Πόσες φορές σας έτυχε να μπείτε σε έναν ανελκυστήρα και να νιώσετε ότι ο χρόνος επιβραδύνεται; Είστε εσείς και ένας – ή περισσότεροι – άγνωστοι. Κανείς δεν μιλά. Όλοι αποφεύγουν το βλέμμα. Κοιτάτε τα κουμπιά, το ταβάνι, το κινητό σας. Και μέσα σε αυτά τα λίγα δευτερόλεπτα, κάτι συμβαίνει. Μια αόρατη ένταση δημιουργείται, ένας λεπτός χορός αποστάσεων και σιωπής παίρνει μορφή.
Ο ανελκυστήρας, αυτό το μικρό, μεταλλικό κουτί, είναι ένα ιδανικό σκηνικό για να παρατηρήσει κανείς την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι ένας κοινωνικός καθρέφτης. Μέσα του, οι κανόνες της απόστασης, της σιωπής, της παρατήρησης και της αποφυγής αποκτούν σχεδόν τελετουργική διάσταση.
Advertisment
Η έννοια της προσωπικής ζώνης
Ο ανθρωπολόγος Edward T. Hall εισήγαγε την έννοια της “προσωπικής ζώνης” ή αλλιώς proxemics. Σύμφωνα με τη θεωρία του, κάθε άνθρωπος έχει μια αόρατη ζώνη γύρω του, ένα είδος ιδιωτικού χώρου, που όταν παραβιάζεται, προκαλεί δυσφορία. Αυτή η απόσταση είναι αποτέλεσμα πολιτισμικών, κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων. Στις βόρειες κοινωνίες, όπως η Σουηδία ή η Φινλανδία, αυτή η ζώνη είναι αρκετά μεγάλη. Αντίθετα, σε πιο θερμές και εξωστρεφείς κοινωνίες, όπως αυτές της Μεσογείου, η απόσταση μικραίνει.
Όμως ο ανελκυστήρας δεν αφήνει περιθώρια επιλογής. Είναι ένας κοινός χώρος, περιορισμένος, όπου η φυσική απόσταση μεταξύ των ατόμων είναι πολύ μικρή. Εκεί δοκιμάζονται τα όρια της προσωπικής ζώνης. Οι άνθρωποι προσαρμόζονται, βρίσκουν γωνίες, κρατούν τα χέρια κοντά στο σώμα, αποφεύγουν το βλέμμα. Δεν είναι αμηχανία που δείχνει αδυναμία. Αντίθετα, είναι μια πολύ εκλεπτυσμένη μορφή κοινωνικής συμπεριφοράς, σχεδιασμένη για να διατηρεί την ισορροπία σε έναν χώρο όπου δεν υπάρχουν πολλές επιλογές.
Οι άγραφοι κανόνες της σιωπής
Στο εσωτερικό ενός ασανσέρ, ισχύουν άγραφοι κοινωνικοί κανόνες που ακολουθούνται με συνέπεια. Δεν τους μαθαίνουμε σε κάποιο σχολείο, δεν τους διδασκόμαστε από γονείς ή εκπαιδευτικά προγράμματα κι όμως, τους εφαρμόζουμε.
Advertisment
Πρώτον, σιωπή. Σπάνια μιλά κανείς, εκτός αν βρίσκεται με κάποιον γνωστό. Αν υπάρξει ομιλία, είναι συνήθως σύντομη, χαμηλόφωνη, περιορισμένη. Δεύτερον, αποφυγή βλεμμάτων. Το να κοιτάξεις κάποιον στα μάτια σε τόσο κοντινή απόσταση μπορεί να εκληφθεί ως εισβολή, ακόμα και απειλή. Τρίτον, διανομή χώρου. Ακόμα και αν ο χώρος είναι περιορισμένος, οι επιβάτες στέκονται με τρόπο ώστε να υπάρχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ τους.
Αυτοί οι κανόνες λειτουργούν ως ένας μηχανισμός κοινωνικής ευγένειας. “Είμαστε μαζί σε έναν κλειστό χώρο και για να νιώθουμε όλοι άνετα, τηρούμε κανόνες”.
Η κοινωνική ψυχολογία της καθημερινότητας
Ο Erving Goffman, ένας από τους σημαντικότερους κοινωνιολόγους του 20ού αιώνα, περιέγραψε τη δημόσια ζωή ως μια σκηνή όπου όλοι οι άνθρωποι παίζουν ρόλους. Κάθε καθημερινή αλληλεπίδραση, όσο μικρή κι αν φαίνεται, έχει σημασία. Μέσα στον ανελκυστήρα, παίζουμε τον ρόλο του διακριτικού συνεπιβάτη. Δεν είμαστε αδιάφοροι, αλλά επιλέγουμε να μην ενοχλήσουμε.
Η συμπεριφορά μας στο ασανσέρ δείχνει την ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε σε συνθήκες που απαιτούν συγχρονισμό, υπομονή και λεπτότητα.
Ο ρόλος της τεχνολογίας στην κοινωνική απόσυρση
Τα τελευταία χρόνια, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την εγγύτητα στο ασανσέρ έχει αλλάξει. Η τεχνολογία μάς προσφέρει νέους τρόπους για να αποσυρθούμε από το κοινωνικό παρόν. Κρατάμε τα κινητά μας, φοράμε ακουστικά, διαβάζουμε ειδοποιήσεις, στέλνουμε μηνύματα.
Αυτές οι συμπεριφορές είναι μια σύγχρονη μορφή διαχείρισης του κοινωνικού χώρου. Το κινητό λειτουργεί ως προέκταση της προσωπικής μας ζώνης. Μας βοηθά να αισθανθούμε ότι διατηρούμε κάποιον έλεγχο. Μπορούμε να επιλέξουμε πού στρέφουμε την προσοχή μας, πώς ερμηνεύουμε τον χρόνο που περνά, πώς γεμίζουμε τα δευτερόλεπτα της διαδρομής.
Όταν κάποιος σπάει τους κανόνες
Ερευνητές στην κοινωνική ψυχολογία έχουν πειραματιστεί με το τι συμβαίνει όταν κάποιος “παραβιάζει” τους κοινωνικούς κανόνες του ασανσέρ. Για παράδειγμα, όταν κάποιος κοιτάει συνεχώς τους υπόλοιπους, μιλά δυνατά ή στέκεται πολύ κοντά χωρίς λόγο, προκαλεί αμηχανία, ακόμη και ένταση. Όμως, υπάρχουν και πιο ήπιοι τρόποι παρέμβασης. Ένα απλό “καλημέρα”, μια φιλική παρατήρηση για τον καιρό ή ένα αυθόρμητο χαμόγελο μπορεί να μεταμορφώσει τελείως την ατμόσφαιρα.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι άλλοι επιβάτες ανταποκρίνονται θετικά. Χαμογελούν, ανταποδίδουν τον χαιρετισμό, συμμετέχουν. Αυτό δείχνει ότι η σιωπή του ασανσέρ είναι επιλογή και όπως κάθε κοινωνικός κανόνας, έχει περιθώρια ευελιξίας.
Η αμηχανία είναι μια προσαρμοστική συμπεριφορά, που όμως δεν είναι δεσμευτική. Μπορούμε να την ανατρέψουμε αν και όποτε το επιθυμούμε.
Ο κοινός μας χώρος ως καθρέφτης πολιτισμού
Το πώς στεκόμαστε στο ασανσέρ λέει κάτι για τον πολιτισμό μας. Για το πώς αντιλαμβανόμαστε τη συνύπαρξη, την ευγένεια, την εγγύτητα. Ο δημόσιος χώρος είναι γεμάτος με τέτοιες «προκλήσεις» που συνθέτουν την κουλτούρα μιας κοινωνίας.
Στον ανελκυστήρα, μαθαίνουμε να σεβόμαστε, να παρατηρούμε, να προσαρμοζόμαστε, να περιμένουμε. Είναι ένας χώρος όπου η ένταση μεταξύ ατομικότητας και κοινότητας βρίσκει ένα προσωρινό, εύθραυστο ισοζύγιο.
Αυτή η λεπτή ισορροπία είναι χαρακτηριστικό μιας ώριμης κοινωνίας. Δεν καταπιέζει την έκφραση, αλλά αναγνωρίζει την αξία της σιωπηρής συνύπαρξης.
Ένας καθημερινός καθρέφτης του εαυτού μας
Ο ανελκυστήρας μάς προσφέρει καθημερινά μια μοναδική ευκαιρία για παρατήρηση. Παρατήρηση των άλλων, αλλά και του εαυτού μας. Πώς αντιδρούμε; Πώς στεκόμαστε; Τι νιώθουμε;
Μπορούμε να επιλέξουμε να δούμε αυτές τις στιγμές όχι ως κενές, αλλά ως γεμάτες νόημα. Ένα μικρό “καλημέρα” μπορεί να γίνει έναυσμα για μια νέα μέρα με καλύτερη διάθεση. Ένα χαμόγελο μπορεί να θυμίσει σε κάποιον ότι δεν είναι αόρατος. Ένα βλέμμα κατανόησης μπορεί να σπάσει την ψευδαίσθηση της απομόνωσης. Ο κόσμος του ασανσέρ είναι μικρός, αλλά το τι αποκαλύπτει για εμάς είναι μεγάλο.
Πηγές & Βιβλιογραφία
- Hall, Edward T. (1966). The Hidden Dimension. Anchor Books.
- Goffman, Erving (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. Anchor Books.
- Goffman, Erving (1963). Behavior in Public Places: Notes on the Social Organization of Gatherings. Free Press.
- Argyle, Michael (1988). Bodily Communication. Methuen.
- Milgram, Stanley (1970). The Experience of Living in Cities: The Psychological Impact
- Sommer, Robert (1969). Personal Space: The Behavioral Basis of Design. Prentice-Hall.
- Turkle, Sherry (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.
