Να είσαι απλά ο εαυτός σου.
Η συμβουλή δείχνει εν μέρει «διακινδυνευμένη», ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις και αναπόφευκτη. Είναι η προεπιλεγμένη συνταγή για κάθε έντονη κατάσταση: ένα ραντεβού στα τυφλά, μία συνέντευξη για δουλειά, ένα πρώτο δείπνο με τα δυνητικά πεθερικά. Χαλάρωσε. Φέρσου φυσιολογικά. Να είσαι απλά ο εαυτός σου. Οταν έχεις όμως νευρικότητα, πώς μπορείς να είσαι ο εαυτός σου; Πώς μπορείς να πιέσεις τον εαυτό σου να χαλαρώσει;
Advertisment
Δεν βγάζει κανένα νόημα, αλλά το παράδοξο είναι απαραίτητο συστατικό του πολιτισμού, σύμφωνα με τον Εντουαρντ Σλίνγκερλαντ, ο οποίος έχει αναπτύξει μία θεωρία αυθορμητισμού βασισμένος σε χιλιετίες ασιατικής φιλοσοφίας και δεκαετίες έρευνας από ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες.
Ονομάζει τη θεωρία του το παράδοξο του wu wei (ου-ουέι), ο κινεζικός όρος για την «αβίαστη προσπάθεια». Το wu wei παρουσιάζει ομοιότητες με την έννοια της ροής, την απόδοση χωρίς προσπάθεια που αποζητούν οι αθλητές, αλλά είναι ζωτικής σημασίας και σε άλλους τομείς, όπως σε ένα ειδύλλιο, στη θρησκεία, την πολιτική και το εμπόριο.
Ο δρ Σλίνγκερλαντ, καθηγητής Ασιατικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του British Columbia, υποστηρίζει ότι η αναζήτηση του wu wei υφίσταται από την εποχή που οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε μεγαλύτερες ομάδες από αυτές των κυνηγών-συλλεκτών. Xωρίς να μπορούν πια να στηριχθούν στους συγγενικούς δεσμούς, οι πρώτοι αστικoί οικισμοί επιβίωσαν αναπτύσσοντας κοινές αξίες βοηθώντας έτσι τους ανθρώπους να εμπιστεύονται ο ένας το ήθος του άλλου και να συνεργάζονται για το κοινό καλό. Πάντα όμως υπήρχε ο κίνδυνος ότι κάποιος μπορεί να υποκρίνεται, βάζοντας πάνω απ’ όλα το προσωπικό του συμφέρον. Για να σε εμπιστευτούν, δεν φτάνει μόνο να είσαι συνετός και νομοταγής πολίτης και να πασχίζεις φιλότιμα, να είσαι ενάρετος. Πρέπει να αποδείξεις ότι το ήθος σου είναι τόσο «φυσικό» που σου βγαίνει αβίαστα.
Advertisment
Η αρχαία σημασία
Ετσι λοιπόν εξηγείται και η εμμονή με το wu wei, του οποίου η αρχαία σημασία έγινε σαφέστερη το 1993 όταν ανακαλύφθηκαν κάποιες λωρίδες μπαμπού σε έναν τάφο στο χωριό Guodian της Κεντρικής Κίνας. To κείμενο πάνω στο μπαμπού, το οποίο γράφτηκε πολύ πριν από τον 3ο αιώνα π.Χ., συμβούλευε τους επίδοξους πολιτικούς ότι εάν θέλουν να διατηρήσουν την κοινωνική εντολή δεν είναι αρκετό να ακολουθούν τους κανόνες και να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις σου, αλλά χρειάζεται να έχουν μία ενστικτώδη αίσθηση των καθηκόντων τους: «Αν προσπαθείς να είσαι πατρικός, αυτό δεν αποτελεί πραγματική πατρικότητα. Αν προσπαθείς να είσαι υπάκουος, αυτό δεν αποτελεί πραγματική υπακοή. Δεν πρέπει να προσπαθείς, όμως δεν πρέπει και να μην προσπαθείς».
Από τότε, το παράδοξο αυτό συνεχίζει να προβληματίζει φιλοσόφους και θεολόγους, όπως επιδέξια εξηγεί ο δρ Σλίνγκερλαντ στο νέο του βιβλίο «Προσπαθώντας να μην προσπαθείς: Η τέχνη και η επιστήμη του αυθορμητισμού» (“Trying Not to Try: The Art and Science of Spontaneity”). Μία σχολή σκέψης είναι υπέρ της Κομφουκιανής προσέγγισης και της αβίαστης προσήλωσης, η οποία στην πραγματικότητα προϋποθέτει μία αρχική υπερπροσπάθεια. Μέσα από τη δύναμη της θέλησης και την αυστηρή προσκόλληση στους κανόνες, τις παραδόσεις και τα τελετουργικά, ο Κομφουκιανός «κύριος» θεωρείται ότι μαθαίνει τόσο διεξοδικά την πρέπουσα συμπεριφορά που τελικά γίνεται δεύτερη φύση του.
Είναι όμως αυτό αυθεντικό wu wei; Οχι, σύμφωνα με την αντίπαλη σχολή των Ταοϊστών που εμφανίστηκε περίπου την ίδια εποχή με αυτή του Κομφουκιανισμού, τον 5ο αιώνα π.Χ., και απάντησε ευθέως ότι: «Το χείριστο είδος Αρετής δεν σταματά ποτέ να πασχίζει για την Αρετή, και έτσι δεν μπορεί να φτάσει ποτέ στην Αρετή».
Οι Tαοϊστές δεν πάσχιζαν. Αντί να ακολουθούν την άκαμπτη εκπαίδευση και τα τελετουργικά όπως υπαγόρευε ο Κομφούκιος, αποσκοπούσαν στην απελευθέρωση της φυσικής αρετής που κρύβεται μέσα μας.
Πήγαιναν με τη ροή των πραγμάτων. Παραλλαγές αυτής της αντιπαράθεσης έλαβαν χώρα ανάμεσα σε βουδιστές Ζεν, ινδουιστές και χριστιανούς φιλοσόφους, και συνεχίζουν μέχρι σήμερα μεταξύ ψυχολόγων και νευροεπιστημόνων, οι οποίοι διαφωνούν σχετικά με το κατά πόσο η ηθική και η συμπεριφορά καθοδηγείται από ορθολογιστικές επιλογές ή από ασυνείδητα συναισθήματα.
Πειστικά ψέματα
Κάποιοι άνθρωποι, όπως οι πολιτικοί και οι πωλητές, μπορούν να γίνουν εξαιρετικά ικανοί στο να προσποιούνται τον αυθορμητισμό, ενώ οι υπόλοιποι ψάχνουμε τρόπους να τους ξεσκεπάσουμε. Οι επιχειρηματίες, πριν υπογράψουν μεγάλες συμφωνίες, επιμένουν στη γνωριμία τους με τους δυνητικούς τους συνεργάτες κατά τη διάρκεια ενός δείπνου, γιατί η κατανάλωση αλκοόλ καθιστά δύσκολη την προσποίηση συναισθημάτων. Οι νευροεπιστήμονες, αντίστοιχα, χρησιμοποιούν σαρωτές εγκεφάλου και μαγνητικά πεδία για να καταστείλουν την ικανότητα ελέγχου του νου, δυσκολεύοντας τους συμμετέχοντες στα πειράματα να πουν πειστικά ψέματα.
Αν όμως το να μεθάς δεν αποτελεί επιλογή, ποια είναι η καλύτερη στρατηγική του wu wei, δηλαδή του να προσπαθείς να μην προσπαθείς; Ο δρ Σλίνγκερλαντ προτείνει έναν συνδυασμό μεθόδων. Η συνειδητή προσπάθεια είναι απαραίτητη για να μάθεις μία δεξιότητα, και η Κομφουκιανή έμφαση σε τελετουργικά έρχεται σε συμφωνία με την έρευνα στον τομέα της ψυχολογίας που δείχνει ότι έχουμε μειωμένη δύναμη θέλησης.
Το να εκπαιδεύσεις τον εαυτό σου να ακολουθεί αυτόματα κανόνες μπορεί να είναι λυτρωτικό, επειδή κατ’ αυτόν τον τρόπο έχεις απόθεμα νοητικής ενέργειας για άλλες δραστηριότητες.
Η προσπάθεια όμως μπορεί να αποβεί αντιπαραγωγική, όπως διαπίστωσαν οι Ταοϊστές και οι ψυχολόγοι το απέδειξαν με το πείραμα του εκκρεμούς. Οταν σε κάποιον ζητηθεί να κρατήσει το εκκρεμές ακίνητο, η προσπάθεια τον κάνει να το κινεί ακόμα περισσότερο.
Ο δρ Σλίνγκερλαντ συμφωνεί με τη συμβιβαστική προσέγγιση του Κινέζου φιλοσόφου Μένκιου, που έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ., και συνδύασε την Κομφουκιανή με την Ταοϊστική προσέγγιση: Προσπάθησε, αλλά όχι πολύ σκληρά. Για να εξηγήσει την προσέγγισή του ο Μένκιος παρέθεσε μία παραβολή: «Ημουν έξω στα χωράφια βοηθώντας τα βλαστάρια να μεγαλώσουν», εξήγησε, οπότε και οι γιοι του έτρεξαν να δουν τα αποτελέσματα.
Βρήκαν ένα μάτσο μαραμένα βλαστάρια που είχαν ξεριζωθεί. Τα βλαστάρια είναι η αντίληψη του Μένκιου για το wu wei: Κάτι φυσικό που απαιτεί ήπια καλλιέργεια. Φυτεύεις τον σπόρο και ποτίζεις τους βλαστούς, αλλά κάποια στιγμή χρειάζεται να αφήσεις τη φύση να κάνει τη δουλειά της. Αφησε απλά τα βλαστάρια να είναι ο εαυτός τους.
JOHN TIERNEY / ΤΗΕ ΝΕW YORK TIMES/ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
