Σε ένα τυπικό γραφείο, ένας υπάλληλος λαμβάνει οδηγία να πει ψέματα σε έναν πελάτη. Ξέρει πως είναι λάθος. Το νιώθει. Κι όμως, υπακούει. Σε ένα σχολείο, ένα παιδί κάνει κάτι που αντιβαίνει στη συνείδησή του, μόνο και μόνο επειδή το είπε ο δάσκαλος. Η υπακοή δεν συμβαίνει μόνο σε αυταρχικά καθεστώτα ή σε στρατιωτικά περιβάλλοντα. Συμβαίνει καθημερινά, μέσα στα γραφεία, στα σχολεία, στα σπίτια μας. Και πολλές φορές, συγκρούεται ευθέως με ό,τι πιστεύουμε βαθιά.
Γιατί όμως υπακούμε, ακόμη κι όταν μέσα μας κάτι αντιστέκεται; Τι είναι αυτό που μας οδηγεί στο να προδίδουμε —έστω στιγμιαία— τις αξίες μας; Η απάντηση, αν και δυσάρεστη, είναι βαθιά ριζωμένη στην ψυχολογία της υπακοής.
Advertisment
Το πείραμα του Milgram και η αθέατη δύναμη της εξουσίας
Το 1961, ο κοινωνικός ψυχολόγος Stanley Milgram θέλησε να απαντήσει σε ένα καίριο ερώτημα της εποχής: πώς απλοί άνθρωποι συμμετείχαν σε αποτρόπαιες πράξεις κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Η προσέγγισή του ήταν ριζοσπαστική. Σχεδίασε ένα πείραμα στο οποίο «καθημερινοί» πολίτες καλούνταν να χορηγήσουν (φαινομενικά) ηλεκτροσόκ σε έναν άγνωστο, κάθε φορά που έκανε λάθος σε μια τεστ μνήμης. Η πίεση δεν ερχόταν από όπλα ή απειλές. Ερχόταν από έναν άντρα με λευκή ρόμπα που έλεγε απλά: «Συνεχίστε, το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε».
Το σοκαριστικό εύρημα; Το 65% των συμμετεχόντων έφτασαν μέχρι το τέλος – μέχρι το θανατηφόρο υποτιθέμενο σοκ – απλώς επειδή κάποιος με λευκή ρόμπα τους το ζήτησε. Δεν ήταν σαδιστές, αλλά δεν ένιωθαν υπεύθυνοι, γιατί «εκτελούσαν εντολές».
Ο Milgram δεν αποκάλυψε μόνο ένα κοινωνικό φαινόμενο – ξεσκέπασε τη βαθιά ανθρώπινη τάση να εκχωρούμε τη συνείδησή μας στην εξουσία.
Advertisment
Πώς λειτουργεί η υπακοή μέσα μας;
Η υπακοή είναι ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο που ακουμπά σε βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης λειτουργίας. Από μικροί, μαθαίνουμε να υπακούμε στους γονείς, στους δασκάλους, στους θεσμούς. Η υπακοή παρουσιάζεται ως αρετή, ως συνώνυμο της καλής συμπεριφοράς. Έτσι, μεγαλώνουμε σε έναν κόσμο που μας εκπαιδεύει να υποτάσσουμε την κρίση μας σε εκείνους που «ξέρουν καλύτερα».
Ένας από τους πιο ισχυρούς μηχανισμούς είναι η αποπροσωποποίηση της ευθύνης. Όταν ενεργούμε υπό εντολές, δεν νιώθουμε υπεύθυνοι για τις συνέπειες – τις αποδίδουμε σε κάποιον άλλο, ανώτερο. Επίσης, υπάρχει η γνωστική ασυμφωνία: ο ψυχικός μηχανισμός που μας σπρώχνει να «μακιγιάρουμε» τις πράξεις μας για να συμβαδίζουν με την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Αν πιστεύουμε πως είμαστε καλοί άνθρωποι, θα βρούμε τρόπο να δικαιολογήσουμε την υπακοή μας – ακόμα κι αν προκάλεσε βλάβη.
Κι όλα αυτά τροφοδοτούνται από κάτι ακόμα πιο ανθρώπινο: την ανάγκη για ένταξη. Να μη διαφέρουμε, να μη ξεχωρίζουμε, να μη ρισκάρουμε τη θέση μας. Η υπακοή προσφέρει ένα καταφύγιο. Ένα άλλοθι. Και γι’ αυτό είναι τόσο επικίνδυνη όταν είναι άκριτη.
Όταν υπακούμε ενάντια στις αξίες μας
Η πιο οδυνηρή πτυχή της υπακοής είναι η εσωτερική σύγκρουση που γεννά. Όταν κάνουμε κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τις αξίες μας, νιώθουμε ότι προδίδουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Αυτή η αίσθηση μπορεί να μην εμφανιστεί άμεσα, αλλά αφήνει ίχνη.
Η ενοχή μπορεί να εκφραστεί ως άγχος, ως δυσκολία ύπνου, ως ένα αίσθημα «δυσφορίας» που δεν ξέρουμε ακριβώς από πού προέρχεται. Όσο πιο συστηματικά υποχωρούμε, τόσο πιο πολύ διαβρώνεται η αίσθηση του εαυτού μας. Μπορεί να αρχίσουμε να νιώθουμε αδύναμοι, αποσυνδεδεμένοι ή ακόμη και αναξιοπρεπείς – σαν να μην αναγνωρίζουμε πια ποιοι είμαστε.
Και κάπου εκεί, μπορεί να εμφανιστεί και η ηθική κόπωση. Όταν οι εσωτερικές συγκρούσεις πολλαπλασιάζονται και δεν βρίσκουν διέξοδο, έρχεται η αποστασιοποίηση. Κλείνουμε τα μάτια. Σταματάμε να νοιαζόμαστε.
Η υπακοή που δεν είναι πάντα προφανής
Η υπακοή δεν εκδηλώνεται μόνο όταν κάποιος μας φωνάζει να κάνουμε κάτι. Εκδηλώνεται και στις πιο ήσυχες, πολιτισμένες στιγμές. Όταν, για παράδειγμα, συμφωνούμε με κάτι που μας βρίσκει αντίθετους για να «μην δημιουργήσουμε πρόβλημα». Όταν δεν εκφράζουμε τη διαφωνία μας σε μια σύσκεψη γιατί ξέρουμε ότι «δεν είναι η ώρα». Όταν μένουμε σε μια σχέση ή σε μια δουλειά που μας φθείρει, επειδή έτσι πρέπει.
Αυτή η υπακοή μοιάζει με προσαρμογή. Με ενσυναίσθηση. Με κατανόηση. Μόνο που, πολλές φορές, είναι απλώς μια καλά συγκαλυμμένη αποξένωση από τον εαυτό μας. Κι όσο περισσότερο υπακούμε, τόσο λιγότερο θυμόμαστε ποια ήταν η αρχική μας φωνή. Γι’ αυτό και η καθημερινή υπακοή είναι πιο επικίνδυνη από την καταναγκαστική. Γιατί δύσκολα την αναγνωρίζεις και ακόμη δυσκολότερα της αντιστέκεσαι.
Ποια υπακοή είναι υγιής και πώς μαθαίνουμε να λέμε όχι
Δεν είναι η υπακοή από μόνη της προβληματική. Υπάρχουν στιγμές που είναι αναγκαία και ωφέλιμη για τη συνεργασία, την ασφάλεια, την κοινωνική συνοχή. Το πρόβλημα ξεκινά όταν παύει να είναι επιλογή και γίνεται αυτοματισμός. Όταν υπακούμε επειδή δεν μάθαμε να κρίνουμε, να αμφισβητούμε, να προστατεύουμε την εσωτερική μας πυξίδα.
Το αντίδοτο στην τυφλή υπακοή είναι η συνείδηση. Να μπορούμε να ρωτάμε όχι μόνο «ποιος το είπε;», αλλά και «είναι σωστό;». Να αναγνωρίζουμε τα όρια μας και να τα προστατεύουμε. Να αποδεχόμαστε ότι το «όχι» δεν είναι πράξη επιθετικότητας, αλλά διεκδίκησης. Και να δίνουμε χώρο στον εαυτό μας να μην συμφωνεί, ακόμα κι όταν η πλειοψηφία συμφωνεί. Χρειάζεται επίγνωση. Να ξέρεις πότε η σιωπή σου είναι σοφία —και πότε είναι συνενοχή.
Υπακοή και ηθική
Η υπακοή στην αυθεντία είναι βαθιά ριζωμένη στον ανθρώπινο ψυχισμό. Μας προσφέρει ασφάλεια, αποδοχή, ένα αίσθημα τάξης. Αλλά όταν γίνεται μηχανική, όταν μας απομακρύνει από τον εαυτό μας, όταν μας οδηγεί σε πράξεις ή σιωπές που μας βαραίνουν, τότε γίνεται επικίνδυνη.
Κάθε φορά που λέμε «απλώς ακολούθησα εντολές», αξίζει να σταθούμε και να σκεφτούμε: ποιοι επηρεάστηκαν από αυτή την επιλογή; Ποιος αδικήθηκε, ποιος σιώπησε, ποιος υπέφερε επειδή εμείς επιλέξαμε να μη φέρουμε αντίρρηση; Γιατί η υπακοή δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Κουβαλά πάντα συνέπειες, ακόμα κι αν δεν τις βλέπουμε άμεσα. Κι όταν αυτές οι συνέπειες βαραίνουν ανθρώπους, σχέσεις ή αξίες, τότε η σιωπή μας μετατρέπεται σε συνενοχή.
«Η ηθική αρχίζει εκεί όπου τελειώνει η υπακοή» — Erich Fromm
Πηγές:
- Milgram, S. (1974). Obedience to Authority: An Experimental View. Harper & Row.
- Zimbardo, P. G. (2007). The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil. Random House.
- Haslam, S. A., & Reicher, S. D. (2012). Contesting the “Nature” Of Conformity: What Milgram and Zimbardo’s Studies Really Show. PLOS Biology, 10(11), e1001426.
- Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. Personality and Social Psychology Review, 3(3), 193–209.
- Burger, J. M. (2009). Replicating Milgram: Would people still obey today? American Psychologist, 64(1), 1–11.
