Απαντήσεις από τον Αντώνιο Ντακανάλη*, Καθηγητή και επικεφαλής Ερευνητή Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας Πανεπιστήμιο «Μπικόκα» του Μιλάνου, Μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ψυχικής Υγείας και της Ακαδημίας Ψηφιακής Ιατρικής
“Απολάμβανε κάθε συναρπαστική στιγμή της ημέρα και αφιέρωνε πάντα χρόνο για να ξεκουραστείς και να γεμίσεις τις μπαταρίες σου“. Είναι μια καλή συμβουλή που θα μπορούσε να προέρχεται από έναν άνθρωπο παρά από ένα chatbot, δηλαδή μια ρομποτική εφαρμογή για έξυπνα κινητά τηλέφωνα ή κομπιούτερ που χρησιμοποιεί τεχνητή νοημοσύνη για να βελτιώσει την ψυχική ευεξία.
Advertisment
Woebot, Earkick και KokoBot είναι τα πιο γνωστά και μελετημένα chatbots ψυχικής υγείας σήμερα.
Κάθε μέρα μπορείτε να τα χρησιμοποιείτε για να τους περιγράψετε πως αισθάνεστε μέσω γραπτού ή φωνητικού μηνύματος. Χρειάζονται περίπου 15 δευτερόλεπτα, έτσι ώστε ο αλγόριθμος τεχνητής νοημοσύνης που ενσωματώνουν, να αναλύσει το μήνυμα σας και να σας δώσει μια εξατομικευμένη συμβολή για το τι μπορείτε να κάνετε για βελτιώσετε την ψυχική σας ευεξία.
Σύμφωνα με τους κατασκευαστές, η καθημερινή χρήση των εν λόγω chatbots επί έξι μήνες μπορεί να βελτιώσει την διάθεση ή να μειώσει το στρες κατά 30%.
Advertisment
Το 2018, πάνω από 150 εκατομμύρια άνθρωποι μόνο στην Ευρώπη, δηλαδή περίπου 1 στους 5, υπέφερε από ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας. Η πανδημία επιδείνωσε τα πράγματα. Από τη μια μέρα στην άλλη μπήκαν στη ζωή μας τα υγειονομικά πρωτόκολλα κατά της διασποράς του “αόρατου φονικού” εχθρού, του κορονοϊού, αλλάζοντας την καθημερινότητά εκατομμύριων ανθρώπων σε όλον τον κόσμο και τραυματίζοντας την ανθρώπινη σχέση, όποιου είδους κι αν είναι αυτή – ερωτική, οικογενειακή, φιλική, εργασιακή.
Οι πολλαπλές επιπτώσεις της πανδημίας σε επίπεδο ανθρώπινο, κοινωνικό και ψυχικό είναι πλέον μετρήσιμες. Αυξήθηκαν τα ποσοστά βίας στο σπίτι που είναι το σημαντικότερο κέντρο διαμόρφωσης ανθρωπίνων προσωπικοτήτων και ταυτόχρονα το τελευταίο λιμάνι εκτόνωσης κάθε κρίσης. Άτομα που δεν είχαν αντιμετωπίσει καταστάσεις άγχους, κατάθλιψης, ψυχαναγκασμούς ή διαταραχές ύπνου εμφάνισαν συμπτώματα ενώ εκείνοι με ήδη βεβαρημένη ψυχική υγεία είδαν την κατάσταση τους να επιδεινώνεται.
Όλο αυτό πίεσε το ήδη επιβαρυμένο σύστημα ψυχικής υγείας, που ψάχνει νέους τρόπους για να προσαρμοστεί γρήγορα και με ασφάλεια στην αυξανόμενη ζήτηση υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Για πολλούς, ο τεχνολογικός αυτοματισμός που ενδυναμώνεται μέσα από την τεχνητή νοημοσύνη και οι έξυπνες τεχνολογίες με ελαχιστοποιημένη ή χωρίς καν την ανθρώπινη παρέμβαση όπως τα chatbots ψυχική υγείας είναι το κλειδί.
Θα μπορούσαν όμως τα εν λόγω chatbots να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση πληθώρας συμπτωμάτων, δυσκολιών, στρεσογόνων καταστάσεων και τραυματικών γεγονότων, δυσλειτουργικών μοτίβων σκέψης και συμπεριφορών και ψυχικών διαταραχών και να αποτελέσουν στο άμεσο ή έμμεσο μέλλον μια καλή ενναλακτική στην κλασσική ψυχοθεραπεία που παρέχεται από ανθρώπους με σάρκα και οστά;
Όχι! Άλλωστε, η ψυχοθεραπεία είναι εξ ορισμού μια συνεργατική διαδικασία βασισμένη στην ανθρώπινη σχέση και η θεραπευτική διαδικασία και αλλαγή λαμβάνει χωρά στην μεταξύ θεραπευτή-θεραπευόμενου σχέση.
Μάλιστα, σύμφωνα με εμπεριστατωμένες μελέτες η καλή θεραπευτική σχέση είναι ένα ζωτικό κομμάτι της αποτελεσματικής εργασίας με τον θεραπευόμενο και συνιστά αναγκαία και όχι ικανή συνθήκη για την ψυχολογική παρέμβαση και την επίτευξη του θεραπευτικού αποτελέσματος.
Αυτό σημαίνει ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διαμορφωθεί ένα ασφαλές πλαίσιο, το οποίο θα αποπνέει εμπιστοσύνη, αυθεντικότητα και ενσυναίσθηση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, που δεν μπορούν οι υπολογιστές, τα ρομπότ και τα αυτοματοποιημένα chatbots να προσομοιώσουν, το άτομο θα μπορέσει να εκφράσει το αίτημα του και να αφηγηθεί την προσωπική του εμπειρία και ιστορία, ώστε να κατανοήσει τις πηγές των δυσκολιών του και να αναπτύξει κατάλληλους τρόπους διαχείρισης.
Αυτή τη στιγμή η μεγαλύτερη εφαρμογή των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στην σωματική υγεία είναι η ανάλυση εικόνας. Για παράδειγμα, σε μια αξονική τομογραφία μπορεί να εντοπίσει κακοήθειες σε στάδια που το ανθρώπινο μάτι δε θα μπορούσε να διακρίνει.
Η ψυχιατρική και ο ευρύτερος τομέας της ψυχικής υγείας στερείται τέτοιου είδους διαγνωστικών εξετάσεων και βασίζεται εξ΄ ολοκλήρου στην κλινική εξέταση, στη λήψη λεπτομερούς ιστορικού, στην πείρα και ενσυναίσθηση του επαγγελματία και στη συχνή παρακολούθηση.
Παρόλο που ο ευαίσθητος τομέας της ψυχικής υγείας απαιτεί αντίληψη, ανθρώπινη αλληλεπίδραση, διαίσθηση και συναισθηματική νοημοσύνη που οι υπολογιστές και τα ρομπότ δεν μπορούν να προσομοιώσουν, η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να ωφελήσει σημαντικά με την ικανότητα της να αντλεί μεγάλο όγκο δεδομένων, να τον επεξεργάζεται και να τον αναλύει, ανιχνεύοντας δυσλειτουργικά μοτίβα για διάφορα προβλήματα ψυχικής υγείας, βοηθώντας τους επαγγελματίες να φτάνουν ταχύτερα και ακριβέστερα είτε στην διάγνωση είτε στη λήψη κλινικής απόφασης για αποτελεσματικότερη, εξατομικευμένη θεραπεία.
Για παράδειγμα, διάφορες έρευνες της δικής μου ή άλλων ομάδων δείχνουν πως τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και οι αλγόριθμοι μηχανικής μάθησης θα μπορούσαν να βοηθήσουν στον εντοπισμό των ασθενών με κατάθλιψη που δεν θα ανταποκριθούν επαρκώς ή καθόλου στα υπάρχοντα αντικαταθλιπτικά ή στην επιλογή της καταλληλότερης θεραπεία για έναν συγκεκριμένο ασθενή.
Επιπλέον, υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εντοπίζει με μεγάλη ακρίβεια τα σημάδια ψυχικής δυσφορίας μέσω ανάλυσης των χαρακτηριστικών της ομιλίας των ανθρώπων όπως ο ρυθμός, ο τόνος και η ένταση.
Θα μπορούσαν όμως τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης να αντικαταστήσουν τους ψυχοθεραπευτές στην πράξη;
Σήμερα γνωρίζουμε ότι η ψυχοθεραπεία αντιμετωπίζει αποτελεσματικά πληθώρα συμπτωμάτων, δυσκολιών, στρεσογόνων καταστάσεων και τραυματικών γεγονότων, δυσλειτουργικών μοτίβων σκέψης και συμπεριφοράς και ψυχικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, το άγχος, οι κρίσεις πανικού, οι φοβίες, οι ιδεοψυχαναγκασμοί, οι διαταραχές της προσωπικότητας και οι διατροφικές διαταραχές.
Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική με μία φαρμακοθεραπευτική προσέγγιση, συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση των κλινικών συμπτωμάτων και των ψυχολογικών δυσκολιών και την προώθηση θετικών αλλαγών που πραγματοποιούνται τόσο σε διαπροσωπικό και σωματικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εγκεφαλικής λειτουργίας, βελτιώνοντας σημαντικά την καθημερινότητα και ενισχύοντας τη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής των θεραπευομένων.
Ωστόσο, δεν είναι πάντα σαφές γιατί λειτουργεί η ψυχοθεραπεία. Σύμφωνα με παλιές και αμφιλεγόμενες θεωρίες (“The Dodo Bird Verdict”) διαφορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις έχουν παρόμοια θεραπευτικά αποτελέσματα, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι θεραπευτικές τεχνικές από μόνες τους δενβοηθούν τους ασθενείς και τα οφέλη της θεραπείας προέρχονται, από μη ειδικούς παράγοντες όπως η ισχύς της θεραπευτικής σχέσης και η ποιότητα της ενεργούς εμπλοκής του θεραπευόμενου στη θεραπεία.
Από την άλλη, εμπεριστατωμένες έρευνες που μελετούν την επιρροή συγκεκριμένων τεχνικών στο θεραπευτικό αποτέλεσμα αναδεικνύουν πως κάποιες θεραπείες είναι πιο αποτελεσματικές από άλλες για συγκεκριμένες ψυχικές διαταραχές. Αυτό βέβαια δεν υποτιμά σε καμία περίπτωση την σημασία της σχέσης μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, αφού μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι θεωρητικές γνώσεις, τεχνικές και στρατηγικές γίνονται πρακτικά χρήσιμες.
Σίγουρα η έκβαση της ψυχοθεραπείας εξαρτάται από ένα δύσκολα ποσοτικοποιήσιμο μείγμα παραγόντων. Χωρίς να μπορούμε να ορίσουμε με σαφήνεια τα συστατικά σε αυτό το μείγμα και πώς συνδυάζονται για να βελτιώσουν την ψυχική υγεία, είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να εκπαιδεύσουμε έναν αλγόριθμο να ενσαρκώσει την ψυχοθεραπευτική διαδικασία, όπως την ξέρουμε μέχρι τώρα.
Μην ξεχνάμε ότι η ισχύς της τεχνητής νοημοσύνης εξαρτάται από τα δεδομένα στα οποία βασίζεται και εκπαιδεύεται και η πολυπλοκότητα τόσο της θεραπείας των ψυχιατρικών και ψυχολογικών προβλημάτων δεν έχει, ούτε φαίνεται να μπορεί να ποσοτικοποιηθεί τόσο καλά ώστε να επιτρέπει τον προγραμματισμό ενός αλγόριθμου.
Αλλά ακόμα και να μπορούσαμε να αναπτύξουμε έναν τέλειο θεραπευτή τεχνητής νοημοσύνης, ποιος θα τον εμπιστευόταν και πόσοι θα μπορούσαν ή θα ένιωθαν άνετα να ξεδιπλώσουν τον εσωτερικό τους κόσμο σε ένα αυτοματοποιημένο ρομπότ;
Οι περισσότεροι μάλλον όχι. Σύμφωνα με προσφάτη μελέτη του Pew Research Center μόνο το 20% των ενηλίκων θα αισθανόταν άνετα στην ιδέα να φροντίσουν την ψυχική τους υγείας μέσω τεχνητής νοημοσύνης. Αυτό η αντίσταση δεν εκπλήσσει. Οι άνθρωποι λαχταρούν τη σύνδεση, την ανθρώπινη αλληλεπίδραση και την διαπροσωπική σχέση και αυτό το συνειδητοποιήσαμε όλοι μας κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Κανένας άνθρωπος δεν θα ήταν ευτυχισμένος αν του αντικαθιστούσες τον καλύτερό του φίλο με έναν εικονικό στον υπολογιστή. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του ψυχοθεραπευτή. Ένας αλγόριθμος τεχνητής νοημοσύνης δεν θα είναι ποτέ άνθρωπος, ανεξάρτητα από το πόσο καλός μπορεί να γίνει και πόσο πειστικά μπορεί να τον μιμηθεί.
Η ανθρώπινη νοημοσύνη είναι καλύτερη από οποιαδήποτε τεχνητή που δεν θα κατανοήσει ποτέ πραγματικά την υποκειμενική εμπειρία ενός ανθρώπου επειδή ακριβώς δεν είναι άνθρωπος. Άλλωστε η τεχνητή νοημοσύνη εκτελεί γρήγορα τις εντολές μας και μαθαίνει να σκέφτεται με τον τρόπο που εμείς την εκπαιδεύουμε.
Ως εκ τούτου θα πρέπει να σταματήσουμε να συζητάμε εάν θα γίνει αρκετά εξελιγμένη για να καταστήσει τους ανθρώπους περιττούς και αντ’ αυτού να εστιάσουμε στον καλύτερο τρόπο διαμόρφωσης του μέλλοντος, αντιμετωπίζοντας τα ζητήματα που προκύπτουν (π.χ. κίνδυνος μεροληψίας και διαρροής εμπιστευτικών και ευαίσθητων πληροφοριών υγείας των πολιτών) αλλά και ρυθμίζοντας το θεσμικό πλαίσιο σχετικά με τα κρίσιμα σημεία εφαρμογής της τεχνητής νοημοσύνης στην ψυχική αλλά και σωματική υγεία.
Αυτό θα κατευνάσει τους φόβους για τη σταδιακή υποκατάσταση του ανθρώπινου παράγοντα και τα συνοδά προβλήματα υγείας όπως αυπνία, άγχος, ροπή προς την κατανάλωση αλκοόλ, που σύμφωνα με διεθνείς μελέτες μεγάλου βεληνεκούς, αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που εργάζονται σε κλάδους που αξιοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη.
*Ο Αντώνιος Κ. Ντακανάλης (Antonios Dakanalis), Kαθηγητής και Eπικεφαλής ερευνητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο «Μπικόκα» του Μιλάνου, το 2023 κατατάχθηκε για άλλη μία φορά ανάμεσα στους 50 καλύτερους επιστήμονες παγκοσμίως στον τομέα της ψυχικής υγείας και στους 10 καλύτερους στην Ευρώπη στην κλινική εφαρμογή νέων τεχνολογιών στον τομέα της ψυχικής υγείας και ευεξίας. Διευθύνει το Διεπιστημονικό Ερευνητικό Κέντρο Νευροεπιστημών, Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχιατρικής, το Εθνικό Ερευνητικό Κέντρο Αριστείας για Διατροφικές Διαταραχές και πολλά χρηματοδοτούμενα ερευνητικά προγράμματα σε συνεργασία με διεθνή πανεπιστήμια περιλαμβανομένων των Oxford και Yale. Συγκαταλέγεται στη διεθνή έκδοση για την ιατρική φροντίδα Who’s Who και στο 2% των περισσότερο διαδραστικών επιστημόνων με βάση τις αξιολογήσεις του Harvard. Είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ψυχικής Υγείας και της Ακαδημίας Ψηφιακής Ιατρικής και έχει τιμηθεί με περισσότερα από 45 διεθνή βραβεία για το πλούσιο επιστημονικό και κλινικό του έργο.
*Η κεντρική φωτογραφία του κειμένου δημιουργήθηκε με AI
