Ο όρος «απόδραση» (escapism) αναφέρεται στη διαδικασία κατά την οποία ένα άτομο επιδιώκει να απομακρυνθεί από δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα ή καταστάσεις μέσω διάφορων δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με την ψυχολογία, η απόδραση μπορεί να είναι είτε προσαρμοστική είτε δυσλειτουργική. Ο Stenseng (2009) διακρίνει δύο μορφές απόδρασης:
- Προσαρμοστική Απόδραση (Self-Expansion Escapism): Όταν το άτομο επιλέγει δραστηριότητες που προάγουν τη δημιουργικότητα, την αυτοβελτίωση και τη συναισθηματική ανάπτυξη (π.χ. τέχνη, διαλογισμός, αθλητισμός).
- Δυσλειτουργική Απόδραση (Self-Suppression Escapism): Όταν το άτομο χρησιμοποιεί δραστηριότητες ως τρόπο για να αποφύγει την πραγματικότητα, χωρίς να αντιμετωπίζει τα βαθύτερα αίτια των συναισθημάτων του (π.χ. υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, εθισμός στο διαδίκτυο).
Οι σύγχρονες μελέτες υποδεικνύουν ότι η απόδραση σχετίζεται άμεσα με το στρες, την κατάθλιψη και τη χαμηλή ανθεκτικότητα. Ενώ σε μικρές δόσεις μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός ανακούφισης, όταν γίνεται συνήθεια, μπορεί να οδηγήσει σε εθιστικές συμπεριφορές.
Advertisment
Γιατί αναζητούμε διέξοδο από την πραγματικότητα;
Η επιθυμία για απόδραση είναι μια φυσική αντίδραση στις προκλήσεις της καθημερινότητας. Η υπερφόρτωση πληροφοριών, το άγχος και η συναισθηματική εξουθένωση, είναι γεγονότα που ωθούν πολλούς ανθρώπους να αναζητήσουν προσωρινή ανακούφιση μέσω διαφόρων μέσων, όπως τα social media, το gaming ή το αλκοόλ.
Μελέτες έχουν δείξει ότι η έντονη ανάγκη για διαφυγή σχετίζεται με χαμηλά επίπεδα ψυχολογικής ευημερίας και μειωμένη ικανότητα διαχείρισης του άγχους (Kardefelt-Winther, 2017). Επιπλέον, οι εθιστικές συμπεριφορές, όπως το doom scrolling (δηλαδή η αδιάκοπη περιήγηση σε αρνητικές ειδήσεις), έχουν συνδεθεί με αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο συναισθηματικής δυσφορίας.
Η ψευδαίσθηση της ανακούφισης
Πολλοί άνθρωποι καταφεύγουν στην απόδραση ως έναν μηχανισμό αυτορρύθμισης, ελπίζοντας ότι θα τους βοηθήσει να χαλαρώσουν ή να ξεχάσουν προσωρινά τις ανησυχίες τους. Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι οι μέθοδοι αυτές ανακουφίζουν παροδικά, επιδεινώνοντας τελικά το πρόβλημα.
Advertisment
Για παράδειγμα, η κατανάλωση αλκοόλ ως τρόπος αντιμετώπισης του στρες έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων και εξάρτησης (Grant et al., 2015). Αντίστοιχα, η υπερβολική χρήση των social media σχετίζεται με χαμηλή αυτοεκτίμηση, κοινωνική απομόνωση και διαταραχές ύπνου (Twenge et al., 2018).
Αυτό συμβαίνει επειδή, αντί να αντιμετωπίσουμε τις ρίζες των προβλημάτων μας, οι μηχανισμοί απόδρασης λειτουργούν ως «παυσίπονα» που καλύπτουν προσωρινά τα συμπτώματα, χωρίς να προσφέρουν ουσιαστική θεραπεία.
Αντιμετωπίζοντας τη ζωή συνειδητά
Αντί να καταφεύγουμε σε αυτοκαταστροφικές μορφές διαφυγής, μια εναλλακτική προσέγγιση είναι η εξάσκηση της συνειδητότητας (mindfulness). Η ενσυνειδητότητα, δηλαδή η ικανότητα να ζούμε στο παρόν χωρίς να κρίνουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, έχει αποδειχθεί ότι μειώνει το άγχος, βελτιώνει την ψυχική υγεία και ενισχύει την ανθεκτικότητα (Kabat-Zinn, 2003).
Ορισμένοι τρόποι για να καλλιεργήσουμε μια πιο παρούσα στάση ζωής περιλαμβάνουν:
- Διαλογισμό και βαθιές αναπνοές, που έχουν αποδειχθεί ότι μειώνουν τα επίπεδα κορτιζόλης.
- Επαφή με τη φύση, η οποία βοηθά στη ρύθμιση του νευρικού συστήματος και στη βελτίωση της διάθεσης.
- Φυσική άσκηση, που λειτουργεί ως φυσικό αγχολυτικό, προάγοντας την παραγωγή ενδορφινών.
- Αληθινές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, καθώς οι βαθιές σχέσεις με άλλους ανθρώπους αποτελούν κλειδί για την ψυχική ισορροπία.
Όπως έχει αποδειχθεί από τον Brown & Ryan (2003), η συνειδητότητα επιτρέπει στα άτομα να διαχειρίζονται καλύτερα τα συναισθήματά τους και να αναπτύσσουν μεγαλύτερη ψυχολογική ανθεκτικότητα.
Απόδραση ή Συνειδητότητα;
Η επιθυμία για απόδραση είναι φυσιολογική, αλλά όταν γίνεται αυτοματοποιημένη συμπεριφορά, μπορεί να οδηγήσει σε ψυχολογικές δυσκολίες. Οι σύγχρονοι τρόποι διαφυγής, όπως η υπερβολική χρήση του διαδικτύου ή η κατάχρηση ουσιών, προσφέρουν μια ψευδαίσθηση ανακούφισης που τελικά επιδεινώνει το πρόβλημα.
Η εναλλακτική λύση δεν είναι να καταπιέσουμε την ανάγκη μας για διαφυγή, αλλά να την αντικαταστήσουμε με πρακτικές που προάγουν τη σύνδεση με το παρόν και τη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού μας.
Όπως επισημαίνουν οι Kabat-Zinn & Davidson (2011), η αληθινή γαλήνη δεν βρίσκεται στην αποφυγή της πραγματικότητας, αλλά στην αποδοχή και τη διαχείρισή της με πλήρη παρουσία.
