“Η μεγαλύτερη ελευθερία είναι να επιθυμείς μόνο ό,τι εξαρτάται από εσένα.” – Επίκτητος
Η ανθρώπινη φύση είναι γεμάτη αντιφάσεις. Συχνά, βρισκόμαστε να επιθυμούμε πράγματα που γνωρίζουμε ότι δεν μας ωφελούν ή ακόμη και μας βλάπτουν. Αυτή η παράδοξη συμπεριφορά εγείρει ένα βαθύτερο ερώτημα. Eίναι οι επιθυμίες μας πραγματικά δικές μας ή είναι αποτέλεσμα εξωτερικών επιρροών και ασυνείδητων μηχανισμών;
Advertisment
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η φιλοσοφία και η ψυχολογία προσπαθούν να κατανοήσουν τη φύση της επιθυμίας. Ο Πλάτωνας με τον μύθο του άρματος της ψυχής περιέγραφε την ανθρώπινη θέληση ως μια διαρκή σύγκρουση μεταξύ του ορθού λογισμού και των ανεξέλεγκτων ορμών. Στη σύγχρονη επιστήμη, η έρευνα της νευροψυχολογίας επιβεβαιώνει ότι οι επιθυμίες μας δεν είναι πάντα αποτέλεσμα συνειδητών επιλογών, αλλά μάλλον προϊόντα ενστικτωδών μηχανισμών και κοινωνικών προγραμματισμών.
Ο εγκέφαλος, η συνήθεια και η ψευδαίσθηση της ανταμοιβής
Στον πυρήνα αυτής της αντίφασης βρίσκεται η διάκριση μεταξύ του “θέλω” και του “μου αρέσει”. Το “θέλω” συνδέεται με το σύστημα της ντοπαμίνης, που μας κινητοποιεί να επιδιώκουμε ανταμοιβές, ενώ το “μου αρέσει” σχετίζεται με την απόλαυση. Αυτοί οι μηχανισμοί μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα, οδηγώντας μας να επιθυμούμε πράγματα που δεν μας προσφέρουν ικανοποίηση. Πολλές φορές, η προσδοκία της ανταμοιβής μας παγιδεύει σε έναν κύκλο επιδίωξης χωρίς ουσιαστική απόλαυση.
Η δύναμη της συνήθειας επίσης, παίζει καθοριστικό ρόλο. Όταν επαναλαμβάνουμε μια συμπεριφορά, ο εγκέφαλός μας δημιουργεί νευρικές διαδρομές που την καθιστούν αυτόματη, ακόμη και αν δεν μας προσφέρει πλέον χαρά. Έτσι, μπορεί να συνεχίζουμε να κυνηγάμε καταστάσεις που κάποτε μας ικανοποιούσαν, αλλά πλέον είναι κενές απόλαυσης. Η εμμονή μας με τις ίδιες επιθυμίες, ακόμα και όταν δεν μας ευχαριστούν, δείχνει ότι πολλές φορές ζούμε περισσότερο με βάση την παρελθοντική μας εμπειρία παρά με τη συνειδητή μας κρίση.
Advertisment
Κοινωνική επιρροή, επιβεβαίωση και ενοχές
Η ανάγκη μας για κοινωνική αποδοχή μπορεί μας ωθεί να επιθυμούμε πράγματα που δεν μας εκφράζουν. Για παράδειγμα, μπορεί να συμμετέχουμε σε δραστηριότητες ή να υιοθετούμε συμπεριφορές απλώς για να ταιριάξουμε σε μια ομάδα ή να κερδίσουμε την επιβεβαίωση των άλλων. Οι κοινωνικές επιταγές διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό τις επιθυμίες μας, ακόμη και αν αυτές δεν ανταποκρίνονται στις βαθύτερες ανάγκες μας.
Παράλληλα, οι ενοχές και οι τύψεις μπορούν να επηρεάσουν τις επιλογές μας. Όταν νιώθουμε ότι έχουμε αποτύχει ή ότι δεν ανταποκριθήκαμε στις προσδοκίες των άλλων, μπορεί να επιδιώκουμε καταστάσεις που μας φέρνουν δυσφορία, ως έναν ασυνείδητο τρόπο αυτοτιμωρίας ή εξιλέωσης. Αυτή η διαδικασία μας εγκλωβίζει σε έναν κύκλο επανάληψης, όπου οι επιθυμίες μας δεν αντικατοπτρίζουν αυτό που πραγματικά θέλουμε, αλλά αυτό που θεωρούμε ότι πρέπει να θέλουμε.
Οι παιδικές επιρροές και η ανάγκη για αυτογνωσία
Οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας διαμορφώνουν βαθιά τις επιθυμίες μας. Μπορεί να θέλουμε πράγματα που μας είναι οικεία, ακόμη κι αν δεν μας αρέσουν, επειδή τα έχουμε συνδέσει με ασφάλεια ή με την ανάγκη για γονική αποδοχή. Η ανατροφή μας διαμορφώνει ασυνείδητες επιθυμίες που μεταφέρουμε στην ενήλικη ζωή χωρίς να τις αμφισβητούμε. Αν, για παράδειγμα, μεγαλώσαμε σε ένα περιβάλλον όπου η αποδοχή συνδέθηκε με την επιτυχία ή την υπερβολική θυσία, μπορεί να επιδιώκουμε στόχους που δεν μας γεμίζουν πραγματικά, απλώς επειδή έχουμε μάθει ότι έτσι πρέπει να λειτουργούμε.
Η αυτογνωσία και η αυτοαποδοχή είναι τα κλειδιά για να κατανοήσουμε τι πραγματικά θέλουμε και τι επιδιώκουμε από συνήθεια ή κοινωνική πίεση. Αναγνωρίζοντας τις πραγματικές μας ανάγκες, μπορούμε να απελευθερωθούμε από επιθυμίες που δεν μας ωφελούν και να εστιάσουμε σε επιλογές που αντανακλούν τον αυθεντικό μας εαυτό. Η διαδικασία αυτή απαιτεί ενδοσκόπηση και τη συνειδητή απόφαση να αμφισβητήσουμε τα μοτίβα που ακολουθούμε μηχανικά.
Οι επιθυμίες μας δεν είναι πάντα καθαρά δικές μας. Συχνά είναι αποτέλεσμα βαθιά ριζωμένων μηχανισμών που δεν έχουμε αμφισβητήσει. Από την εποχή του Σωκράτη μέχρι τη σύγχρονη ψυχανάλυση, η αυτογνωσία θεωρείται θεμελιώδες βήμα προς μια αυθεντική ζωή. Αν δεν διερωτηθούμε για τις ρίζες των επιθυμιών μας, ρισκάρουμε να ζούμε μέσα σε ψευδαισθήσεις και καταναγκασμούς που μας απομακρύνουν από την αληθινή μας φύση.
Η φιλοσοφία της ύπαρξης μας καλεί να αμφισβητήσουμε όσα θεωρούμε δεδομένα. Ο Σαρτρ μίλησε για την «κακή πίστη», όπου ο άνθρωπος εγκλωβίζεται σε κοινωνικούς ρόλους και επιθυμίες που δεν είναι δικές του. Ο Νίτσε, από την άλλη, μας προκάλεσε να δημιουργήσουμε τις δικές μας αξίες και επιθυμίες αντί να ακολουθούμε τις επιταγές του πλήθους. Η ελευθερία της βούλησης δεν είναι αυτονόητη· απαιτεί αμφισβήτηση και τόλμη.
Αν θέλουμε να ζήσουμε αυθεντικά, πρέπει να μάθουμε να ξεχωρίζουμε τις επιθυμίες που πηγάζουν από τον πυρήνα της ύπαρξής μας από εκείνες που μας έχουν επιβληθεί.
