Δεν συνέβη ξαφνικά. Δεν υπήρξε κάποια τελετουργική μετάβαση, ούτε μια τεχνολογική ανακάλυψη που να κήρυξε το τέλος της συγκέντρωσης. Αντιθέτως, η εστίαση έσβησε όπως σβήνει ένα κερί σε δωμάτιο χωρίς οξυγόνο. Κάποια στιγμή, απλώς δεν μπορούσαμε πια να διαβάσουμε ένα άρθρο μέχρι τέλους, να παρακολουθήσουμε μια ταινία χωρίς να κοιτάμε το κινητό ή να μείνουμε ακίνητοι για λίγα λεπτά χωρίς να νιώθουμε ενόχληση.
Καλώς ήρθατε στην εποχή της παράκαμψης. Εκεί όπου η προσοχή δεν είναι πλέον εργαλείο, αλλά βάρος. Εκεί όπου η σκέψη δεν αναπτύσσεται γραμμικά, αλλά πηδάει από πλατφόρμα σε πλατφόρμα σαν ανέμελος ταξιδιώτης χωρίς προορισμό.
Advertisment
Μια νέα μορφή νοητικής οικονομίας
Ο ψυχολόγος Χέρμπερτ Σάιμον είχε πει πως «η πληροφορία καταναλώνει την προσοχή των αποδεκτών της» – δηλαδή, όσο περισσότερη πληροφορία έχουμε στη διάθεσή μας, τόσο πιο σπάνια γίνεται η προσοχή. Αν ζούσε σήμερα, ίσως θα έλεγε ότι η προσοχή έχει γίνει είδος υπό εξαφάνιση.
Οι πλατφόρμες τύπου TikTok, Instagram Reels και YouTube Shorts έχουν διαμορφώσει ένα νέο τοπίο, όπου το περιεχόμενο είναι κομμένο και ραμμένο για μέγιστη κατανάλωση με ελάχιστο κόπο. Κάθε βίντεο διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα, κάθε εικόνα υπόσχεται άμεση ικανοποίηση. Η εστίαση δεν είναι απλώς περιττή – είναι ασύμβατη με τη μορφή του μέσου.
Το αποτέλεσμα; Οι χρήστες (ή, πιο σωστά, οι εγκέφαλοί τους) εκπαιδεύονται να παρακάμπτουν. Παρακάμπτουν την ανάλυση, την αμφιβολία, την αλληλουχία. Ο νους προτιμά την ανανέωση έναντι της εμβάθυνσης, το καινούριο έναντι του σημαντικού.
Advertisment
Το παράδοξο της υπερδιέγερσης
Αν κοιτάξουμε από κοντά την καθημερινή μας εμπειρία, παρατηρούμε ένα αλλόκοτο φαινόμενο: ποτέ ξανά δεν είχαμε τόσα ερεθίσματα, και όμως βαριόμαστε πιο εύκολα. Είναι σαν ο εγκέφαλος να κατανάλωσε τόση «ζάχαρη πληροφορίας» που πλέον δεν μπορεί να αντλήσει ικανοποίηση από τίποτα.
Η υπερδιέγερση οδηγεί στη λεγόμενη «νευρωνική κόπωση». Κάθε ειδοποίηση, κάθε σήμα, κάθε scroll είναι ένα μικρό κροσέ στο μέτωπο της συγκέντρωσης. Και όπως ένας μποξέρ μετά από εκατοντάδες μικρά χτυπήματα, έτσι και η προσοχή μας αρχίζει να λυγίζει, όχι από ένα ισχυρό πλήγμα, αλλά από τα χιλιάδες μικρά.
Έρευνα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (Gloria Mark, 2023) έδειξε ότι ο μέσος εργαζόμενος στον τομέα της γνώσης αλλάζει δραστηριότητα στον υπολογιστή του κάθε 44 δευτερόλεπτα, ενώ χρειάζεται περίπου 25 λεπτά για να επιστρέψει πλήρως στην αρχική εργασία. Η προσοχή δεν είναι απλώς αποσπασμένη – είναι διαρκώς κατακερματισμένη.
Παράλληλα, έκθεση του Pew Research Center (2022) κατέδειξε ότι το 59% των εφήβων στις ΗΠΑ δηλώνουν πως νιώθουν «σχεδόν εθισμένοι» στη χρήση του smartphone τους, ενώ η πλειοψηφία δυσκολεύεται να περάσει πάνω από λίγες ώρες χωρίς να το ελέγξει. Δεν μιλάμε μόνο για αλλαγή συνηθειών· μιλάμε για νέα μορφή εξάρτησης.
Η δομή της σκέψης σε ανακατασκευή
Όταν αλλάζει η τεχνολογία, αλλάζει και το εργαλείο με το οποίο σκεφτόμαστε. Ο Μάρσαλ ΜακΛούαν έλεγε πως «το μέσο είναι το μήνυμα». Όμως ίσως ήρθε η ώρα να αναγνωρίσουμε ότι το μέσο είναι και η σκέψη.
Παλαιότερα, το διάβασμα ενός βιβλίου διαμόρφωνε μια αργή, στοχαστική, διαλεκτική δομή σκέψης. Τώρα, με τα short-form media, η σκέψη γίνεται αποσπασματική, αντανακλαστική, παλμική. Ο εγκέφαλος προσαρμόζεται στο ρυθμό των μέσων που καταναλώνει: αντί να «χτίζει» ιδέες, τις «σκανάρει». Αντί να εμβαθύνει, περνάει επιφανειακά.
Δεν είναι ότι δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε. Είναι ότι η συγκέντρωση έχει γίνει συνήθεια που δεν εξασκείται – άρα φθίνει.
Οι νέες γενιές και το ασυνείδητο κώλυμα της βαρεμάρας
Οι ψηφιακοί αυτόχθονες –δηλαδή τα παιδιά και οι έφηβοι που γεννήθηκαν με οθόνες στα χέρια τους– μεγαλώνουν σε έναν κόσμο όπου η αλληλεπίδραση είναι στιγμιαία και η αδράνεια εχθρός. Όμως η βαρεμάρα, όπως έχει δείξει η ψυχολογία, είναι αναγκαία για τη δημιουργικότητα. Είναι το κενό από το οποίο μπορούν να αναδυθούν νέες ιδέες.
Όταν ένα παιδί δεν βαριέται ποτέ, δεν μαθαίνει να διαχειρίζεται τον εσωτερικό του κόσμο. Μαθαίνει να τον διακόπτει. Αντικαθιστά το φαντάζεσθαι με το καταναλώνειν. Και αυτό διαμορφώνει όχι μόνο τον τρόπο που σκέφτεται, αλλά και το πώς νιώθει, πώς σχετίζεται, πώς αγαπά.
Η ψευδαίσθηση της πληροφορίας
Ένα από τα πιο επικίνδυνα αποτελέσματα της εποχής της παράκαμψης είναι η ψευδαίσθηση της κατανόησης. Όταν βλέπεις 100 βίντεο των 30 δευτερολέπτων για την κλιματική αλλαγή, μπορεί να νομίζεις ότι «ξέρεις». Όμως η πληροφορία χωρίς εμβάθυνση είναι σαν τα ψίχουλα χωρίς το ψωμί – υπαινίσσονται κάτι, αλλά δεν χορταίνουν.
Στην πραγματικότητα, όσο περισσότερο καταναλώνουμε σύντομο περιεχόμενο, τόσο μειώνεται η ικανότητά μας να ξεχωρίζουμε το σημαντικό από το επουσιώδες. Ο εγκέφαλος δεν προλαβαίνει να αξιολογήσει, γιατί είναι διαρκώς απασχολημένος με το να… προχωράει στο επόμενο.
Για να το καταλάβει κανείς αυτό, αρκεί να παρατηρήσει τι συμβαίνει σε μια σχολική τάξη ή σε μια αίθουσα πανεπιστημίου. Πολλοί μαθητές δυσκολεύονται να μείνουν προσηλωμένοι για περισσότερα από λίγα λεπτά. Το χέρι κινείται αυτόματα προς το κινητό. Η ανάγκη για εναλλαγή γίνεται φυσική αντίδραση. Δεν πρόκειται για έλλειψη κινήτρων, αλλά για αναδιαμόρφωση της συνήθειας της σκέψης.
Ο αντίλογος: Τα πιθανά οφέλη των Short-Form Media
Για λόγους ισορροπίας, αξίζει να δούμε και την άλλη πλευρά. Τα σύντομα βίντεο, παρά την αποσπασματική τους φύση, έχουν δημοκρατικοποιήσει την πρόσβαση στην πληροφόρηση. Νέοι δημιουργοί χωρίς μεγάλα μέσα μπορούν να μοιραστούν ιδέες, τέχνες ή ακόμα και επιστημονικές γνώσεις με εκατομμύρια ανθρώπους. Έρευνα του MIT Media Lab (2021) έδειξε ότι σύντομα μορφώματα βίντεο μπορούν να λειτουργήσουν ως «σκανδάλη» ενδιαφέροντος για πιο βαθιά αναζήτηση, ειδικά στους νέους.
Το ερώτημα είναι αν αυτά τα οφέλη αξιοποιούνται πράγματι για εμβάθυνση ή αν μένουν απλώς στο επίπεδο του ερεθίσματος. Το ίδιο το μέσο μπορεί να είναι εργαλείο εκπαίδευσης· αλλά αν χρησιμοποιείται κυρίως για γρήγορη κατανάλωση, τότε το όφελος χάνεται.
Αντίσταση: Η τέχνη του αργού
Η επαναφορά της εστίασης δεν θα έρθει από κάποιο λογισμικό, αλλά από μια πολιτισμική απόφαση. Να επιλέξουμε δηλαδή την αργή σκέψη σε έναν κόσμο που κινείται γρήγορα. Να διδάξουμε στα παιδιά την αξία της σιωπής. Να ενθαρρύνουμε την πλήξη ως προθάλαμο έμπνευσης.
Η ανάγνωση ενός βιβλίου, η συζήτηση χωρίς διακοπές, η απλή παρατήρηση ενός τοπίου χωρίς κινητό – είναι πράξεις σχεδόν επαναστατικές. Πρόκειται όμως για την επιβίωση της ανθρώπινης σκέψης.
Ο καθρέφτης που παραβλέπουμε
Ίσως τελικά η πιο επικίνδυνη διάσπαση να μην είναι αυτή της προσοχής, αλλά της σχέσης μας με τον εαυτό. Όταν κάθε μας παύση καλύπτεται από ήχο, εικόνα ή ειδοποίηση, τότε δεν μένει χώρος για εσωτερικό διάλογο. Και χωρίς αυτόν, τι είδους σκέψη παράγουμε;
Η εποχή της παράκαμψης δεν είναι μοιραία. Είναι επιλογή – έστω κι αν την κάναμε ασυνείδητα. Και κάθε επιλογή μπορεί να αναθεωρηθεί. Το σίγουρο είναι ότι μπορούμε να συγκεντρωθούμε ξανά. Το ερώτημα είναι, το θέλουμε αρκετά για να το προσπαθήσουμε;
«Γινόμαστε αυτό που παρατηρούμε. Διαμορφώνουμε τα εργαλεία μας και στη συνέχεια τα εργαλεία μας διαμορφώνουν εμάς.» – Neil Postman
Πηγές
- Gloria Mark, Attention Span: A Groundbreaking Way to Restore Balance, Happiness and Productivity, Hanover Square Press, 2023.
- Pew Research Center, Teens, Social Media and Technology 2022, Washington DC.
- MIT Media Lab, Short-form Content and Cognitive Engagement, 2021.
- Herbert Simon, Designing Organizations for an Information-Rich World, 1971.
- Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, 1964.
