Σε μια συζήτηση στο βρετανικό Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του 2025, η νευροεπιστήμονας Eamon McCrory είπε κάτι που αιφνιδιάζει: «Η λεκτική κακοποίηση, ακόμη και όταν περιορίζεται σε λίγα επαναλαμβανόμενα, σκληρά λόγια, μπορεί να επηρεάσει τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο τόσο βαθιά όσο και η σωματική βία».
Αυτό φέρνει ένα αναπάντεχο ερώτημα. Ενώ όλοι αναγνωρίζουμε τη βλάβη από τη σωματική κακοποίηση, γιατί σπάνια βλέπουμε την ίδια αναγνώριση όταν μιλάμε για τα λόγια; Τι κάνει την «προφορική βία» τόσο αποδεκτή, όσο και τόσο καταστροφική;
Advertisment
Το παράδοξο βρίσκεται στην αορατότητα της γλώσσας. Η βία των λέξεων δεν αφήνει μελανιές. Όμως αφήνει ίχνη – κυριολεκτικά – στον εγκέφαλο.
Μηχανισμός: πώς τα λόγια γίνονται νευρικά κυκλώματα
Παιδιά που εκτίθενται σε επαναλαμβανόμενη λεκτική κακοποίηση – όπως ταπεινωτικά σχόλια, ειρωνεία, φωνές – παρουσιάζουν:
- Υπεραντιδραστική αμυγδαλή – ακόμη και ένα ουδέτερο βλέμμα μπορεί να εκληφθεί ως απειλή. Ο εγκέφαλος ερμηνεύει συνεχώς κινδύνους, έτοιμος για άμυνα ή φυγή.
- Μειωμένη συνδεσιμότητα με τον προμετωπιαίο φλοιό – περιορίζεται η ικανότητα συνειδητής ρύθμισης συναισθημάτων, αυξάνεται η παρορμητικότητα.
- Ελαττωματική λειτουργία του συστήματος ανταμοιβής – η ευχαρίστηση, η ανταμοιβή, το γέλιο γίνονται λιγότερο προσβάσιμα.
Αυτό σημαίνει ότι ο εγκέφαλος, σε μια διαρκή κατάσταση επιφυλακής, θυσιάζει τη χαρά για την επιβίωση. Κι αυτή η επανεκπαίδευση, όσο σιωπηλή κι αν είναι, είναι καθοριστική.
Advertisment
Κοινωνικό μοτίβο: η πολιτισμική ατιμωρησία της λεκτικής βίας
Μέσα σε πολλά περιβάλλοντα – οικογένειες, σχολεία, γήπεδα – η αυστηρή γλώσσα θεωρείται μέσο πειθαρχίας. Φράσεις όπως «αν δε φωνάξεις, δεν θα σε ακούσουν» ή «έτσι μαθαίνουν να αντέχουν» κρύβουν την παραδοχή ότι η γλώσσα μπορεί να είναι βία, αλλά είναι και «αναγκαία».
Σύμφωνα με έρευνα του University College London, το 41% των παιδιών στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν βιώσει λεκτική κακοποίηση από ενήλικες στο άμεσο περιβάλλον τους – με τα ποσοστά να αυξάνονται σε υποβαθμισμένες περιοχές. Αυτή η «χαμηλής έντασης» βία δεν τιμωρείται, δεν παρατηρείται, δεν αναγνωρίζεται.
Το αποτέλεσμα; Μια ολόκληρη κοινωνία που διδάσκει στα παιδιά να ανέχονται τον εξευτελισμό ως φυσικό μέρος της εκπαίδευσης και της κοινωνικοποίησης.
Το tipping point: πότε η επανάληψη γίνεται τραύμα
Ο μηχανισμός είναι ο ίδιος με τη σταγόνα που διαβρώνει το βράχο. Δε σχετίχεται με το μέγεθος του χτυπήματος, αλλά με τη σταθερότητα της επανάληψης. Μια φορά δεν είναι τίποτα. Δέκα φορές φτιάχνουν συνήθεια. Εκατό φορές γίνονται ταυτότητα.
Τα παιδιά που ακούνε διαρκώς «δεν είσαι αρκετός», «πάλι τα χάλασες», «δεν θα καταφέρεις τίποτα» αρχίζουν να εσωτερικεύουν την αφήγηση. Κι έτσι ο εγκέφαλος τους προσαρμόζεται σ’ αυτή την «ιστορία». Ενώ μπορούν να νιώσουν ασφάλεια ή χαρά, ο εγκέφαλός τους μαθαίνει να τις αποφεύγει, ως απειλητικές ή ανεπίτρεπτες.
Αντανάκλαση στη ζωή: από τον εγκέφαλο στις σχέσεις
Αυτό που αρχίζει ως νευροχημική μεταβολή καταλήγει να γίνει μοτίβο σχέσεων, τρόπος σκέψης, επανάληψη συμπεριφοράς:
- Άγχος και κατάθλιψη: Η υπερέκκριση κορτιζόλης προκαλεί σωματική και συναισθηματική εξάντληση.
- Απομόνωση: Τα παιδιά και αργότερα οι ενήλικες δυσκολεύονται να εμπιστευτούν, να ανοιχτούν.
- Αντίληψη κινδύνου παντού: Ο κόσμος μοιάζει εχθρικός γιατί έχει γίνει έτσι η εσωτερική «χαρτογράφηση» του.
Όπως είπε ένας ενήλικας με τέτοιο υπόβαθρο: «Ακόμη και η σιωπή με τρομάζει, γιατί περιμένω την επόμενη καταιγίδα».
Η δυνατότητα της αλλαγής: νευροπλαστικότητα και υποστήριξη
Ο εγκέφαλος όμως δεν είναι άκαμπτος. Μέσα από τη διαδικασία της νευροπλαστικότητας, μπορεί να επαναπρογραμματιστεί:
- Μέσω της ψυχοθεραπείας, όπου νέες αφηγήσεις χτίζονται.
- Μέσα από σταθερές και υποστηρικτικές σχέσεις, όπου το παιδί βιώνει ασφάλεια χωρίς όρους.
- Μέσα από την εκπαίδευση των ενηλίκων, που πρέπει να μάθουν να αποφεύγουν φράσεις-πληγές και να χρησιμοποιούν λέξεις-γέφυρες.
Η αλλαγή δεν είναι εύκολη, αλλά είναι δυνατή, όχι μόνο για το παιδί, αλλά για όλο το σύστημα που το περιβάλλει.
Η κοινωνία ως συνομιλητής και θεραπευτής
Η ευθύνη δεν ανήκει μόνο στον γονέα. Το σχολείο, οι πολιτικές δημόσιας υγείας, τα μέσα ενημέρωσης, όλοι έχουν ρόλο. Οι λέξεις που κυκλοφορούν δημόσια, τα πρότυπα γονεϊκότητας, ο τρόπος που μιλάμε στα παιδιά, επηρεάζουν την εικόνα του εαυτού τους.
Αν η κοινωνία επιμένει στο «πρέπει να σκληρύνουν», τότε μαθαίνουν να φοβούνται. Αντίθετα, αν δείξουμε πως η ευγένεια και η σταθερότητα είναι ισχυρές, τα παιδιά ανθίζουν.
Η ρητορική αλλάζει τα συστήματα. Κι όταν αλλάξει ο τρόπος που μιλάμε, αλλάζει και ο τρόπος που σκεφτόμαστε.
Η αναγκαιότητα της αλλαγής κουλτούρας
Η λεκτική κακοποίηση είναι το αόρατο τραύμα της σύγχρονης παιδικής ηλικίας. Δεν είναι ανάγκη να φωνάξεις για να πληγώσεις. Δεν χρειάζεται να χτυπήσεις για να προκαλέσεις μόνιμες αλλαγές στον εγκέφαλο.
Το στοίχημα είναι να αντιστρέψουμε την κουλτούρα της φωνής και του φόβου με κουλτούρα διαλόγου και ενσυναίσθησης. Είναι αποδεδειγμένα πιο υγιές, πιο αποτελεσματικό και πιο ανθρώπινο.
Πηγές:
- McCrory, E., & Danese, A. (2025). Development and Psychopathology.
- PsyPost (2025). “Verbal abuse changes how children’s brains develop, increasing risk of anxiety and depression”. https://www.psypost.org/verbal-abuse-changes-how-childrens-brains-develop-increasing-risk-of-anxiety-and-depression/
- UCL (2024). Child Verbal Abuse Survey. Institute of Psychiatry.
- National Scientific Council on the Developing Child (2023). “Early Experiences Can Alter Gene Expression and Affect Long-Term Development”.
- Reddit/r/CPTSD – αναφορές από ενήλικες με ιστορικό λεκτικής κακοποίησης (2024-2025).
- Harvard Center on the Developing Child (2022). “Toxic Stress and Brain Architecture”.
