Γιατί, ενώ ξέρεις τι θέλεις και ξέρεις ότι μπορείς, κάτι μέσα σου σαμποτάρει την πορεία σου; Γιατί η έξυπνη σκέψη συνοδεύεται τόσο συχνά από αυτοαμφιβολία;
Πρόκειται για ένα κοινό εσωτερικό δίλημμα. Οι πιο έξυπνοι, διεισδυτικοί και ευαίσθητοι άνθρωποι παρουσιάζουν συχνότερα φαινόμενα εσωτερικής αντίστασης. Το φαινόμενο της αυτοϋπονόμευσης αποτελεί έναν μηχανισμό με βαθιές ρίζες που αξίζει να αναγνωριστεί, να κατανοηθεί και να μετασχηματιστεί. Πρόκειται για μια δυναμική που αναδεικνύει την ανάγκη για αυθεντικότητα, ασφάλεια και αυτοαποδοχή.
Advertisment
Η παγίδα του νου που επεξεργάζεται ασταμάτητα
Οι έξυπνοι άνθρωποι διαθέτουν έναν νου που λειτουργεί συνεχώς. Παράγει σενάρια, προβλέπει ενδεχόμενα, αναλύει λεπτομέρειες. Αυτή η λειτουργία, γνωστή και ως υπερανάλυση, οδηγεί συχνά σε γνωστική υπερφόρτωση. Το αποτέλεσμα είναι αναβολή αποφάσεων και στασιμότητα. Όταν ο νους αναζητά αδιάκοπα το τέλειο βήμα, η δράση παραμένει σε εκκρεμότητα.
Ο ψυχολόγος Barry Schwartz περιγράφει αυτό το φαινόμενο ως «παράλυση μέσω ανάλυσης» (analysis paralysis), υπογραμμίζοντας ότι η ελευθερία επιλογών χωρίς πράξη οδηγεί σε ακινησία. Όταν κάθε πιθανό αποτέλεσμα επεξεργάζεται σε υπερβολικό βάθος, η ενέργεια καταναλώνεται σε εσωτερικές συζητήσεις αντί για εξωτερική δράση. Αυτό το μοτίβο ενισχύεται από τον φόβο της αποτυχίας, αλλά και από την επιθυμία για έλεγχο.
Η Amy Cuddy, γνωστή για τις έρευνές της στην κοινωνική ψυχολογία, υποστηρίζει πως η εσωτερική δύναμη ενισχύεται όταν το σώμα και ο νους συντονίζονται προς τη δράση και όχι την αποφυγή. Οι μικρές πράξεις καλλιεργούν την εμπιστοσύνη και τη σαφήνεια.
Advertisment
Το σύνδρομο του απατεώνα (impostor syndrome)
Το σύνδρομο του απατεώνα αναφέρεται στην αίσθηση ότι η επιτυχία είναι αποτέλεσμα τύχης και όχι ικανότητας. Οι άνθρωποι με υψηλή νοημοσύνη έχουν οξύτατη συνείδηση των ελλείψεών τους. Αυτό τους οδηγεί στο να αγνοούν τα επιτεύγματά τους και να αισθάνονται ότι «υποδύονται» τον ικανό.
Η Pauline Clance, πρωτοπόρος στη μελέτη του συνδρόμου, παρατήρησε ότι αυτό το μοτίβο είναι ιδιαίτερα συχνό σε άτομα με υψηλή απόδοση που μεγάλωσαν με την πίστη ότι πρέπει πάντα να αποδεικνύουν την αξία τους. Οι έξυπνοι άνθρωποι δεν προσπερνούν εύκολα τις αποτυχίες τους – τις εσωτερικεύουν. Αυτός ο βαθύς εσωτερικός διάλογος χτίζει μια ψευδαίσθηση «ανεπάρκειας», ακόμα και σε περιβάλλοντα όπου αναγνωρίζονται και εκτιμώνται.
Ο Dr. Valerie Young προσθέτει ότι οι άνθρωποι με σύνδρομο του απατεώνα συχνά βάζουν εξαιρετικά υψηλά πρότυπα και όταν τα πετυχαίνουν, τα μειώνουν ως “εύκολα” ή “τυχαία”, συντηρώντας τον φαύλο κύκλο.
Τελειομανία: Ο μεταμφιεσμένος σαμποτέρ
Η τελειομανία εμφανίζεται ως αφοσίωση στην ποιότητα, όμως λειτουργεί ως φρένο στην έκφραση και την πρόοδο. Ο τελειομανής περιμένει τις ιδανικές συνθήκες για να ξεκινήσει, κάτι που σπάνια συμβαίνει. Σύμφωνα με την Brené Brown, η τελειομανία – παρότι συχνά ταυτίζεται με την επιδίωξη της αριστείας – αποτελεί μηχανισμό αποφυγής ντροπής και αποδοκιμασίας.
Ο τελειομανής λειτουργεί με τη σκέψη ότι «αν δεν είναι τέλειο, δεν αξίζει να το προσπαθήσω». Αυτή η προσδοκία κρατά τα ταλέντα του σε αναμονή. Ο ψυχολόγος Tal Ben-Shahar τονίζει ότι η αριστεία επιτυγχάνεται μέσα από πράξη, λάθος και προσαρμογή κι όχι από στατική τελειότητα. Η συνεχής αναβολή γίνεται μοτίβο, προστατεύοντας την εικόνα του εαυτού, αλλά καθυστερώντας τη ζωή.
Οι βιωματικές ρίζες της αυτοϋπονόμευσης
Η αυτοϋπονόμευση έχει συχνά τις ρίζες της σε πρώιμες εμπειρίες ζωής:
- Παιδιά που έπρεπε να είναι «τέλεια» για να αποσπάσουν την αποδοχή.
- Έφηβοι που ξεχώριζαν για τις επιδόσεις τους, αλλά αισθάνονταν απομονωμένοι κοινωνικά.
- Νέοι ενήλικες που βίωσαν την επιτυχία ως υποχρέωση κι όχι ως χαρά.
Ο Carl Rogers τόνιζε ότι «το πιο σπάνιο δώρο είναι κάποιος να σ’ ακούει χωρίς να σε κρίνει». Η έλλειψη αυτής της αποδοχής οδηγεί σε εσωτερικούς κριτές που λειτουργούν ασταμάτητα. Το άτομο συσχετίζει την προσωπική του αξία με την επιτυχία, δημιουργώντας ένα ψυχολογικό φορτίο που επηρεάζει τη δράση.
Η ερευνήτρια Kristin Neff, πρωτοπόρος στην έννοια της αυτοσυμπόνιας, προτείνει την εσωτερική κατανόηση και φροντίδα ως βασικά εργαλεία προσωπικής εξέλιξης. Όταν ο εσωτερικός διάλογος βασίζεται στην τρυφερότητα και όχι στον φόβο, η αυτοϋπονόμευση χάνει τη δύναμή της.
Πρακτικές επανασύνδεσης με τον εαυτό
- Αναγνώρισε τα εσωτερικά μοτίβα: Κάθε φορά που νιώθεις την παρόρμηση να καθυστερήσεις, παρατήρησε τι την ενεργοποιεί. Η ερώτηση «τι προσπαθώ να προστατεύσω;» φωτίζει το πραγματικό κίνητρο πίσω από την αναβλητικότητα. Καταγράφοντας αυτές τις στιγμές, χτίζεις χάρτη αυτογνωσίας.
- Επανερμήνευσε την αποτυχία: Η αποτυχία αποτελεί απόδειξη προσπάθειας. Ο Thomas Edison είπε κάποτε: «Δεν απέτυχα. Βρήκα 10.000 τρόπους που δεν δουλεύουν.» Η αποτυχία προσφέρει δεδομένα, κατεύθυνση και βάθος.
- Καλλιέργησε έναν συμπονετικό εσωτερικό διάλογο: Μίλησε στον εαυτό σου όπως θα μιλούσες σε έναν καλό σου φίλο. Οι λέξεις μας διαμορφώνουν την αυτοεικόνα μας. Η φράση «ακόμα μαθαίνω» μεταμορφώνει την κρίση σε κίνητρο.
- Επίλεξε την πράξη αντί της τελειότητας: Ξεκίνα πριν νιώσεις 100% έτοιμος. Η δράση γεννάει διαύγεια. Όπως έγραψε η Marie Forleo: «Η σαφήνεια δεν γεννιέται στη σκέψη, αλλά στη συμμετοχή.» Κάθε μικρή πράξη είναι ένα βήμα προς την ελευθερία.
- Αναγνώρισε και τίμησε την αριστεία σου: Η αυθεντική αριστεία βασίζεται στην προσπάθεια, στην προθυμία να εξελίσσεσαι και στην αποδοχή του ατελούς ως γόνιμου. Όταν εκφράζεις την αλήθεια σου με συνέπεια, η αίσθηση αξίας γίνεται εσωτερική και σταθερή.
Από τη γνώση στη μεταμόρφωση
Η αυτοϋπονόμευση αποτελεί χάρτη – έναν πολύπλοκο, αλλά ειλικρινή χάρτη του τρόπου με τον οποίο προσπαθείς να προστατευτείς, να προσαρμοστείς και να παραμείνεις ασφαλής. Όσο περισσότερο φωτίζεις τα σημεία όπου το μυαλό προσπαθεί να σε προστατέψει με αναβολή ή αμφιβολία, τόσο περισσότερο επιστρέφεις στον αυθεντικό σου πυρήνα.
Η εξυπνάδα είναι εργαλείο. Όταν την ενώνεις με συμπόνια, πράξη και αυτεπίγνωση, δημιουργείς μια ζωή που χτίζεται με συνείδηση και σκοπό. Η ελευθερία δεν βρίσκεται στην τελειότητα – βρίσκεται στην αλήθεια. Και η αλήθεια είναι ότι ήδη έχεις όσα χρειάζεσαι για να προχωρήσεις.
Πηγές:
- Clance, P. R., & Imes, S. A. (1978). The Impostor Phenomenon in High Achieving Women.
- Brown, B. (2010). The Gifts of Imperfection.
- Rogers, C. (1961). On Becoming a Person.
- Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice.
- Pressfield, S. (2002). The War of Art.
- Forleo, M. (2019). Everything is Figureoutable.
- Young, V. (2011). The Secret Thoughts of Successful Women.
- Neff, K. (2011). Self-Compassion.
- Cuddy, A. (2015). Presence.
- Ben-Shahar, T. (2009). The Pursuit of Perfect.
