Η ανθρώπινη προσοχή έχει την τάση να κατευθύνεται προς τα έξω. Η παρατήρηση των άλλων, η ανάλυση της συμπεριφοράς τους, η ενασχόληση με τις ανάγκες ή τα προβλήματά τους, αποτελούν συχνή συνθήκη της καθημερινότητας. Αυτή η εξωτερική εστίαση μπορεί να είναι λειτουργική και κοινωνικά αποδεκτή. Ωστόσο, όταν αποκτά σταθερότητα και ένταση, μπορεί να λειτουργεί ως μηχανισμός αποφυγής της επαφής με τον ίδιο τον εαυτό.
Η συνεχής προσήλωση στον “άλλον” δεν εκφράζει πάντα ενσυναίσθηση ή φροντίδα. Συχνά προκύπτει από την ανάγκη να μην στραφεί η προσοχή προς το εσωτερικό κενό, προς ερωτήματα χωρίς απαντήσεις, προς κομμάτια του εαυτού που δεν έχουν ειπωθεί ή αναγνωριστεί. Ο άλλος γίνεται τότε μέσο αποφυγής.
Advertisment
Ψυχολογική ανάλυση – Όταν ο άλλος γίνεται ασπίδα από τον εαυτό
Στην ψυχοδυναμική θεωρία, μηχανισμοί όπως η προβολή, η μετατόπιση και η συγχώνευση ταυτότητας εξηγούν τη λειτουργία της εξωτερικής προσήλωσης ως εσωτερικής άμυνας. Η προβολή — η απόδοση εσωτερικών συγκρούσεων ή φόβων σε εξωτερικά πρόσωπα — επιτρέπει την αποφόρτιση ενοχλητικών συναισθημάτων χωρίς εσωτερική επεξεργασία. Αντί να βιωθεί η αμφιθυμία, η ανασφάλεια ή ο θυμός, αυτά εντοπίζονται στον άλλον.
Η υπερενασχόληση με τον άλλον μπορεί επίσης να αποτελεί μορφή ταύτισης με εξωτερικό αντικείμενο, ιδίως όταν ο εσωτερικός πυρήνας ταυτότητας είναι αδύναμα διαμορφωμένος. Η προσωπική αξία εξαρτάται από την αναγνώριση του άλλου — ή από την αίσθηση ότι ο άλλος “χρειάζεται” την παρουσία, την καθοδήγηση ή την παρέμβαση. Αυτό το ψευδοενδιαφέρον συντηρεί ένα πρόσχημα σχεσιακής λειτουργίας, που στην πραγματικότητα αποτρέπει την επαφή με το προσωπικό βίωμα.
Η θεωρία του “ψευδούς εαυτού” του Donald Winnicott περιγράφει τον εσωτερικό διαχωρισμό ανάμεσα στην αυθεντική εμπειρία και σε μια λειτουργική, αλλά αποκομμένη, ταυτότητα. Η συνεχής δραστηριότητα γύρω από τους άλλους, όταν δεν συνοδεύεται από αυτοαναφορικότητα, μπορεί να αποτελεί τέτοιο ψευδή εαυτό: κοινωνικά αποδεκτό, σχεσιακά λειτουργικό, αλλά υπαρξιακά κενό.
Advertisment
Το εσωτερικό κενό -Τι είναι και πώς λειτουργεί
Το κενό μπορεί να ορίζεται ως απουσία, στην πραγματικότητα όμως είναι παρουσία του ανείπωτου. Μια κατάσταση εσωτερικής ασυνέχειας που δεν έχει λάβει έκφραση ή ερμηνεία. Δεν αποτελεί απαραίτητα παθολογικό σύμπτωμα· μπορεί να προκύπτει από ματαίωση, απώλεια, παρατεταμένη αποσύνδεση ή αδυναμία αυτοπαρατήρησης.
Αυτό το εσωτερικό κενό παράγει δράση — συχνά έντονη και φαινομενικά δημιουργική. Η κίνηση προς τα έξω μοιάζει με ζωτικότητα, αλλά είναι φυγή από τη σιγή του μέσα. Όσο η εστίαση παραμένει σε εξωτερικά προβλήματα, τόσο μειώνεται η ανάγκη αναμέτρησης με το εσωτερικό ερώτημα: «ποιος είμαι όταν δεν υπάρχει κανένας απέναντι;»
Η εξωτερική επίδειξη ενδιαφέροντος ως κοινωνικά ενισχυόμενο πρότυπο
Το σημερινό πολιτισμικό περιβάλλον επιβραβεύει τη δραστηριότητα, την προσφορά, τη “διαθεσιμότητα” κι έτσι η εστίαση στον άλλον έχει αναχθεί σε κανονιστικό ιδεώδες. Το “νοιάξιμο” προβάλλεται ως αξία, πολλές φορές όμως απογυμνώνεται από αυθεντικότητα και μετατρέπεται σε ρόλο.
Τα κοινωνικά μέσα εντείνουν αυτή τη δυναμική. Η δημόσια απόδοση φροντίδας, ενδιαφέροντος ή ευαισθησίας λειτουργεί ως συμβολικό κεφάλαιο. Ο άλλος, τότε, μετατρέπεται σε “σκηνή” επιτέλεσης σχέσης κι όχι σε αυθεντικό συνομιλητή. Η ενασχόληση με το εξωτερικό γίνεται μέσο αυτο-επιβεβαίωσης, και όχι ουσιαστικής συνάντησης.
Η πολιτισμική υπερενσυναίσθηση ενδέχεται να λειτουργεί ως μεταμοντέρνα μορφή αποφυγής: μια εξιδανίκευση του «νοιάζομαι», που εμποδίζει την ανάδυση του «δεν αντέχω να μείνω μόνος με τον εαυτό μου».
Διαπροσωπικές και ενδοψυχικές συνέπειες
Η υπερβολική προσήλωση στον άλλον, όταν δεν συνοδεύεται από αυτοεπίγνωση, έχει σαφείς επιπτώσεις:
Εσωτερική αποσύνδεση
Η ψυχική ενέργεια κατευθύνεται εξ ολοκλήρου προς το έξω. Το αποτέλεσμα είναι σταδιακή ατροφία της ικανότητας για αυτοπαρατήρηση, ενσώματη εμπειρία, στοχασμό.
Ασάφεια ταυτότητας
Όταν η προσωπική αξία εξαρτάται από την επίδραση στον άλλον, κάθε απόσυρση ή αδιαφορία βιώνεται ως απώλεια νοήματος.
Διατάραξη ορίων στις σχέσεις
Ο άλλος γίνεται πεδίο επέμβασης, διόρθωσης ή φροντίδας, συχνά χωρίς να ζητηθεί. Αυτό δημιουργεί σύγχυση ρόλων, πίεση ή συναισθηματική κόπωση, και τελικά απόσταση.
Ανακύκλωση της σκιώδους πλευράς
Ό,τι δεν έχει αναγνωριστεί εσωτερικά, επανεμφανίζεται διαρκώς στον έξω κόσμο. Η απογοήτευση, η κριτική ή η πικρία επαναλαμβάνουν το αρχικό κενό που δεν έχει ακόμα αποκωδικοποιηθεί.
Από την αποφυγή στην επαφή
Η στροφή προς τον άλλον δεν είναι πρόβλημα όταν προκύπτει από συνειδητή επιλογή και σταθερότητα εσωτερικής βάσης. Γίνεται, όμως, ψυχολογικό εμπόδιο όταν υποκαθιστά την επαφή με τον εαυτό. Ο άλλος τότε λειτουργεί ως καθρέφτης — όχι για αναγνώριση, αλλά για κάλυψη και η σκιά που αποφεύγεται, συνεχίζει να δρα ασυνείδητα.
Η αυτοπαρατήρηση δεν απαιτεί απομόνωση. Απαιτεί σωματική παρουσία στον εαυτό, ικανότητα αναγνώρισης συγκίνησης, και ανοχή στην εσωτερική αβεβαιότητα. Η σιωπή, όταν δεν απειλεί, μπορεί να γίνει το πιο σταθερό σημείο νοήματος κι η ψυχολογική ωρίμανση αρχίζει όταν σταματά η αποφυγή της κρίσιμης και συχνά άβολης επαφής με αυτό που ζητά να ειπωθεί εντός.
«Η σκιά δεν εξαφανίζεται με εξωστρέφεια. Εξασθενεί μόνο όταν αναγνωριστεί.»
Βιβλιογραφία
- Jung, C. G. (1959). Aion: Researches into the Phenomenology of the Self. Princeton University Press.
- Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. International Universities Press.
- Horney, K. (1950). Neurosis and Human Growth. Norton.
- Greenberg, L., & Pascual-Leone, A. (2006). Emotion in Psychotherapy: A Practice-Friendly Research Review. Journal of Clinical Psychology.
- Riso, D. R., & Hudson, R. (1999). The Wisdom of the Enneagram. Bantam Books.
