Στη φυσική, η αρχή της ελάχιστης ενέργειας περιγράφει την τάση των συστημάτων να κινούνται προς καταστάσεις ελάχιστης δυναμικής ενέργειας. Τα μόρια ενός αερίου, για παράδειγμα, διατάσσονται με τρόπο που απαιτεί τη μικρότερη δυνατή επένδυση ενέργειας, ενώ ένα εκκρεμές θα σταθεροποιηθεί στη χαμηλότερη θέση του. Η φύση φαίνεται να ακολουθεί μια μορφή «τεμπελιάς». Αναζητά τη μέγιστη απόδοση με την ελάχιστη δαπάνη.
Η ίδια αρχή εφαρμόζεται, με μεταφορικούς και βιολογικούς όρους, και στον ανθρώπινο οργανισμό. Το σώμα μας προγραμματίζεται να εξοικονομεί ενέργεια. Από τον μεταβολισμό και τη λειτουργία του εγκεφάλου έως τις κινήσεις μας ή τον τρόπο σκέψης, ο βιολογικός μηχανισμός προτιμά τις λύσεις που απαιτούν τη λιγότερη προσπάθεια. Η βιολογική οικονομία μεταφράζεται σε ψυχική οικονομία.
Advertisment
Αυτό εξηγεί γιατί οι άνθρωποι δημιουργούν ρουτίνες. Όχι μόνο επειδή παρέχουν προβλεψιμότητα, αλλά κι επειδή μειώνουν το κόστος της απόφασης. Η λήψη αποφάσεων είναι μια ενεργοβόρα διαδικασία, και ο εγκέφαλος προτιμά την αυτοματοποίηση. Το ίδιο ισχύει για τις πεποιθήσεις και τις συναισθηματικές αντιδράσεις. Τείνουμε να διατηρούμε νοητικά μοντέλα ακόμη και όταν δεν εξυπηρετούν πλέον, επειδή η αλλαγή τους συνεπάγεται κατανάλωση ενέργειας.
Η ψυχική αδράνεια, λοιπόν, δεν είναι τεμπελιά με την ηθική έννοια. Είναι έκφραση ενός συστήματος που προστατεύεται από την υπερφόρτωση. Η στασιμότητα, ο αναβλητικός μηδενισμός, ή η προσκόλληση σε παλιές αφηγήσεις του εαυτού, αντανακλούν την αρχή της ελάχιστης ενέργειας σε λειτουργία.
Αν θέλουμε να κατανοήσουμε την ψυχολογική αλλαγή, πρέπει να την προσεγγίσουμε όχι ως «ανάγκη για πρόοδο», αλλά ως διατάραξη της ενεργειακής ισορροπίας. Αλλάζει κανείς, όταν το κόστος της παραμονής γίνεται μεγαλύτερο από το κόστος της μετακίνησης. Ο ψυχικός οργανισμός δεν μεταβάλλεται επειδή «θέλει» να βελτιωθεί, αλλά επειδή η αδράνεια είναι πλέον πιο ενεργοβόρα.
Advertisment
Σε νευροβιολογικό επίπεδο, οι μηχανισμοί της ενεργειακής οικονομίας είναι εντυπωσιακά ακριβείς. Ο εγκέφαλος, παρότι αντιπροσωπεύει περίπου το 2% του σωματικού βάρους, καταναλώνει σχεδόν το 20% της συνολικής ενέργειας του σώματος. Για να περιορίσει αυτό το κόστος, βασίζεται σε γνωστικά shortcuts — τα λεγόμενα heuristics — και στην επαναληπτική ενεργοποίηση γνωστών κυκλωμάτων. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται πάντα με γνώμονα την ακρίβεια, αλλά με κριτήριο την ενεργειακή αποδοτικότητα.
Αυτή η βιολογική τάση έχει βαθύ αντίκτυπο στη συναισθηματική μας ζωή. Οι ψυχολογικές επαναλήψεις — π.χ. η εμμονή σε γνωστές σκέψεις, η αναπαραγωγή ίδιων αντιδράσεων — προσφέρουν μια μορφή εσωτερικής εξοικονόμησης. Όμως, όταν τα σχήματα αυτά δεν ανανεώνονται, οδηγούν σε ψυχική κόπωση, συναισθηματική αποπροσωποποίηση ή ακόμη και σε καταθλιπτική στασιμότητα.
Στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, συχνά παρατηρείται αυτή η αντίσταση στην αλλαγή λόγω κόστους. Η αλλαγή απαιτεί «ενεργειακή επένδυση». Νέα νοητικά σχήματα, νέες αφηγήσεις, νέες διαδρομές στον εγκέφαλο. Χρειάζεται χρόνος, προσπάθεια και ψυχική προετοιμασία για να διαρραγεί η υπάρχουσα ισορροπία και να αντικατασταθεί από μια καινούρια.
Η υπαρξιακή προοπτική ενισχύει αυτή την εικόνα. Η συντήρηση της ταυτότητας, ακόμη και μιας περιοριστικής ή ψυχικά ανθυγιεινής ταυτότητας, προσφέρει σταθερότητα. Η αλλαγή, όσο απελευθερωτική κι αν φαντάζει, φέρει πάντα το βάρος του αγνώστου — και άρα, της επιπλέον ενεργειακής δαπάνης. Το ερώτημα που αντιμετωπίζει συχνά το άτομο δεν είναι αν θέλει να αλλάξει, αλλά αν αντέχει το κόστος της αλλαγής.
Ωστόσο, υπάρχουν στιγμές όπου η εσωτερική πίεση φτάνει σε κρίσιμο σημείο. Εκεί η αδράνεια γίνεται δυσβάσταχτη και το σύστημα αναγκάζεται να κινητοποιηθεί. Η κρίση λειτουργεί ως καταλύτης. Σπάζει τη δυναμική ισορροπία και ωθεί το άτομο σε ενεργοποίηση. Είναι τότε που η αρχή της ελάχιστης ενέργειας «υποχωρεί» προσωρινά, για να εξυπηρετήσει μια νέα ισορροπία, πιο βιώσιμη μακροπρόθεσμα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η ενεργειακή οικονομία πρέπει να παρακαμφθεί. Αντίθετα, η συνειδητή της αξιοποίηση μπορεί να προσφέρει δρόμους αυτορρύθμισης. Η αλλαγή δεν χρειάζεται να είναι βίαιη. Μικρές, σταδιακές μεταβολές — βήματα που δεν εξαντλούν το σύστημα — είναι πιο πιθανό να ενσωματωθούν. Η ψυχική ευφυΐα συνίσταται στη διάκριση του πότε η αδράνεια είναι προστασία και πότε παγίδα.
Η κατανόηση αυτής της αρχής μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για την εκπαίδευση, την ψυχοθεραπεία, ακόμη και για την πολιτική ή πολιτισμική αλλαγή. Ο άνθρωπος δεν πείθεται με λογικά επιχειρήματα μόνο· κινητοποιείται όταν η αλλαγή είναι ενεργειακά βιώσιμη. Η πρόοδος απαιτεί υποδομή. Και η υποδομή δεν είναι τίποτε άλλο από χώρο, χρόνο και διαθέσιμη ενέργεια.
Πηγές / Βιβλιογραφία:
- Baumeister, R. F., & Tierney, J. (2011). Willpower: Rediscovering the Greatest Human Strength. Penguin Books.
- Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux.
- Friston, K. (2010). The free-energy principle: a unified brain theory? Nature Reviews Neuroscience, 11(2), 127–138.
- Damasio, A. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. Harcourt Brace.
- LeDoux, J. (2002). Synaptic Self: How Our Brains Become Who We Are. Viking.
