Φανταστείτε ένα τραπέζι γεμάτο φαγητά, ποτήρια και συζητήσεις. Κάπου στο κέντρο, απομένει ένα μόνο κομμάτι γλυκού ή πίτσας. Οι συζητήσεις συνεχίζονται, τα πιρούνια ακουμπούν στα πιάτα, κι όμως αυτό το τελευταίο κομμάτι μένει εκεί, σχεδόν αόρατο και ταυτόχρονα έντονα παρόν. Όλοι το έχουν δει, όλοι το έχουν σκεφτεί, αλλά κανείς δεν απλώνει το χέρι. Αυτή η μικρή, καθημερινή σκηνή κρύβει μέσα της περισσότερη ψυχολογία απ’ ό,τι θα φανταζόμασταν.
Το «τελευταίο κομμάτι» ως κοινωνικό σύμβολο
Το τελευταίο κομμάτι σηματοδοτεί το τέλος της αφθονίας και την αρχή της έλλειψης. Όσο υπάρχει πληθώρα, η κατανάλωση είναι απλή υπόθεση· το να πάρεις ένα κομμάτι ανάμεσα σε πολλά δεν φέρει βάρος. Όταν όμως μείνει μόνο ένα, η επιλογή γίνεται φορτισμένη. Δεν είναι απλώς φαγητό· είναι σύμβολο κοινωνικής ισορροπίας.
Advertisment
Σε πολλές παρέες, το να αφήσεις το τελευταίο κομμάτι θεωρείται ένδειξη ευγένειας. Σαν να λες: «δεν βάζω τον εαυτό μου πάνω από τους άλλους». Άλλοι το ερμηνεύουν ως πράξη γενναιοδωρίας, άλλοι ως υπερβολική ευπρέπεια. Όπως κι αν το δει κανείς, το τελευταίο κομμάτι μετατρέπεται από βιολογική ανάγκη σε κοινωνικό μήνυμα.
Η σημασία του όμως δεν περιορίζεται στο τραπέζι. Μπορεί να ιδωθεί ως μεταφορά για το πώς λειτουργεί η κοινωνική ζωή: ποιος δικαιούται τον τελευταίο λόγο, ποιος παίρνει τον τελευταίο πόρο, ποιος απολαμβάνει ένα προνόμιο. Το τελευταίο κομμάτι, μικρό και φαινομενικά ασήμαντο, φωτίζει το πώς οργανώνουμε τη συνύπαρξή μας.
Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί
Πίσω από αυτή τη μικρή διστακτικότητα λειτουργούν ισχυροί ψυχολογικοί μηχανισμοί:
Advertisment
- Κοινωνικές νόρμες: Σε πολλές κουλτούρες, το να αφήσεις το τελευταίο κομμάτι συνδέεται με καλούς τρόπους. Δεν υπάρχει γραπτός κανόνας, αλλά μια σιωπηρή συμφωνία ότι η ευγένεια απαιτεί αυτοσυγκράτηση.
- Φόβος κοινωνικής κριτικής: Όποιος πάρει το τελευταίο κομμάτι ίσως θεωρηθεί λαίμαργος ή αγενής. Ο φόβος της αξιολόγησης μάς κάνει να αποσύρουμε το χέρι.
- Το φαινόμενο της ευγένειας (politeness theory): Η αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους διέπεται από την προσπάθεια να μην απειλήσουμε την «κοινωνική εικόνα» τους. Το τελευταίο κομμάτι γίνεται έτσι πεδίο διαπραγμάτευσης μεταξύ επιθυμίας και εικόνας.
- Διάχυση δικαιώματος (diffusion of entitlement): Όταν όλοι αισθάνονται ότι οι υπόλοιποι το δικαιούνται περισσότερο, κανείς δεν παίρνει την πρωτοβουλία. Το αποτέλεσμα είναι ακινησία.
Αυτοί οι μηχανισμοί δείχνουν πόσο στενά συνδεδεμένες είναι οι ατομικές μας επιθυμίες με την κοινωνική μας ταυτότητα. Ένα κομμάτι φαγητού γίνεται αφορμή να διαπραγματευτούμε το πώς θέλουμε να φαινόμαστε στα μάτια των άλλων.
Επιπλέον, η ψυχολογία της απόφασης μας δείχνει ότι οι μικρές επιλογές δεν είναι ποτέ απλές. Το τελευταίο κομμάτι ενεργοποιεί γνωστικές προκαταλήψεις: σκεφτόμαστε υπερβολικά το πώς θα ερμηνευθεί η πράξη μας, ή αποδίδουμε μεγαλύτερη σημασία στο βλέμμα των άλλων απ’ ό,τι πραγματικά έχει. Αυτό που στα μάτια μας μοιάζει με «μεγάλη κίνηση» ίσως να περνούσε απαρατήρητο, κι όμως η διστακτικότητα παραμένει.
Πολιτισμικές διαφορές
Η στάση απέναντι στο τελευταίο κομμάτι διαφέρει σημαντικά ανά τον κόσμο. Στην Ιαπωνία, για παράδειγμα, υπάρχει η έννοια του «otoshidama», όπου το τελευταίο κομμάτι συχνά αφήνεται για να προσφερθεί από τον οικοδεσπότη, ως ένδειξη σεβασμού προς τον καλεσμένο. Αντίθετα, στις μεσογειακές κουλτούρες, όπως στην Ελλάδα ή την Ιταλία, η επιμονή του οικοδεσπότη «φάε κι άλλο» συχνά οδηγεί στο να μη μείνει τίποτα στο πιάτο. Το τελευταίο κομμάτι δεν αφήνεται για ευγένεια, αλλά μοιράζεται ή προσφέρεται με επιμονή.
Σε κοινωνίες που έχουν βιώσει έλλειψη, το τελευταίο κομμάτι παίρνει ακόμη μεγαλύτερη αξία. Γίνεται σύμβολο μοιράσματος αλλά και αναμνήσεων δύσκολων εποχών. Σε κοινωνίες αφθονίας, αντίθετα, η αξία του είναι κυρίως συμβολική, όχι πρακτική.
Μια πιο βαθιά ματιά δείχνει ότι το τελευταίο κομμάτι εκφράζει τον τρόπο που οι πολιτισμοί αντιμετωπίζουν την έννοια της κοινότητας. Σε κοινωνίες όπου η συλλογικότητα έχει ισχυρή θέση, η πράξη μοιράσματος είναι αυτονόητη. Σε κοινωνίες με έντονο ατομικισμό, η σκηνή φορτίζεται περισσότερο με την αγωνία του «ποιος θα τολμήσει να πάρει το τελευταίο». Οι μικρές χειρονομίες στο τραπέζι γίνονται καθρέφτης των μεγάλων αξιών μιας κοινωνίας.
Η ψυχολογία της απόλαυσης και της ενοχής
Το τελευταίο κομμάτι αγγίζει και μια βαθύτερη πτυχή: τη σχέση μας με την απόλαυση και την ενοχή. Όποιος το πάρει, ικανοποιεί μια επιθυμία αλλά ίσως νιώσει και ενοχές. Αυτή η αμφιθυμία μοιάζει με το πώς συχνά σχετιζόμαστε με την κατανάλωση γενικότερα — από το φαγητό μέχρι τις μικρές απολαύσεις της ζωής.
Η ψυχολογία του αυτοελέγχου (self-control theory) δείχνει ότι οι άνθρωποι συχνά αποφεύγουν μικρές απολαύσεις για να προστατεύσουν την κοινωνική τους εικόνα. Ταυτόχρονα, η έρευνα για την ενοχή της κατανάλωσης (consumption guilt) δείχνει ότι συχνά συνδέουμε το «να φάω κάτι παραπάνω» με μια μορφή προσωπικής αδυναμίας. Έτσι, το τελευταίο κομμάτι γίνεται πεδίο όπου συγκρούονται η χαρά της απόλαυσης με το βάρος της αυτοσυγκράτησης.
Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε και τον ρόλο της αναβολής. Ορισμένοι αφήνουν το τελευταίο κομμάτι σκόπιμα, με την ελπίδα να το πάρουν αργότερα, όταν «θα είναι σίγουρο ότι κανείς δεν το θέλει». Αυτή η στρατηγική δείχνει την αμφιθυμία ανάμεσα στην επιθυμία και στην προσπάθεια να φανεί κανείς ευγενικός. Μια μικρή τακτική που όμως αποκαλύπτει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στο κοινωνικό πρόσωπο και στην προσωπική ικανοποίηση.
Τεστ συμπεριφοράς
Το τελευταίο κομμάτι στο τραπέζι είναι ένα μικρό καθημερινό τεστ κοινωνικής συμπεριφοράς. Δεν αφορά μόνο το φαγητό, αλλά την ισορροπία ανάμεσα στο «εγώ» και στο «εμείς». Κρύβει μέσα του την ανάγκη για σύνδεση, για αποδοχή, για σεβασμό στους άλλους, αλλά και για δικαίωμα στην προσωπική απόλαυση.
Η μικρή αυτή σκηνή φανερώνει ότι ακόμη και στις πιο απλές πράξεις κουβαλάμε μαζί μας κοινωνικούς κανόνες, μνήμες και αξίες. Ο τρόπος που θα λυθεί το «δίλημμα του τελευταίου κομματιού» δεν αλλάζει τον κόσμο, φωτίζει όμως τον τρόπο που στεκόμαστε ο ένας απέναντι στον άλλο. Και αυτή η γνώση μάς βοηθά να κατανοήσουμε βαθύτερα την ανθρώπινη εμπειρία.
Πηγές και έμπνευση
- Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life (1956)
- Brown, P. & Levinson, S., Politeness: Some Universals in Language Usage (1987)
- Baumeister, R. F. & Vohs, K. D., Handbook of Self-Regulation (2004)
- Rozin, P. et al., “The meaning of food in different cultures: A cross-cultural perspective” (Journal of Consumer Research, 2006)
- Έρευνες για κοινωνικές νόρμες, ευγένεια και κατανάλωση
