Σκέψου έναν άνθρωπο που διασχίζει μια αίθουσα γεμάτη καθρέφτες. Κάθε καθρέφτης του δείχνει μια εκδοχή της πραγματικότητας. Άλλος τον λεπταίνει, άλλος τον παραμορφώνει, άλλος τον φέρνει πιο κοντά από όσο είναι. Αν σταθεί σε έναν, νιώθει ότι κάτι δεν πάει καλά. Αν σταθεί σε όλους, ζαλίζεται. Κάποια στιγμή, κάθεται κάτω, και λέει, « Δεν έχει νόημα να κοιτάω άλλο. Όλα ψέματα είναι».
Αυτό ακριβώς είναι ο σύγχρονος πολίτης. Ένα άτομο εγκλωβισμένο σε ένα τοπίο υπερπληροφόρησης και χαμηλής αξιοπιστίας. Δεν έχει πρόβλημα πρόσβασης στη γνώση· έχει πρόβλημα εμπιστοσύνης. Και αυτή η απώλεια εμπιστοσύνης δεν είναι μια φυσική εξέλιξη – είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα, ένα σύστημα που επιβραβεύει την καχυποψία και αποθαρρύνει τη σκέψη.
Advertisment
Από την πληροφορία στο αίσθημα
Στην αρχή, η πληροφορία ήταν γεγονός. Κάτι συνέβαινε, καταγραφόταν, μεταδιδόταν. Σήμερα, η πληροφορία είναι συναίσθημα. Δεν έχει σημασία μόνο τι ειπώθηκε, αλλά πώς σε έκανε να νιώσεις. Θυμό; Αγανάκτηση; Ελπίδα; Φόβο; Ο αλγόριθμος συλλέγει τις αντιδράσεις μας όπως ένας έμπορος συναισθημάτων. Δεν τον ενδιαφέρει αν συμφωνείς ή διαφωνείς. Αρκεί να νιώσεις κάτι αρκετά έντονα ώστε να μείνεις μέσα στο παιχνίδι.
Αυτό το «συναισθηματικό φίλτρο» καθιστά την είδηση αντικείμενο κατανάλωσης κι όχι στοχασμού. Μια σοβαρή αποκάλυψη μπορεί να χαθεί μέσα σε 500 σχόλια από emoticons. Και μια ανυπόστατη θεωρία μπορεί να γίνει viral, αν έχει ψυχαγωγικό εκτόπισμα.
Το μεγάλο τέχνασμα – Η διπλή παγίδα
Στην πραγματικότητα, δεν έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψέμα, αλλά ανάμεσα σε δύο σενάρια χαμηλής αξιοπιστίας:
Advertisment
- Τα «συστημικά μέσα» εκπέμπουν σοβαρότητα, αλλά συχνά παρουσιάζουν τη μισή αλήθεια, επιμελώς στολισμένη με “ουδετερότητα”. Μιλούν για πολέμους χωρίς αίμα, για κρίσεις χωρίς ενόχους, για κόσμους που φτιάχνονται «μεταρρυθμιστικά», ενώ στην πραγματικότητα ανακυκλώνονται οι ίδιες δυνάμεις.
- Οι «αντισυστημικές φωνές» από την άλλη, προβάλλουν μια εικόνα “ξύπνιας” αντίστασης, αλλά συχνά καταφεύγουν σε κακογραμμένη προπαγάνδα, προχειρότητα, και αφηγήσεις που ενώ ξεκινούν από πραγματικές ανησυχίες, καταλήγουν σε θεωρίες καταδίωξης και συνωμοσιολογική ψύχωση.
Εδώ γεννιέται η διπλή παγίδα της παραπληροφόρησης. Όταν και οι δύο πλευρές σε απογοητεύουν, γυρίζεις την πλάτη σου σε κάθε αφήγηση. Κι εκεί εμφανίζεται ο πιο ύπουλος μηχανισμός εξουσίας της εποχής μας – ο κυνισμός.
Ο κυνισμός ως μέθοδος χειραγώγησης
Ο κυνισμός δεν σε κάνει να πιστεύεις κάτι λάθος. Σε κάνει να σταματάς να πιστεύεις οτιδήποτε. Είναι ο μηχανισμός που σε παγιδεύει στη στασιμότητα με την πιο εύκολη αποδοχή: «Όλοι είναι ίδιοι», «Όλα είναι σάπια», «Δεν αλλάζει τίποτα».
Αν ο φόβος σε κάνει ελεγχόμενο, ο κυνισμός σε παροπλίζει. Δεν διαδηλώνεις. Δεν ενημερώνεσαι. Δεν συζητάς. Δεν έχεις θέση. Γίνεσαι θεατής που γελάει ειρωνικά με το θέαμα, ακόμη κι όταν το θέαμα είναι η ίδια του η ζωή. Αν ο πολίτης του 20ού αιώνα ήταν εξοργισμένος, ο πολίτης του 21ου είναι χλευαστικός.
Και αυτό βολεύει τρομακτικά καλά.
Η έξοδος από τη σύγχυση – Συνειδητός σκεπτικισμός
Δεν χρειαζόμαστε ούτε τυφλή πίστη ούτε καθολική δυσπιστία. Χρειαζόμαστε κάτι πιο δύσκολο – κριτική εμπιστοσύνη. Μια διανοητική στάση που δεν παίρνει τίποτα ως δεδομένο, αλλά δεν παραδίδεται και στο χάος.
Αυτό σημαίνει:
- Να αναγνωρίζεις τα κίνητρα πίσω από κάθε αφήγηση — και τα δικά σου.
- Να κάνεις παύση όταν μια είδηση σε ταράζει συναισθηματικά.
- Να επιλέγεις πηγές, όχι απλώς από ιδεολογική συμφωνία, αλλά από τεκμηριωμένη διαδρομή.
- Να μην απορρίπτεις το διαφορετικό, αλλά να του ζητάς αποδείξεις.
- Να συμβιώνεις με την αβεβαιότητα χωρίς να σε παραλύει.
Η αλήθεια του σήμερα δεν είναι άσπρη ή μαύρη· είναι πιθανότητες. Είναι ζήτημα αναλογιών, επανάληψης, εμπιστοσύνης στη διαδικασία κι όχι στο αποτέλεσμα.
Το προσωπικό φίλτρο
Κάθε πολίτης του μέλλοντος θα πρέπει να είναι και λίγο δημοσιογράφος, λίγο ιστορικός, λίγο φιλόσοφος. Δεν αρκεί να καταναλώνεις πληροφορίες· πρέπει να παρατηρείς και το φίλτρο με το οποίο τις επεξεργάζεσαι.
Σε αυτή την εποχή, η συνείδηση είναι πολιτική πράξη. Και αν κάτι αξίζει να εμπιστευτείς, δεν είναι ούτε το σύστημα ούτε η εναλλακτική φωνή. Είναι την ικανότητά σου να μένεις πνευματικά ενεργός μέσα στη σύγχυση.
Βιβλιογραφία
- Pomerantsev, P. (2014). Nothing Is True and Everything Is Possible.
- Tufekci, Z. (2017). Twitter and Tear Gas.
- Postman, N. (1985). Amusing Ourselves to Death.
- Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism.
- Gladwell, M. (2019). Talking to Strangers.
