Μια φορά αρνείσαι να πας στο γυμναστήριο.
Μια φορά λες όχι σε μια ευκαιρία.
Μια φορά δεν σηκώνεις το τηλέφωνο.
Και ξαφνικά, η ζωή σου μοιάζει να έχει πάρει μια ελαφρώς διαφορετική τροχιά, σαν να στράφηκε μόλις τρεις μοίρες, που όμως, χιλιόμετρα μετά, σε πάνε αλλού.
Advertisment
Υπάρχει μια λεπτή, σχεδόν αόρατη γραμμή που συνδέει τις μικρές μας αποφάσεις με τις μεγάλες μας κατευθύνσεις. Ένα «όχι» που φαντάζει ασήμαντο — μια αναβολή, μια άρνηση, μια αποφυγή — μπορεί να λειτουργήσει ως το πρώτο πλακίδιο σε μια αλυσιδωτή ψυχολογική αντίδραση.
Είναι μηχανιστικό. Η ψυχή έχει φυσική. Αναπτύσσει δυνάμεις αδράνειας, ενεργειακές μετατοπίσεις, ροπή προς επανάληψη. Και πριν καν το καταλάβεις, το «όχι» δεν είναι πια μια αυτόνομη επιλογή, είναι συνήθεια. Και τότε, τα «ναι» που ακολουθούν, δεν είναι εκφράσεις επιθυμίας. Είναι παραχωρήσεις. Δεν αποφασίζεις, απλώς συμμορφώνεσαι λόγω αδράνειας.
Από το όχι στην αλυσιδωτή αντίδραση
Η δυναμική της αλυσιδωτής συμπεριφοράς είναι αθόρυβη, ήπια, διακριτική. Το όχι ψιθυρίζει και αυτός ο ψίθυρος μπορεί να γίνει ο νέος ρυθμός της ζωής σου, χωρίς να το καταλάβεις.
Advertisment
Αποφεύγεις μια συνάντηση. Δεν απαντάς σε ένα μήνυμα. Αναβάλεις μια δύσκολη απόφαση. Το κάθε τι έχει μια λογική εξήγηση — αλλά αν τα ενώσεις, φτιάχνεις μια αφήγηση που μιλά για απόσταση, παραίτηση, απομόνωση. Και το πιο ύπουλο; Καθώς χάνεις τον έλεγχο, πιστεύεις ότι απλώς «έτσι είσαι». Ότι αυτός ο εαυτός, που αποφεύγει, είσαι εσύ. Δεν συνειδητοποιείς πως είναι απλώς ο εαυτός σου σε τροχιά απομάκρυνσης.
Πώς το εξηγεί η ψυχολογία
Η ψυχολογία δεν βλέπει την ταυτότητά μας ως κάτι στατικό, αλλά ως προϊόν επαναλαμβανόμενων πράξεων. Όταν λες όχι ξανά και ξανά, το μυαλό σου δεν το βλέπει ως σύμπτωση. Το καταγράφει ως στοιχείο ταυτότητας.
Η γνωσιακή ασυμφωνία οδηγεί το μυαλό να ερμηνεύει τη συμπεριφορά σου ως λογική συνέχεια ενός εαυτού που “δεν θέλει”, “δεν το έχει”, “δεν μπορεί”. Παράλληλα, η θεωρία της αυτοαντίληψης δείχνει πως διαμορφώνεις την εικόνα του εαυτού σου παρατηρώντας τι κάνεις, όχι τι σκέφτεσαι. Κι έτσι, η επανάληψη χτίζει ταυτότητα. Όχι επειδή το επέλεξες, αλλά επειδή έτυχε να βρεθείς σε μια συνθήκη που σου έδειξε ότι η αποχή είναι πιο “ασφαλής”.
Η αθόρυβη δύναμη της παραίτησης
Σε αυτό το σημείο μπαίνει ένα από τα πιο κρίσιμα φαινόμενα της ψυχολογίας, η μαθημένη αβοηθησία. Όταν ο οργανισμός — άνθρωπος ή ζώο — μαθαίνει πως ό,τι κι αν κάνει, το αποτέλεσμα δεν αλλάζει, σταματά να προσπαθεί. Ακόμα κι όταν πλέον έχει τη δύναμη να δραπετεύσει, δεν το κάνει. Δεν είναι απάθεια αλλά εκπαίδευση στην παραίτηση.
Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στην καθημερινή ζωή. Όταν νιώθεις ότι καμία σου προσπάθεια δεν επιβραβεύεται, όταν η απογοήτευση αθροίζεται και η αποτυχία γίνεται συνήθεια, εγκαθίσταται αυτή η σιωπηλή παραδοχή: «Δεν έχει νόημα». Και τότε, το ψυχολογικό ντόμινο δεν είναι απλώς αλυσιδωτό, είναι αυτοπαγιδευμένο — μένεις κάτω επειδή έχεις ξεχάσει ότι μπορείς να σηκωθείς.
Το ντόμινο μπορεί να αντιστραφεί
Εδώ όμως βρίσκεται και η ελπίδα. Το ψυχολογικό ντόμινο λειτουργεί και αντίστροφα. Ένα μικρό, ειλικρινές «ναι» — στη φροντίδα, στην έκθεση, στη ζωή — μπορεί να ξεκινήσει μια αλυσιδωτή ανάκαμψη.
Σήμερα, λες ναι στο να βγεις για έναν μικρό περίπατο. Αυτό ανοίγει ένα παράθυρο καθαρού αέρα στη σκέψη σου. Αύριο κοιμάσαι λίγο καλύτερα. Μεθαύριο έχεις τη δύναμη να πάρεις ένα τηλέφωνο. Σιγά σιγά, το σώμα και το μυαλό συνεργάζονται. Και τότε, αρχίζεις να λες ναι στον εαυτό σου με πιο θεμελιακό τρόπο επειδή κάτι άρχισε να κινείται.
Το βάρος των μικρών «όχι»
Δεν είναι καταστροφή να πεις όχι. Το πρόβλημα ξεκινά όταν δεν βλέπεις πού οδηγεί. Κάθε όχι είναι και ένα μικρό σημείο εκτροπής. Και κάθε ναι που το ακολουθεί — όχι ως επιθυμία, αλλά ως παραίτηση — σε βάζει σε νέα κατεύθυνση.
Γι’ αυτό, να προσέχεις τα μικρά όχι και να τα παρατηρείς. Γιατί κάθε φορά που λες όχι σε κάτι, λες ναι σε κάτι άλλο. Και το ερώτημα που μένει είναι: σε τι ακριβώς λες ναι;
Βιβλιογραφία
- Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance
- Albert Bandura, Social Learning Theory
- Daryl Bem, Self-Perception Theory (1972)
- Martin Seligman, Learned Helplessness
- BJ Fogg, Tiny Habits
- Charles Duhigg, The Power of Habit
- Malcolm Gladwell, The Tipping Point
- Oliver Burkeman, Four Thousand Weeks
