορισμένες ερμηνείες των εβραϊκών θρησκευτικών κειμένων υποστηρίζουν ότι έως και τέσσερις ψυχές μπορούν να μετενσαρκωθούν σε ένα σώμα. Οι πολιτισμοί σε όλο τον κόσμο αναγνωρίζουν επίσης την κατοχή πνεύματος, κατά την οποία ένα άτομο χρησιμεύει ως ξενιστής σε μια υπερφυσική οντότητα.
Οι απόψεις αυτές δεν περιορίζονται ούτε σε μακρινές χώρες. Ο ανθρωπολόγος Thomas J. Csordas έχει περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο ορισμένοι Αμερικανοί ευαγγελικοί χριστιανοί αντιλαμβάνονται την παρουσία και την ενεργό συμμετοχή πολλαπλών δαιμόνων και πνευμάτων μέσα στο σώμα τους.
Πέρα από τις δραματικές αφηγήσεις, το να έχεις πολλαπλά μέρη, όπως κι αν τα ονομάσουμε – οντότητες, εαυτούς, ψυχές – είναι μια πιο καθημερινή κατάσταση απ’ ό,τι νομίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Ο νευροεπιστήμονας David Eagleman έχει περιγράψει πώς το πολύπλοκο σύστημα του εγκεφάλου λειτουργεί ως μια συλλογή από μεμονωμένα “μυαλά” που μαζί δημιουργούν την ψευδαίσθηση της ενιαίας συνείδησης. Η θεραπεία Εσωτερικών Οικογενειακών Συστημάτων, μια ανερχόμενη προσέγγιση βασισμένη σε αποδείξεις, υποστηρίζει ότι ο νους είναι εγγενώς πολλαπλός – ότι αυτό που βιώνουμε ως “εαυτό” είναι στην πραγματικότητα ένα εσωτερικό σύστημα υποκειμενικοτήτων που μετατοπίζεται σε απόκριση σε εσωτερικές και εξωτερικές ενδείξεις και που μπορεί να εμπλακεί και να μετασχηματιστεί μέσω της θεραπείας.
Με άλλα λόγια, όλοι έχουμε μέρη. Μιλάμε μάλιστα τακτικά γι’ αυτά χωρίς να το χαρακτηρίζουμε ως περίεργο. Καθώς γράφω αυτό το άρθρο, ένα μέρος του εαυτού μου είναι ενθουσιασμένο να μοιραστεί αυτά που έμαθα. Ένα άλλο κομμάτι μου είναι καταβεβλημένο από άλλες εργασίες και έχει κατά νου όλα τα πράγματα που δεν γίνονται ενώ γράφω.
Ένα άλλο μέρος είναι νευρικό για το πώς θα γίνουν δεκτές οι ιδέες μου -και η Ella-. Ακόμα ένα άλλο μέρος είναι ανυπόμονο για την εμπλοκή. Το γεγονός ότι όλα αυτά τα διαφορετικά κομμάτια του εαυτού μου λειτουργούν ταυτόχρονα μάλλον δεν προκαλεί συναγερμό: όλοι μας είμαστε εξοικειωμένοι με τέτοιου είδους πολυπλοκότητες. Υπό αυτή την έννοια, δεν νομίζω ότι η Έλλα διαφέρει τόσο πολύ από τους υπόλοιπους από εμάς, εκτός από το ότι έχει εμπόδια μεταξύ των μερών της που διαταράσσουν την αίσθηση της συνεχούς συνείδησης που οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε δεδομένη.
Η Έλλα ήταν σίγουρα μια νεαρή γυναίκα που αντιμετώπιζε προβλήματα, αλλά από την ανθρωπολογική μου οπτική γωνία, άρχισε επίσης να μοιάζει με μια κοινότητα εαυτών μέσα σε ένα άτομο. Οι ανθρωπολόγοι διαθέτουν άφθονα εργαλεία για να ασχοληθούν με τις κοινότητες και να τις κατανοήσουν: πηγαίνουμε σε αυτές, ακούμε τους ανθρώπους που ζουν σε αυτές, παρακολουθούμε πώς ζουν και αλληλεπιδρούν και μαθαίνουμε.
Αλλά ο εσωτερικός κόσμος της Έλλας δεν έμοιαζε με καμία άλλη κοινότητα που είχα συναντήσει. Οι περισσότερες κοινότητες αποτελούνται από πολλαπλά σώματα που μοιράζονται την ίδια χρονική θέση. Στην περίπτωση της Έλλας, η κοινότητα αποτελούνταν από ένα σώμα και πολλαπλές χρονικές τοποθεσίες. Κάποια μέρη της υπήρχαν μόνο στο παρελθόν, ζώντας και αναβιώνοντας συνεχώς τα αρχικά τους τραύματα. Άλλα ζούσαν σχεδόν εξ ολοκλήρου στο παρόν, έχοντας επίγνωση του πότε “δημιουργήθηκαν”, αλλά στη συνέχεια βγήκαν εκτός λειτουργίας μέχρι να ξαναβγούν μετά από χρόνια, με λίγες αναμνήσεις για το τι είχε συμβεί όσο δεν ήταν στο προσκήνιο.
Η Violet ήταν ξεχωριστή. Δημιουργήθηκε όταν το σώμα ήταν επτά ετών και είχε αναμνήσεις από την αρχική κακοποίηση, αλλά σε αντίθεση με άλλα μέρη, είχε παραμείνει σε μεγάλο βαθμό παρούσα στο παρασκήνιο της ζωής της Έλλας από τότε μέχρι τώρα και γνώριζε τι είχε συμβεί κατά τη διάρκεια των ετών που μεσολάβησαν. Με τη μοναδική της προοπτική για τον εσωτερικό κόσμο της Έλλας σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, η Violet έγινε ο “βασικός πληροφοριοδότης” μου με την ανθρωπολογική έννοια καθώς εξερευνούσα την κοινότητα των μερών της Έλλας.
Ο ψυχίατρος Irvin D. Yalom έχει πει ότι πρέπει να δημιουργούμε μια νέα θεραπεία για κάθε πελάτη, επειδή το εσωτερικό σύστημα νοήματος κάθε ατόμου είναι διαφορετικό, και έτσι ο καθένας θα έχει ξεχωριστούς τρόπους να βιώνει βασικές υπαρξιακές ανησυχίες. Βασιζόμενοι στην έννοια του Yalom, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο εσωτερικός κόσμος κάθε ατόμου είναι ένας μοναδικός πολιτισμός με τη δική του ιστορία, γλώσσα, αξίες, πρακτικές και συμβολικά συστήματα. Η προσέγγιση της θεραπείας με αυτόν τον τρόπο απαιτεί μια ανθρωπολογικά τεκμηριωμένη εξερεύνηση του εσωτερικού κόσμου του πελάτη. Η εργασία αυτή απαιτεί χρόνο και υπομονή και χτίζεται πάνω σε ένα θεμέλιο εμπιστοσύνης. Όπως ένας ανθρωπολόγος, ο θεραπευτής πρέπει να μάθει να μιλάει την τοπική γλώσσα του εσωτερικού πολιτισμού του πελάτη και να κατανοεί τα συμβολικά συστήματα, τις τελετουργικές πρακτικές και τα κυρίαρχα θέματα που αντηχούν με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικούς τομείς.
Πάνω απ’ όλα, οι θεραπευτές πρέπει να θυμούνται ότι είμαστε φιλοξενούμενοι και ότι, όση εκπαίδευση και γνώση κι αν έχουμε, δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε πραγματικά πώς είναι να ζει κανείς με αυτή τη συγκεκριμένη εσωτερική πραγματικότητα. Ο πελάτης είναι ο πραγματικός ειδικός της δικής του εμπειρίας. Ακολούθησα αυτή την προσέγγιση στη δουλειά μου με την Έλλα.
Καθώς προχωρούσα στην “εργασία πεδίου” μου με την εσωτερική κοινότητα της Έλλας, η προηγούμενη ανθρωπολογική μου έρευνα σε ένα πολύ διαφορετικό πλαίσιο έγινε σχετική. Σε ένα βιβλίο που έγραψα για τις νεαρές γυναίκες που εισέρχονταν σε ένα ρωμαιοκαθολικό μοναστήρι στο Μεξικό, υποστήριξα ότι οι νέες μυούμενες (που ονομάζονταν postulants) κατανοούσαν τις θρησκευτικές τους κλίσεις αναπτύσσοντας μια νέα εμπειρία του χρόνου: μάθαιναν να διαβάζουν τον εαυτό τους ταυτόχρονα σε διαφορετικές χρονικές κλίμακες, μια βασισμένη στον καθημερινό κόσμο και μια βασισμένη στον αιώνιο χρόνο του Θεού και της δημιουργίας.
Οι μετακλητοί καθοδηγούνται στο να επαναπροσδιορίσουν ολόκληρη τη ζωή τους ως μια σειρά γεγονότων που υποδηλώνουν μια θεϊκά καθοδηγούμενη μεταμόρφωση, μια προοδευτική εκδίπλωση του εαυτού που λειτουργεί και στις δύο χρονικές κλίμακες. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πρώτης τους εβδομάδας στο μοναστήρι, οι μετακλητές έμαθαν ότι η νοσταλγία που ένιωθαν ήταν μια επανάληψη των συναισθημάτων που είχε η Παρθένος Μαρία όταν έφυγε από το σπίτι της για να ταξιδέψει στην Ιερουσαλήμ.
Σε μια ησυχαστική σύναξη που επικεντρώθηκε στην Παναγία και πραγματοποιήθηκε ένα μήνα πριν η ομάδα εισέλθει στο δόκιμο, η κυρία των μετακλητών τους είπε ότι οι 10 μήνες της μετακλητότητας είναι σαν τους μήνες της εγκυμοσύνης – ότι οι μετακλητές, με μια πολύ πραγματική πνευματική έννοια, κυοφορούσαν τον Ιησού στη μήτρα τους. Έγιναν, με άλλα λόγια, ταυτόχρονα κόρες, νύφες και μητέρες του Χριστού, προσανατολιζόμενες προς ένα πνευματικό και όχι φυσικό μοντέλο γυναικείας αναπαραγωγής. Το να μάθουν να κατασκευάζουν μια ουσιαστική αφήγηση του εαυτού τους που αγκάλιαζε -και όχι αρνιόταν- τέτοια χρονικά παράδοξα ήταν το επίκεντρο της μεταμόρφωσης που υπέστησαν οι μετακλητές κατά το πρώτο έτος.
Είδα κάτι παρόμοιο στην Έλλα, καθώς διαφορετικά μέρη της υπήρχαν σε διαφορετικούς χρόνους αλλά και στο παρόν. Αυτό το χαρακτηριστικό διαμόρφωσε αυτό που η Έλλα και εγώ καταλήξαμε να ονομάζουμε τηλεσκοπική διαδικασία, με τα μέρη να εκτείνονται πίσω στο χρόνο, να σηματοδοτούν τη διαφορά μεταξύ παρελθόντος και παρόντος και στη συνέχεια να την καταρρέουν. Αν και ορισμένα μέρη παρέμεναν στην ηλικία που είχε το σώμα όταν κατασκευάστηκαν, μέρη οποιασδήποτε ηλικίας μπορούσαν να δημιουργηθούν ανά πάσα στιγμή.
Μια φορά, για παράδειγμα, εμφανίστηκε ένα νέο μέρος που ήταν περίπου δύο ετών και επικοινωνούσε μόνο με κλάματα και απαιτώντας παγωτό στο μπακάλικο. Εκτός από τη τηλεσκοπική μετατόπιση του χρόνου, λοιπόν, οι ταυτότητες μπορούσαν να χρησιμοποιούν ενεργά τη χρονική μετατόπιση στην επικοινωνία τους. Αν δεν είχα κάνει την εργασία στο μοναστήρι ή αν δεν γνώριζα την ανθρωπολογική έρευνα για τις ποικιλίες του χρονικού υπολογισμού, δεν είμαι σίγουρη ότι θα είχα συνειδητοποιήσει το ρόλο που έπαιζε η τηλεσκοπική μετατόπιση του χρόνου στη συνεχιζόμενη διαδικασία επούλωσης της Έλλας.
Η Έλλα και τα μέλη της ήταν ανυποχώρητοι ότι δεν ήθελαν την ενσωμάτωση, και εγώ δεν πίεσα γι’ αυτό. Το πρόβλημα για την Έλλα ήταν ότι, στην αρχή, τα εμπόδια της συνειδητοποίησης μεταξύ των μερών της την δυσκόλευαν να λειτουργήσει, και οι κρίσεις μπορούσαν να εμφανιστούν όταν αυτά τα διαφορετικά μέρη είχαν διαφορετικές πεποιθήσεις, κίνητρα και στόχους. Για παράδειγμα, ένα από τα μικρότερα μέρη επέμενε να παίρνει μια λούτρινη αγελάδα στην τάξη στο σακίδιο της Έλλας και η Άντα και η Βάιολετ έπρεπε να παλέψουν κατά τη διάρκεια των διαλέξεων για να την εμποδίσουν να την βγάλει και να παίξει μαζί της. Μια άλλη φορά η Έλλα είχε δουλέψει σκληρά πάνω σε μια τελική εργασία για ένα μάθημα, και τότε η Άντα βγήκε και τη διέγραψε επειδή είχε αντίρρηση για το γεγονός ότι είχε να κάνει με την εξέλιξη. Η Έλλα, εξοργισμένη, έπρεπε να ξεκινήσει από την αρχή. Ο στόχος μου με τα μέρη της Έλλας, λοιπόν, δεν ήταν η ενσωμάτωση σε έναν εαυτό, αλλά η δημιουργία κοινότητας.
Ξεκινήσαμε με στρατηγικές για να αυξήσουμε την επικοινωνία μεταξύ των μερών της Έλλας, όπως η τήρηση ενός σημειωματάριου όπου κάθε μέρος μπορούσε να σημειώνει τα πράγματα που έκανε όσο ήταν έξω, ώστε οι άλλοι να ξέρουν τι να περιμένουν όταν ήταν υπεύθυνοι. Με την πάροδο του χρόνου, τα μέρη έγραφαν μερικές φορές e-mail μεταξύ τους (και με αντέγραφαν). Η Έλλα και τα μέρη της τελικά μπόρεσαν να κάνουν “ομαδικές συναντήσεις” όπου συναντιόντουσαν σε έναν χώρο συνάντησης που δημιούργησε στο μυαλό της – ένα σαλόνι με πολύχρωμους καναπέδες και μαξιλάρια και παιχνίδια για τα μικρότερα μέρη.
Ακόμα κι έτσι, δεν μοιράζονταν τα πάντα μεταξύ των μερών: παρέμεναν ισχυρά όρια μεταξύ των σκέψεων, των συναισθημάτων και των αναμνήσεων των διαφορετικών μερών και τα πράγματα δεν πήγαιναν πάντα ομαλά. Αλλά τα μέρη της Έλλας έμαθαν σταδιακά να εργάζονται ως ομάδα ειδικών. Το ένα ήταν καλό στις εξετάσεις, το άλλο ένιωθε άνετα όταν μιλούσε με πρόσωπα εξουσίας, το άλλο ένιωθε άνετα με τη συναισθηματική προσκόλληση και το άλλο ένιωθε συνεχή πληγή, αλλά τελικά άρχισε να κλαίει απαλά στο παρασκήνιο αντί να αναλαμβάνει και να καθιστά αδύνατη τη λειτουργία της Έλλας. Ακόμα και η Βιολέτα και η Άντα άρχισαν να συνεργάζονται και να δημιουργούν μόνιμους σημερινούς δεσμούς.
Καθώς πλησίαζε η αποφοίτηση της Έλλας από το κολέγιο και φτάναμε στο τέλος της θεραπείας μας, η Έλλα εξακολουθούσε να μην έχει “θεραπευτεί” σύμφωνα με τις συνήθεις κατευθυντήριες γραμμές της θεραπείας. Λειτουργούσε καλά στον καθημερινό κόσμο, αν και κάποια κομμάτια (η Violet, η Ada και μερικά άλλα) παρέμεναν παρόντα και δεν έδειχναν σημάδια ότι θα πήγαιναν πουθενά. Η Έλλα και τα μέρη της συνέχιζαν να επιμένουν ότι η ενσωμάτωση ή η συγχώνευση δεν αποτελούσε επιλογή. Πώς, λοιπόν, να δώσουμε νόημα στη δουλειά μας μαζί; Ήταν επιτυχία ή αποτυχία;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι ασπρόμαυρη. Από τη μία πλευρά, καθώς τα μέρη της Έλλας αύξαναν τη συνεργασία τους, η πορεία της ζωής της άρχισε σταδιακά να παίρνει τόξο προς τα εμπρός αντί προς τα πίσω. Αποφοίτησε από το κολέγιο με άριστα, αποκτώντας πτυχίο από ένα από τα κορυφαία πανεπιστήμια της χώρας. Στη συνέχεια πήγε σε μεταπτυχιακό σχολείο, όπου ειδικεύτηκε στην εργασία με παιδιά με διάφορες ειδικές ανάγκες. Αρίστευσε σε αυτόν τον τομέα και μου είπε ότι το γεγονός ότι τα νεότερα κομμάτια της ήταν ακόμα παρόντα στο παρασκήνιο ήταν ένα τεράστιο πλεονέκτημα που τη βοήθησε να συμπάσχει με τα παιδιά που άλλοι έβρισκαν απογοητευτικά ή αμείλικτα. Λίγα χρόνια αργότερα η Έλλα γνώρισε και ερωτεύτηκε έναν υπέροχο σύντροφο, με τον οποίο μοιράστηκε ολόκληρη την ιστορία της. Τελικά παντρεύτηκαν και καλωσόρισαν το πρώτο τους παιδί.
Όμως η ζωή δεν είναι τέλεια, μου είπε πρόσφατα η Έλλα, και εξακολουθεί να παλεύει με διάφορα επακόλουθα του τραύματος που υπέστη. Εξακολουθεί να ταλαιπωρείται από εφιάλτες, αν και όχι κάθε βράδυ. Οι αναμνήσεις της κακοποίησης παραμένουν ζωντανές. Ακόμα νιώθει την παρουσία της Βάιολετ, της Άντα και μερικών άλλων, αν και σπάνια βγαίνουν πια στην επιφάνεια. Συνεχίζει να κάνει ένα βήμα τη φορά, καθώς το ταξίδι της θεραπείας της συνεχίζεται.
Θέλω να πιστεύω, λοιπόν, ότι η θεραπεία ήταν επιτυχής, ακόμη και αν η Έλλα παραμένει, τουλάχιστον εν μέρει, “συμπτωματική”. Τονίζω όμως ότι η προσέγγισή μου με την Ella μπορεί να μην λειτουργεί για όλους. Διαφορετικοί πελάτες μπορεί να έχουν πολύ διαφορετικές ανάγκες. Στην περίπτωση της Έλλας, οι ανθρωπολογικές γνώσεις με βοήθησαν να κατανοήσω και να εργαστώ σε συνεργασία -και όχι σε αντίθεση- με τον εσωτερικό της κόσμο και να οραματιστώ τη δυνατότητα ενός υγιούς εαυτού που δεν αποτυπώνεται στα καθιερωμένα μοντέλα.
Η Ella είναι από εκείνους τους πελάτες των οποίων η παρουσία παραμένει ακόμη και πολύ μετά το τέλος της θεραπείας, και συνεχίζω να αναλογίζομαι αυτά που έμαθα. Η Ella με ενθάρρυνε να μοιραστώ την ιστορία της με την ελπίδα ότι θα μπορούσε να βοηθήσει άλλους να κατανοήσουν την πραγματικότητα της DID και τις δυνατότητες να βρουν δρόμους προς τα εμπρός, ακόμη και όταν το μονοπάτι δεν είναι βατό. Ό,τι κι αν πιστεύει κανείς για το DID, η ιστορία της Έλλας έχει πολλά να διδάξει σε όλους μας για το τι σημαίνει να υφίστασαι αδιανόητη βλάβη- να βρίσκεις, παρά τις αντιξοότητες, έναν τρόπο να προχωράς- και να είσαι βαθιά, σχεδόν αφόρητα, άνθρωπος.
Μια πρώιμη περιγραφή της περίπτωσης της Έλλας εμφανίστηκε στο βιβλίο “Οι εσωτερικοί κόσμοι ως κοινωνικά συστήματα: Lester, στο SSM-Mental Health, τόμος 2, Δεκέμβριος 2022.
Rebecca J. Lester | www.scientificamerican.com
